− جاڭ سىدى رۋحى جونىندە شولۋ
□ لي شياۋميڭ، ليۋ چى
”جاڭ سىدى جولداس حالىق مۇددەسى جولىندا قازا بولدى، ونىڭ قازاسى تايشان تاۋىنان دا قادىرلى“.
1944 - جىلى 9 - ايدىڭ 8 - كۇنى ماۋ زىدۇڭ جاۋىنگەر جاڭ سىدىعا ازا ءبىلدىرۋ جينالىسىندا ىقپالى تەرەڭ ءسوز سويلەدى. «حالىق ءۇشىن قىزمەت ىستەيىك» تاقىرىبىنداعى وسى ءسوز ءارى ازاناما، ءارى جارناما. سودان باستاپ، قاتارداعى ءبىر جاۋىنگەردىڭ ەسىمى ساياسي پارتيانىڭ ءتۇبىرلى باس ماقساتىمەن تىعىز بايلانىسىپ كەتتى.
جاڭ سىدىنىڭ ءومىرى ”ناعىز حالىق مۇددەسى ءۇشىن قىزمەت ىستەگەن“ ءومىر. جاڭ سىدىنىڭ حالىق ءۇشىن قىزمەت ىستەۋ رۋحى تاريحپەن ساباقتاسىپ، ۇلى جاڭا داۋىرگە ەنىپ، جۇڭگو كوممۋنيستەرىنىڭ رۋحاني شەجىرەسىنە كىردى.
حالىق ءۇشىن ەرلىكپەن قۇربان بولدى
جاڭ سىدى پارتيامىزدىڭ، ارميامىز قوسىنىنىڭ ”قاتارداعى“ ءبىر مۇشەسى. 1915 - جىلى ول داباشان تاۋىنىڭ تەرەڭ قويناۋىنداعى جەر مايلاپ ەگەتىن كەدەي ديقان وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن. جۇڭگو جۇمىسشى - شارۋا قىزىل ارمياسىنىڭ 4 - باعىت ارمياسى 1933 - جىلى سىچۋان - شانشي توڭكەرىستىك بازاسىن قۇرادى، سول جىلى 12 - ايدا جاڭ سىدى قىزىل ارمياعا قاتىناسادى، كوپ وتپەي كوممۋنيستىك جاستار وداعىنا كىرەدى. 1935 - جىلى ول قىزىل ارميانىڭ 4 - باعىت ارمياسىنا ىلەسىپ ۇزاق جورىققا قاتىناسىپ، ادام اياعى باسپاعان قارلى تاۋلاردان، سازدى دالالاردان 3 رەت وتەدى. اسكەري بولىمگە ىلەسىپ شانبەيگە بارعان سوڭ، جاڭ سىدى 1937 - جىلى جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسىنا مۇشە بولادى.
سوعىس مايدانىندا جاڭ سىدى اتويلاپ الدا ءجۇرىپ، العان بەتىنەن قايتپايتىندىقتان، جاۋىنگەر سەرىكتەرى ونى سۇيىنە ”كىشكەنتاي جولبارىس“ دەپ اتايدى. ءبىر جولعى شايقاستا ول 2 رەت جارالانادى. شابۋىل دابىلىنىڭ ءۇنى اياقتاماي جاتىپ، جارالى جاعدايىن ەلەڭ قۇرلى كورمەگەن ول اكوپتان اتىپ شىعىپ، جاۋ شەبىنە اتويلاپ كىرىپ، پۋلەمەدشىنى اتىپ ءولتىرىپ، ءبىر ءوزى 2 بىردەي پۋلەمەدتى قولعا تۇسىرەدى.
ۇزاق جورىق ساپارىندا جاڭ سىدى كوكىرەك كەرە الدا ءجۇردى. قارنى اشىپ ىشەگى شۇرىلداعان جاۋىنگەر سەرىكتەرى سازدى دالادان ”سۋلى شومىردى“ بايقاپ قالادى، ول شومىردىڭ جاپىراعىن ءوزى الدىمەن تاتىپ كورىپ، قاپەلىمدە ۋلانىپ ەسىنەن تانادى، قۇتقارۋدان كەيىن ەسىن جيعان سوڭ: ”مۇنداي ’سۋلى شومىردا‘ۋ بولادى ەكەن، استە جەۋگە بولمايدى، دەرەۋ كوپشىلىككە ايتىڭدار“، - دەيدى.
1942 - جىلى كوكتەمدە ول ياڭجياليڭ زالىنداعى جۇمىس باسىندا ەڭبەككە قاتىناسادى. ارقالىققا شىققاندا تىرەۋ اياق استىنان سىنىپ كەتەدى، ول ءوزى جالعىز ۇمتىلىپ بارىپ تىرەپ، ارقالىقتىڭ استىندا جۇمىس ىستەپ جاتقان جۇمىسشىلار مەن جاۋىنگەر سەرىكتەرىن قۇتقارىپ قالادى، ال ءوزى جارالانادى.
جاپون شاپقىنشى ارمياسىنىڭ قۇتىرىنا جۇرگىزگەن ”تازالاۋى“، گومينداڭ توڭمويىندارىنىڭ اسكەري قورشاۋى مەن ەكونوميكالىق قۇرساۋلاۋى الدىندا، جاڭ سىدى بارلىق قيىنشىلىق اتاۋلىنى باتىلدىقپەن جەڭەتىن، ءارقانداي قيىنشىلىق اتاۋلىدان جەڭىلمەيتىن وسكەلەڭ رۋحپەن جاۋىنگەر سەرىكتەرىن باستاپ تاۋعا شىعىپ كومىر جاعادى. ول كۇندىز ۇرا قازىپ اعاش كەسسە، كەشتە ۇرانىڭ اۋزىندا تۇرىپ وت جاعدايىن بايقاپ، كۇندى - تۇنگە جالعاپ ەڭبەك ىستەپ، ارىپ - شارشاۋدى بىلمەدى.
جاڭ سىدى سياقتى جۇڭگو كوممۋنيستەرى جاپا - ماشاقاتتان قورىقپاي، ءولىمدى ەلەڭ قۇرلى كورمەي، جۇڭحۋا ۇلتىنىڭ تاۋەلسىزدىگى، جۇڭگو حالقىنىڭ ازاتتىعى ءۇشىن، حالىق ءۇشىن قىزمەت ىستەۋ رۋحىن جالعاستىرىپ، نە ءبىر حاۋىپ - قاتەر مەن قيىندىقتاردى جەڭىپ، حالىق قوجايىن بولعان جاڭا جۇڭگونى قۇردى.
حالىق ءۇشىن قاجىرلىلىقپەن كۇرەس جۇرگىزدى
جايشىلىقتا جاڭ سىدى ۇنەمى وزگەنى وزىنەن بۇرىن ويلاپ، قاي - قاشان دا قالتقىسىز ۇلەس قوسىپ، قاي - قاشان دا جولداستارىنا كوڭىل ءبولىپ، جاۋىنگەر سەرىكتەرىن ايالادى.
تۇرمىستا قاراپايىم جاڭ سىدىنىڭ ءبىر سىرلى كەسەسى بار بولاتىن. ونىمەن بىرگە 3 رەت قارلى تاۋ، سازدى دالادان وتكەن سىرلى كەسەنىڭ ويىلىپ - ويىلىپ، سىرى مۇلدە ءوشىپ كەتكەن ەدى. قوسىن جاڭا كەسە تاراتقاندا ول جاڭا كەسەنى باسقالارعا ۇسىنىپ، ءوزى كونە كەسەسىن ىستەتە بەردى.
1941 - جىلى قىستا جاڭ سىدى مەن جاۋىنگەر سەرىكتەرى مىندەت اتقارىپ جۇرگەندە، ءبىر اۆتوموبيلدىڭ جىلىمعا ءتۇسىپ كەتكەنىن بايقايدى. ول دەرەۋ اياق كيىمىن شەشىپ تاستاپ، سۇيەكتەن وتەتىن مۇزداي سۋعا سەكىرىپ ءتۇسىپ، مۇزدى جارا ءجۇرىپ، اۆتوموبيلدى يتەرىپ شىعارادى. نەشە ون جىلدان بەرى جاڭ سىدى رۋحى داۋىرلەر بويى ادامداردى ەكپىندەي العا ىلگەرىلەۋگە جىگەرلەندىرىپ كەلەدى. وفيتسەر - اسكەرلەر: ”جاڭ سىدى بىزگە اسكەردىڭ نە ەكەندىگىن، حالىق ءۇشىن قىزمەت وتەۋدىڭ نە ەكەندىگىن ۇعىندىردى“، - دەدى.
2018 - جىلدان باستاپ جاڭ سىدى كوزى تىرىسىندە تۇرعان اسكەري ءبولىم، قارۋلى ساقشى بەيجيڭ باس اترەتىنىڭ بەلگىلى اسكەري ءبولىمى جىل سايىن ءبىر رەت ”جاڭ سىدى سياقتى جاقسى وفيتسەر - اسكەرلەردى“ باعالاپ كەلەدى.
”جاڭ سىدىنىڭ ءمۇسىنىنىڭ قاسىندا تۇرىپ، ساقا بانجاڭنىڭ باسقان ءىزىن بويلاي العا باسقانىمدا وزىمدە سارقىلماس كۇش - قۋاتتىڭ پايدا بولعانىن سەزەمىن“، - دەيدى بەلگىلى اسكەري ءبولىمنىڭ كادرى حان يە 2021 - جىلعى ”جاڭ سىدى سياقتى جاقسى وفيتسەر - اسكەر“ بولىپ باعالانعان كەزىندە.
رۋح بەينە الاۋ سياقتى باتىلدىقپەن الىسقا ساپار شەكتىرەدى. حالىق ءۇشىن جۇڭگو كوممۋنيستەرى قازىر ەكىنشى 100 جىلدىق كۇرەس نىساناسىنا قاراي ارشىندى قاداممەن العا باسۋدا.
حالىق ءۇشىن ۇلەس قوسۋعا پەيىل بولدى
جاڭ سىدى ۇنەمى قويۋ سىچۋان اكسەنتىندە: ”ءىستى تۇبىندە ادام ىستەيدى“ دەۋشى ەدى. تاباندىلىقپەن قۇلشىنىس جاساپ، ۇلەس قوسۋ رۋحى ونىڭ بۇكىل ومىرىنە سەرىك بولدى. تەك توڭكەرىسكە ءتيىمدى بولسا، حالىققا پايدالى بولسا بولعانى، ول قاشاندا اتويلاپ الدا ءجۇردى.
ءبىر رەت اسكەري ءبولىم بىرىكتىرىلىپ قايتا ۇيىمداستىرىلادى، جاڭ سىدى ورتالىق قورعاۋشىلار تۋانىنا اۋىستىرىلىپ، بانجاڭنان جاۋىنگەرگە اينالادى. ول ىرىقتىلىقپەن ءسوز سويلەپ: ”بانجاڭ بولۋ توڭكەرىستىڭ قاجەتى، جاۋىنگەر بولۋ دا توڭكەرىستىڭ قاجەتى، بانجاڭ مەن جاۋىنگەردىڭ قىزمەت جاۋاپكەرشىلىگى ۇقساماعانىمەن، ءبىراق پارتيا ءۇشىن قىزمەت ىستەۋى ۇقساس“، - دەيدى. ونىڭ باستاماشىلدىق ەتۋىمەن ”ساقا بانجاڭدار“ ارت - ارتىنان يدەيالىق جۇكتەن ارىلىپ، قىزمەت جاۋاپكەرشىلىكتەرىن تىڭعىلىقتى ورىندايدى.
ءومىرىنىڭ ەڭ سوڭعى ساتتەرىنە دەيىن جاڭ سىدى اۋەلگىسىندەي قالتقىسىز ۇلەس قوسۋدان جازبادى.
ول 1944 - جىلى 9 - ايدىڭ 5 - كۇنى ەدى، جاڭبىر جاۋىپ تۇرعان، جاڭ سىدى مەن جاۋىنگەر سەرىكتەرى اۋەلگىسىندەي تاۋعا بارىپ جاڭا قۇمدان قازىپ جاتادى. كەنەت كومىر قۇدىعى قۇلاپ تۇسەدى، جاڭ سىدى ءارى - ءسارى بولماستان جاۋىنگەر سەرىگىن كومىر قۇدىعىنىڭ سىرتىنا قاراي يتەرىپ شىعارادى. ول تىرشىلىك ورايىن جاۋىنگەر سەرىگىنە قالدىردى دا، ءوزى كوز جۇمدى.
”ءبىزدىڭ بۇل قوسىنىمىز بۇكىلدەي حالىقتى ازات ەتۋدى كوزدەيتىن، حالىق مۇددەسى ءۇشىن ءۇزىلدى - كەسىلدى قىزمەت ىستەيتىن قوسىن...“. بۇل كۇندەرى يان - ان قالاسىنداعى جاڭ سىدى الاڭىنا كەلەتىن قىرۋار جاستار 6 مەتر بيىكتىكتەگى جاڭ سىدىنىڭ ءمۇسىنى الدىندا بار داۋىستارىمەن وسى ءسوزدى وقيدى. بۇل جۇڭگو كوممۋنيستەرىنىڭ جۇڭگو حالقىنا بەرگەن ايبىندى دا قاسيەتتى ۋادەسى.
(شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ 11 - ايدىڭ 9 - كۇنى بەيجيڭنەن بەرگەن حابارى)
