جالىندى جىگەر قاۋلاعان قارا توپىراق
− بەيداحۋاڭ رۋحىنا شولۋ
□ شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ ءتىلشىسى ۋاڭ ليبين
70 نەشە جىلدان بەرى نەشە ۇرپاق جۇڭگولىقتار وسى اراعا جاستىق كوكتەمدەرىن ارناپ، ومىرلەرىمەن جىر ەتەرلىك تىڭ يگەرۋ داستانىن جازىپ، قان - تەرلەرىمەن جانە ىستىق قاندارىمەن شالعايلىقتىڭ، يەندىكتىڭ، سۋىقتىقتىڭ بەلگىسى بولعان ”بەيداحۋاڭدى“ شۇرايلى ”بەيداساڭعا“ اينالدىردى، بۋى بۇرقىراعان ”جۇڭگو توستاعانىنىڭ“ بەلگىسىنە اينالدىردى.
شىعىس سولتۇستىك جاپون شاپقىنشىلارىنا قارسى تۇرۋ بىرلەسكەن ارمياسى رۋحى، بەيداحۋاڭ رۋحى، داچيڭ رۋحى، قۇرىش ادام رۋحى نەشە ۇرپاق ادامدى جىگەرلەندىردى.
”قاجىرلىلىقپەن كۇرەس جۇرگىزۋ، باتىلدىقپەن ءورىس اشۋ، كەلەلى جاعدايدى ويلاستىرۋ، قالتقىسىز ۇلەس قوسۋ“ سىندى بەيداحۋاڭ رۋحى جۇڭگو كوممۋنيستەرى رۋحاني شەجىرەسىنىڭ بەيداحۋاڭ تاراۋى، پارتيانىڭ قىزىل قان تامىرىنىڭ ۇزدىكسىز جالعاسۋى جانە مۇراگەرلىك ەتىلۋى. ەكپىندەي ىلگەرىلەگەن جاڭا داۋىردە، جاڭا جورىق باستاعاندا، ۋاقىت وتكەن سايىن جاڭارعان بەيداحۋاڭ رۋحى ءتىپتى دە كوز تارتقان شۇعىلا شاشىپ، بەيداحۋاڭدىقتاردىڭ جاپا - ماشاقات، قيىنشىلىق، حاۋىپ - قاتەر، كەدەرگىنى جەڭىپ، جاڭا ءداۋىردىڭ جاڭا شۇعىلاسىن قولعا كەلتىرۋىنە تىرەك بولۋدا.
بەيداحۋاڭ! بەيداساڭ!
1947 - جىلى پارتيا ورتالىق كوميتەتىنىڭ شىعىس سولتۇستىك بازاسىن قۇرۋ، بەكەمدەۋ جونىندەگى ماڭىزدى نۇسقاۋىنا ساي، ءبىر توپ ازاتتىق ارميا جاۋىنگەرلەرى ۇزاق ۇيقىدا جاتقان وسى جاپان تۇزگە كەلىپ، ”العاشقى الاۋدى“ تۇتاندىرىپ، ”العاشقى تۇرەندى“ سالىپ، العاشقى ءبىر توپ ەگىنشىلىك الاڭدارىن قۇرىپ، العاشقى مول ونىمگە قول جەتكىزىپ، ازاتتىق سوعىسىنىڭ الدىڭعى شەبىنە پارمەندى كومەكتەستى.
قۇرساق ماسەلەسى بارلىعىنان دا ماڭىزدى. جاڭا جۇڭگو قۇرىلعان العاشقى مەزگىلدە اۋىل شارۋاشىلىق ءوندىرىسىن قالپىنا كەلتىرۋ، استىقپەن قامداۋدى قامتاماسىز ەتۋ مىندەتى ايرىقشا تىعىز - تاياڭ بولدى. بۇكىل ەلدەگى حالىقتىڭ تاماق ماسەلەسىن شەشۋ ءۇشىن، كاسىپ اۋىستىرىپ اۋىلىنا كەلگەن 140 مىڭ كوماندير - جاۋىنگەر، جوعارى تەحنيكۋم مەكتەپتەرىنەن وقۋ تاۋىسقان 100 مىڭ وقۋشى، ىشكى وڭىردەن شەكاراعا كومەككە كەلگەن 200 مىڭ جاس، قالالارداعى 540 مىڭ زيالى جاس ىركەس - تىركەس بەيداحۋاڭعا كەلىپ، جەر قازىپ، توپىراق ءۇيىپ، استىق ورىپ، قىرمان سوقتى. ولار سوقا - مانالارىن سۇيرەتىپ، جاپان ءتۇزدى وياتتى.
ەلىمىزدىڭ 3 - توپ حالىق اقشاسىنىڭ ”ءبىر يۋاندىعىنداعى“ بەلگى سيپاتتى تۇلعانىڭ پروتوتيۆى لياڭ جۇن جاڭا جۇڭگوداعى ءبىرىنشى ايەل تراكتورشى ءارى بەيداحۋاڭنىڭ ەڭ ەرتەدەگى قۇرىلىسشىلارىنىڭ ءبىرى بولاتىن - دى.
1948 - جىلى 18 جاستاعى لياڭ جۇن حيلۇڭجياڭنىڭ بەي - انىندا تراكتورشىلار كۋرسىنا قاتىناسقان، كۋرستاعى 70 نەشە وقۋشىنىڭ اراسىنداعى بىردەن - ءبىر ايەل كۋرسانت. جۇرگىزۋ تەحنيكاسىن جاقسى ۇيرەنۋ ءۇشىن، ول قايسارلىقپەن نەشە ونداعان جىڭ اۋىرلىقتاعى تراكتور بولشەكتەرىن كوتەرىپ، ەر كۋرسانتتاردى قايران قالدىرادى. ”ايەل زاتى بولعانىممەن، قانداي جاپادان، ماشاقاتتان قورىقپايمىن، ۇيرەنۋ مىندەتىن باتىل ورىندايمىن دەپ پارتياعا كەپىلدىك بەرەمىن“.
لياڭ جۇن بەرىك ەركىمەن بەيداحۋاڭدى اشۋ قۇرىلىسىنا قاتىناسىپ، بۇكىل ەلدىڭ جەر - جەرىندەگى سان - ساناقسىز جاستاردىڭ كوڭىلىندەگى ونەگەسىنە اينالدى.
”اۋىل - قىستاققا بارايىق، شەكارا وڭىرگە بارايىق، وتان ەڭ قاجەت ەتكەن جەرگە بارايىق“ − وتكەن عاسىردىڭ 50 -، 60 - جىلدارىندا پارتيا ورتالىق كوميتەتىنىڭ ۇندەۋىمەن شەكارا وڭىرگە كومەكتەسەتىن توپ - توپ جاستار مەن زيالىلار بەيداحۋاڭعا كەلىپ، ۇلەس قوسىپ ەڭبەك ءسىڭىرىپ، ىستەردى گۇلدەندىرىپ، مەملەكەتتىڭ ءۇمىتىن اقتادى.
ۋاقىت وتەدى، ەستەلىك ماڭگى قالادى. بەيداحۋاڭ مۇراجايىندا اياق ۇزبەي كەلگەن ەكسكۋرسيالاۋشىلار 25 مەتر ۇزىندىقتاعى ءبىر مىس داۋالدىڭ الدىنا ايالدايدى، مۇندا وسى قارا توپىراقتا ماڭگىلىك ۇيقىدا جاتقان 12 مىڭ كاسىپ اۋىستىرعان كوماندير - جاۋىنگەردىڭ اتى ويىپ جازىلعان.
شەكارا وڭىرگە تامىر تارتىپ توڭكەرىس جۇرگىزىپ، بايتاق دالادا ادال جۇرەكتەرىن شىڭدادى. بەيداحۋاڭنان بەيداساڭعا دەيىن نەشە ۇرپاق تىڭ يگەرۋشىلەر وسى ارادا تابيعاتپەن كۇرەسىپ، الدىڭعىلاردىڭ ءىزىن باسىپ، قاجىماي - تالماي ىستەدى.
جىلدىق استىق ءونىم مولشەرى كەزىندە نەبارى 4 ميلليون 800 مىڭ جىڭ كەلەتىن بەيداحۋاڭدا قازىر ءۇرتىس 10 جىل بويى جىلىنا ورنىقتى تۇردە 40 ميلليارد جىڭنان استام ءونىم الىندى، بۇل 160 ميلليون قالا، اۋىل تۇرعىنىن ءبىر جىل استىقپەن قامدايدى.
بەيداحۋاڭنىڭ تاريحي وزگەرىسى اي - كۇنگە ءامىر شاشا الامىز جاڭارتۋعا كوك ءجۇزىن دەپ جارلىق شاشقان داستان.
رەفورما جۇرگىزۋ كەرەك! جاڭالىق اشۋ كەرەك!
20 - عاسىردىڭ 80 - جىلدارىندا رەفورما جۇرگىزۋدىڭ، ەسىك اشۋدىڭ كوكتەم سامالىنا ىلەسە، تىڭ يگەرۋ رايوندارىندا وتباسى ەگىنشىلىك الاڭىن سىناق رەتىندە جولعا قويۋ ورايىنان پايدالانىپ، ”تايقازاننان“ تاماقتانۋعا ادەتتەنگەن بەيداحۋاڭدىقتار ادىلەت جولىندا ەشتەڭەدەن تايسالماي شارۋاشىلىق قۇرۋ جولىنا ءتۇستى. وتباسى ەگىنشىلىك الاڭدارى رەفورما تولقىنىندا مولىنان جارىققا شىقتى ءارى وراسان زور قۋات تۋىنداتتى.
بەيداحۋاڭ رۋحىنىڭ جەتەكشىلىگىندە، بەيداحۋاڭدىقتار ءداۋىر تالابىنا ۇيلەسىپ، قاجىرلىلىقپەن رەفورما جۇرگىزىپ، باتىلدىقپەن ءورىس اشىپ، جۇرەكتىلىكپەن ىزدەنىپ، وتباسى ەگىنشىلىك الاڭىن اشۋدى قامال الۋ ءتۇيىنى ەتىپ، ءداستۇرلى جوسپارلى شارۋاشىلىق باسقارۋ ءتۇزىلىسىن بۇزىپ، جەردى وتباسىلارعا كوتەرمەگە بەرۋ، ماشينانى وتباسىلارعا كوتەرمەگە بەرۋ، ەسەپتى وتباسىلار بويىنشا ىستەۋ، پايدا مەن زياندى وتباسىلارعا كوتەرمەگە بەرۋ جانە ءوندىرىس قاراجاتىندا ءوز كۇشىنە سۇيەنۋ، تۇرمىس قاراجاتىندا ءوز كۇشىنە سۇيەنۋ سىندى ”ءتورتتى وتباسىلارعا كوتەرمەگە بەرۋدى، ەكىنى ءوزى شەشىم ەتۋدى“، سونداي - اق ۇلكەن ەگىنشىلىك الاڭىنا شاعىن ەگىنشىلىك الاڭىن كىرىكتىرۋ، ءبىر تۇتاستىق پەن جەكەلىك ۇشتاسقان قوس ساتىلى تيجارات ءتۇزىلىسىن ورناتىپ، تىڭ يگەرۋ جاعدايىنا ۇيلەسەتىن اۋىل شارۋاشىلىعى رەفورما جولىن تاۋىپ، اۋىل شارۋاشىلىعىن وسىزامانداندىرۋدىڭ قارقىندى جولىنا ءتۇستى.
2016 - جىلى باس شۋجي شي جينپيڭ حيلۇڭجياڭدا قىزمەت تەكسەرگەندە، مەملەكەت مەنشىگىندەگى تىڭ يگەرۋ ءتۇزىلىسى رەفورماسىن تەرەڭدەتىپ، وسى زامانعى اۋىل شارۋاشىلىق ءىرى بازاسىن، ءىرى كاسىپورنىن، ءىرى كاسىپ سالاسىن قۇرۋ كەرەك دەپ اتاپ كورسەتتى.
بەيداحۋاڭ رۋحىن جالعاستىرىپ جانە اسقاقتاتىپ، رەفورمانى تەرەڭدەتىپ، تيپ وزگەرتىپ دامىپ، ورنىقتىلىق كەلەلى جاعدايىن قورعادى، بەيداحۋاڭدىقتار وتتاي ىستىق امالياتپەن جانە جەتىستىكپەن بەيداحۋاڭ رۋحىنىڭ جاڭا داۋىردە تىڭ نۇر - شۇعىلا شاشۋىن جەبەدى.
رەفورمانىڭ ۇزدىكسىز ىلگەرىلەۋىنە ىلەسە، بەيداحۋاڭ تىڭ يگەرۋ توبى ۇكىمەت پەن كاسىپورىندى ءبولۋدى، ءىسورىن مەن كاسىپورىندى ءبولۋدى، كووپەراتيۆ پەن كاسىپورىندى ءبولۋدى جۇزەگە اسىردى، كاسىپورىنداردىڭ ومىرشەڭدىك كۇشى تولىق شىعارىلىپ، 2020 - جىلى تيجارات جالپى كىرىسى 142 ميلليارد 330 ميلليون يۋانعا جەتىپ، سايكەس مەزگىلدەگىدەن ％15.4 ارتتى؛ پايدا جالپى سوماسى ءبىر ميلليارد 310 ميلليون يۋان بولىپ، سايكەس مەزگىلدەگىدەن 3.29 ەسە ارتتى. بيىل الدىڭعى جارتى جىلداعى تيجارات جالپى كىرىسى 71 ميلليارد 820 ميلليون يۋان بولىپ، سايكەس مەزگىلدەگىدەن ％38 ارتتى. مەجەمەن 2021 - جىلى بەيداحۋاڭ توبىنىڭ استىق ءونىم مولشەرى 43 ميلليارد جىڭنان اسىپ، مەملەكەت ءۇشىن جيىنى ءبىر تريلليون جىڭ استىق وندىرۋدەي تاريحي تابىستى جۇزەگە اسىرادى.
رەفورما ءداۋىردىڭ ەڭ قۋاتتى ءۇنى. مەملەكەت مەنشىگىندەگى كاسىپورىندار رەفورماسىنىڭ 3 جىلدىق ارەكەتىن ورنىقتى قاداممەن ىلگەرىلەتىپ، ىشكى تىزگىندەۋ جۇيەسىن ورناتىپ، نەگىزگى كاسىپتى تۇراقتاندىرۋ، ساتىنى، دارەجەنى قىسقارتۋ، 3 ءتۇزىم رەفورماسى ارقىلى بەيداحۋاڭنىڭ ءار دارەجەلى كاسىپورىندارىنىڭ نەگىزگى كاسىپتەرى اناعۇرلىم ايقىندالىپ، اينالىمى اناعۇرلىم جوعارى ءونىمدى بولدى، بەيداحۋاڭ ەرەكشەلىگىندەگى مەملەكەت مەنشىگىندەگى كاسىپورىنداردى جونگە سالۋ ۇلگىسى دۇنيەگە كەلدى.
استىق ساقتاۋدا جەرگە سۇيەندى، استىق ساقتاۋدا تەحنيكاعا سۇيەندى
2020 - جىلى 7 - ايدا باس شۋجي شي جينپيڭ جيليندە قىزمەت تەكسەرگەندە، ۇتىمدى شارالار قولدانىپ، قارا توپىراق سىندى ”ەگىستىك جەردىڭ مىسىق ايۋىن“ شىن مانىندە ويداعىداي قورعاپ، ويداعىداي پايدالانىپ، ول ارقىلى حالىقتى ماڭگى باقىتقا كەنەلتۋ كەرەكتىگىن باسا دارىپتەدى.
قارا توپىراق − بەيداساڭنىڭ جانى.
جالىندى جىگەر قاۋلاعان وسىناۋ قۇنارلى القاپتان تەك قانا الا بەرۋگە بولمايدى، ونان دا ماڭىزدىسى، ايالاي ءبىلۋ كەرەك.
”ەگىستىك جەر − استىق ءوندىرىسىنىڭ جانى!“. بەيداحۋاڭ تىڭ يگەرۋ توبى پارتكومىنىڭ شۋجيى، باسالقاسى ۋاڭ شوۋسۇڭ بىلاي دەدى:”’14 - بەسجىلدىقتىڭ‘ باستاماسىندا، ءبىز ەگىستىك جەردەن ۇيلەسىمدى پايدالانۋ مەن قاتاڭ قورعاۋدى قاتار جۇرگىزۋگە تاباندى بولىپ، ەكونوميكالىق ونىمدىلىك پەن ەكولوگيالىق ونىمدىلىككە بىردەي ءمان بەرىپ، قارا توپىراق سىندى ’ەگىستىك جەردىڭ مىسىق ايۋىن‘ شىن مانىندە ويداعىداي قورعاپ، ەگىستىك جەردىڭ سانى مەن ساپاسىنىڭ ’قوس قىزىل سىزىعىن‘ ساقتاپ، مەملەكەتتىڭ استىق حاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىزداندىرۋ نەگىزىن ۇزدىكسىز بەكەمدەۋ كەرەك“.
حيميالىق تىڭايتقىشتى ازايتىپ، اۋىل شارۋاشىلىق ءدارىسىن ازايتىپ، ارام ءشوپ جويۋ ءدارىسىن ازايتىپ ”ءۇشتى ازايتۋ“ ارەكەتى بەيداحۋاڭدا ىشكەرىلەي اتقارىلىپ، جاسىل، ساپالى اۋىل شارۋاشىلىعىن دامىتۋعا باستاپ، قارا توپىراقتى اناعۇرلىم ويداعىداي قورعادى.
2020 - جىلى بەيداحۋاڭ اۋىل شارۋاشىلىعىندا ”ءۇشتى ازايتۋدان“ ۇلگى كورسەتۋ جەر اۋدانىن 15 ميلليون 920 مىڭ مۋعا جەتكىزۋدى تياناقتاندىرىپ، حيميالىق تىڭايتقىش پەن اۋىل شارۋاشىلىعى دارىلەرىنىڭ پايدالانىلۋ مولشەرىن سايكەس مەزگىلدەگىدەن جەكە - جەكە 30 مىڭ 585 توننا جانە 669 توننا ازايتتى. بيىل حيميالىق تىڭايتقىشتى ورگانيكالىق تىڭايتقىشقا الماستىرۋدى، ءداستۇرلى اۋىل شارۋاشىلىق دارىلەرىن جاسىل اۋىل شارۋاشىلىعى دارىلەرىنە اۋىستىرۋدى جەدەل ىلگەرىلەتەدى. ”ءۇشتى ازايتۋ“ بويىنشا ۇلگى كورسەتىلەتىن وڭىرلەردە توپىراق قۇرامىن ولشەپ، رەتسەبىنە قاراي تىڭايتقىش بەرۋ، ولشەمدەندىرىلگەن وسىمدىك قورعاۋ ماشينالارىمەن جۇمىس ىستەۋ بويىنشا جاپپاي قامتۋ جۇزەگە اسىرىلىپ، حيميالىق تىڭايتقىشتان، اۋىل شارۋاشىلىق دارىلەرىنەن پايدالانۋ مولشەرى ارتپادى.
مەجەمەن ”14 - بەسجىلدىق“ مەزگىلىندە حيميالىق تىڭايتقىشتى ورگانيكالىق تىڭايتقىشقا الماستىرۋ، ءداستۇرلى اۋىل شارۋاشىلىعى دارىلەرىن جاسىل اۋىل شارۋاشىلىعى دارىلەرىنە الماستىرۋ، جەر استى سۋىن جەر بەتى سۋىنا الماستىرۋ، ءداستۇرلى جەر اۋدارۋدى قورعاۋ سيپاتتى باپتاۋعا الماستىرۋ، ماشينالاندىرۋدى زەردەلىلەندىرۋگە الماستىرۋ سياقتى شارالاردى جەدەل ىلگەرىلەتۋ ارقىلى 2025 - جىلى توپىراقتاعى ورگانيكالىق زاتتاردىڭ قۇرامىن كيلوگرامىنا 0.5 گرام جوعارىلاتۋدى جۇزەگە اسىرۋ، ەگىستىك جەر قاباتىنىڭ ورتاشا قالىڭدىعىن 30 سانتيمەتردەن استامعا جەتكىزۋ نىساناسىن جۇزەگە اسىرۋدان ءۇمىت بار.
استىق ساقتاۋدا جەرگە سۇيەندى، استىق ساقتاۋدا تەحنيكاعا سۇيەندى. استىق ءوندىرىسىنىڭ ءتۇبىرلى جولى − عىلىم - تەحنيكا العاباسارلىعىندا. قازىر بەيداحۋاڭداعى اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ ماشينالانۋ سالىستىرماسى ％99.6كە جەتتى. 100دەن استام ۇشاق، 21 ميلليون 795 مىڭ مۋدان استام اۆياتسيالاندىرىپ جۇمىس ىستەلەتىن جەر بار. اۋىل شارۋاشىلىعى عىلىم - تەحنيكاسىنىڭ ۇلەس سالىستىرماسى ％68.2كە، عىلىم - تەحنيكا جەتىستىكتەرىنىڭ كادەگە جاراتۋ سالىستىرماسى ％82كە جەتىپ، دۇنيە جۇزىندە الدىڭعى قاتارعا ءوتتى. تىڭ يگەرۋ رايونى اۋىل شارۋاشىلىعىن كاسىپ سالالاندىرىپ جۇرگىزۋدى اتقارۋعا تاباندى بولىپ، كۇرىش، ۇن، ماي، ەت، ءسۇت، كارتوپ، تۇقىم سياقتى تىرەكتى كاسىپ سالالارىن تۇلعالاپ، ”بەيداحۋاڭ“، ”ۋانداشان“ سياقتى ءبىر توپ جۇڭگوعا تانىمالى ماركالاردى جەتىلدىردى، مۇنىڭ ىشىندە ”بەيداحۋاڭ“ ماركاسى ءۇرتىس 15 جىل بويى جۇڭگوداعى ەڭ قۇندى ماركالار تىزىمىنە تاڭدالىپ، جۇڭگونىڭ اۋىل شارۋاشىلىعىنداعى ءبىرىنشى ماركا ورنىن بەرمەي كەلەدى.
ەگىس الاڭى جاساندى سەرىكپەن ورىن تۇراقتاندىرۋ، بۇلتتىق ەسەپتەۋ تەحنيكاسىن قولدانىپ، 10 مىڭ مۋلىق تاماشا اتىزدى دالمە - ءدال باسقارۋدى جۇزەگە اسىردى. جاندى دا جالىندى قارا توپىراقتى وڭىردە جاس ۇرپاق بەيداحۋاڭ رۋحىنا تىڭ ومىرشەڭدىك قوسۋدا. تىڭ يگەرۋ رايونىندا قازىر ءتۇرلى عىلىم - تەحنيكا قىزمەتكەرلەرىنەن 108 مىڭ ادام بار، تاعى ءبىر ”100 مىڭ ادامدىق ءىرى قوسىن“ بەيداحۋاڭ رۋحىنا عىلىم - تەحنيكا قاناتىن بىتىرۋدە.
(شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ 11 - ايدىڭ 15 - كۇنى بەيجيڭنەن بەرگەن حابارى)
