− حۇڭچي توعانى رۋحىنا شولۋ
□ شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ تىلشىلەرى يۇي ۋىنجيڭ، حان چاۋياڭ
”تايحاڭشان تاۋىن قاق جارىپ، جوڭكىلدى جاڭحى وزەنى تاۋدان اسىپ. تاۋ - وزەندى قايتا جايعاستىرۋعا انت ەتتى، لينشيان اۋدانى حالقىنىڭ جىگەرى تاسىپ...“
20 - عاسىردىڭ 60 - جىلدارى حىنان ولكەسى لينشيان اۋدانىنىڭ (قازىرگى لينجوۋ قالاسى) حالقى اۋداندىق پارتكومنىڭ باسشىلىعىندا، 10 جىل ۋاقىتپەن تاۋ قوپارىپ، تاس تەسىپ، مىڭ شاقىرىمدىق توعان قازىپ، ”ءوز كۇشىنە سۇيەنىپ ءومىر ءسۇرۋ، قاجىرلىلىقپەن شارۋاشىلىق قۇرۋ، ىنتىماقتاسا سەلبەسۋ، قالتقىسىز ۇلەس قوسۋ“ رۋحى تۋىن تايحاڭشان تاۋىنىڭ توبەسىنە تىكتەدى.
حۇڭچي توعانى سۋى تايحاڭشاننان اسىپ كۇنى بۇگىنگە دەيىن جوڭكىلە اعىپ كەلەدى، ول بۇقارانى نارلەندىرگەن ”تىرشىلىك توعانى“، كىسىنى العا باسۋعا جىگەرلەندىرگەن ”باقىت توعانى“، ونان ارى ماڭىزدىسى، ماڭگى سارقىلمايتىن ”رۋح توعانى“.
”تىرشىلىك توعانى“ كوڭىلگە ءنار بەردى
سانشي، حىبەي، حىنان ولكەسى شەكاراسىنداعى لينجوۋدىڭ تاۋى كوپ، سۋى از، سۋ تاپشىلىعى عاسىر بويى جالعاسقان ەڭ قيىن، ەڭ اۋىر ەستەمە. اۋدان شەجىرەسىنەن ”اۋىر قۋاڭشىلىق، جالعاسقان قۋاڭشىلىق، سۇمدىق قۋاڭشىلىق، الاپات قۋاڭشىلىق“ دەگەن سوزدەر ءجيى ۇشىرايدى.
سۋ تاپشىلىعىن شەشۋ جۇرتتىڭ كوكسەگەن ارمانى. ادامدار قانشاما قۇلشىنسا دا، سۋ تاپشى بولۋ تاريحى اياقتامايدى، جاڭا جۇڭگو قۇرىلعاننان كەيىن دە شەلەكتەگى سۋدى توگىپ العانى ءۇشىن اسپاققا اسىلىپ ءولىپ العاندار دا بولعان. 31 جاستاعى اۋداندىق پارتكومنىڭ شۋجيى ياڭ گۇي العا شىعىپ، جان - جاقتى تەكسەرۋ جۇرگىزگەننەن كەيىن، اۋداندىق پارتكوم سانشيدىڭ پيڭشۇن اۋدانىنداعى جاڭحى وزەنى سۋىن لينشيان اۋدانىنا باستاپ اكەلۋدى ۇيعارادى.
بۇل ءبىر حاۋىپ - قاتەرگە تولى شەشىم. ياڭ گۇي قۇرىلىس تەحنيكاسىنىڭ سىنىنا ءدوپ كەلۋمەن بىرگە، ساياسي بولاشاعىنا ساياتىن حاۋىپ - قاتەرگە دە ءدوپ كەلەدى.
”اسپاننان تۇسەدى دەپ قاراپ وتىرا بەرۋگە دە بولادى، ويتسەك ءمانسابىمىزدى ساقتاپ قالامىز، ءبىراق اپاتتى جەڭە المايمىز، ازابىن حالىق بۇقاراسى تارتادى“. وسى ءبىر سالماقتى ءسوز ءبىر كوممۋنيستىڭ جاۋاپكەرلىگىن ايگىلەدى.
حالىق ءۇشىن توعان سالۋ بۇقارانىڭ قولداپ - قۋاتتاۋىنا يە بولادى. اۋداندىق پارتكوم پىكىر العان كەزدە لينشيان اۋدانىنداعى بۇقارا: ”مەملەكەتتە قارجى بولماسا، ءبىز قاتقان نانىمىزدى كەمىرسەك تە توعاندى سالۋىمىز كەرەك، بۇل ۇرپاقتان - ۇرپاققا جالعاساتىن ۇلاعاتتى ءىس“، - دەيدى.
”جامىلاتىن كورپەمىز كوك اسپان مەن اق بۇلت، توسەنىشىمىز دالانىڭ قۋراعان ءشوبى، كۇزەتشىمىز اسقار تاۋ، جانىمىزدى جاي تاپتىراتىن جاڭحى وزەنى“، تايحاڭشان تاۋىندا قىزىل تۋ جەلبىرەپ، بارلىق ادامنىڭ جىگەرى تاسقىندادى. تاۋعا ورمەلەپ، سايعا تۇسەتىن قۇرال - سايماندارى بولماسا دا، تاۋدى جارىپ، تاستى قوپارۋدان تايىنبادى؛ زاتتىق ماتەريال تاپشى بولسا دا، شارۋالار قۇرال - سايمان مەن ازىقتىقتى وزدەرى دايىنداپ، قوپارعىش ءدارىنى وزدەرى جاسادى.
قانشا ماشاقاتتى جۇمىس ىستەيىك، ءبىراق بوسقا سارىلمايىق. 100 مىڭ ادامدىق قوسىن 10 جىل ماشاقاتتى جۇمىس جۇرگىزۋ ارقىلى قاجىرلى قوس قولىمەن 1500 كيلومەتر كەلەتىن توعان قازىپ، جۇرت ”جاساندى اسپان دارياسى“ دەپ اتاعان تىرشىلىك توعانىن سالادى. اۋىز سۋ ماسەلەسى شەشىلىپ، سان مىڭ مۋ ەگىستىك جەر سۋارىلىپ، ءمولدىر سۋ جۇرت جۇرەگىنە ءنار بەردى.
”باقىت توعانى“ العا باسۋعا جىگەرلەندىردى
لينجوۋلىقتار ىشتەي مەشەۋ قالعىسى كەلمەيتىن، حۇڭچي توعانى ولاردىڭ ءتىپتى كوكىرەك كەرە ۇمتىلۋىنا مۇمكىندىك جاسادى.
سول جىلدارى توعان جوندەگەندە قول اربا جونىندە: ”تاۋداعى ادامدار تۋمىسىنان قايسار، ارتىنداعىلار الدىنا اپارىپ قويادى“ دەپ اندەتكەن، ونىڭ ءمانىسى، كوپشىلىك قول اربانى بىرگە يتەرىپ، تىنىستاعان شاقتا، ارتىنداعى ادامدار، ءسوز جوق، اربانى الدىڭعى جاققا قويىپ، ونان سوڭ ايالداعان.
توعان جوندەگەن 10 جىلدا اعىنعا قارسى اتتانىپ، ماشاقاتتى تۇيىندەردى شەشكەن ارىن ولاردىڭ قانىنا ءسىڭدى.
جاڭ يجى تۋىلعان 2 - جىلى حۇڭچي توعانى جالپى بەتتىك سالىنىپ بولدى. ول 1969 - جىلى 7 - اي ەدى، 10 جىلدىق شايقاستى اياقتاتقان ادامداردىڭ ارىنى اسقاق ەدى. كوز - قۇلاعى ءۇيىر بولعان ول تايحاڭ تاۋىنداعى جارتاستارداي قايراتتى قاسيەتتى جالعاستىردى.
وتباسى كەدەي بولعاندىقتان، جاڭ يجى 16 جاسىندا سىرتقا شىعىپ جۇمىس ىستەدى. ول جاپا - ماشاقاتقا شىداپ، قاجىرلىلىقپەن ەڭبەك ەتىپ، ۇمتىلا ۇيرەنىپ، ىزدەنە ءتۇستى، 19 جاسىندا تامشىلىق جۇمىسكەرلەرىنىڭ بانجاڭى بولدى؛ 21 جاسىندا جۇمىسشىلاردى باسقاراتىن جۇمىس باسى بولدى؛ 26 جاسىندا قۇرىلىس سەرىكتەستىگىن قۇرىپ ءوز الدىنا جۇمىس جۇرگىزدى. 2012 - جىلى جاڭ يجى اۋىلىنداعى كەرەكسىز قالۋعا تاياعان ۋانچۋانحۋ كورىنىس ءوڭىرىن وتكىزىپ الىپ، جاڭا كۇرەسىن باستادى. جاڭ يجىنىڭ باستان كەشكەندەرى سان مىڭداعان لينجوۋلىقتاردىڭ ىقشام كورىنىسى −
وتكەن عاسىردىڭ 60 - جىلدارىندا ”تايحاڭمەن كۇرەس جاساۋدا“ ادامدار قوس قولىمەن مىڭ شاقىرىمدىق تىرشىلىك توعانىن قازدى.
وتكەن عاسىردىڭ 80 - جىلدارىندا ”تابىستى تايحاڭدا“ 100 مىڭ ادامدىق قالىڭ قول بۇكىل ەلدە قۇرىلىس اتاعىن اسپانداتتى.
وتكەن عاسىردىڭ 90 - جىلدارىندا ”باي تايحاڭدا“ لينجوۋلىقتار العاش تاپقان اقشالارىن الىپ، اۋىلدارىنا قايتىپ زاۆود سالىپ، جۇمىس باستاپ، مەكەنىن بايىتتى؛
جاڭا عاسىرداعى ”كوركەم تايحاڭدا“ لينجوۋ دامۋ وي جەلىسىنە بۇرىلىس جاساپ، تومەن كومىر قىشقىل گازدى قورشاعان ورتا شارۋاشىلىعىنا قادام قويدى.
بۇگىنگى كۇنى لينجوۋ كەدەيلىكتەن ارىلتۋدان قامال الۋدىڭ قيان - كەسكى شايقاسىندا جەڭىسكە جەتىپ، جاپپاي دوڭگەلەك داۋلەتكە جەتۋ ارمانىن جۇزەگە اسىرىپ، اۋىل - قىستاقتى گۇلدەندىرۋدى جاپپاي ىلگەرىلەتۋدىڭ جاڭا جورىعىنا قادام قويدى.
ءار داۋىردەگى ادامداردىڭ وزىنە ءتان بورىشى بار. بۇگىنگى كۇنى لينجوۋ بۇقاراسى اۋىز سۋ ءۇشىن ەندىگارى الاڭدامايتىن بولدى، جۇڭگو حالقى كيىم - كەشەك پەن ازىق ءۇشىن ەندىگارى ۋايىمدامايتىن بولدى، ايتسە دە تايحاڭ تاۋىندا ءۇن - ءتۇنسىز اعىپ جاتقان ”باقىت توعانى“ جۇڭحۋا پەرزەنتتەرىنىڭ ىنتىماقتاسا كۇرەسۋ، باقىتقا ۇمتىلۋ جولىنداعى قۇلشىنىسىنا كۋا بولا بەرمەك.
”رۋح توعانى“ ماڭگى سارقىلمايدى
”ءوز كۇشىنە سۇيەنىپ ءومىر ءسۇرۋ، جاپا - ماشاقاتپەن شارۋاشىلىق قۇرۋ، ىنتىماقتاسا سەلبەسۋ، قالتقىسىز ۇلەس قوسۋ“. حۇڭچي توعانىنا بارعاندار توعان سۋىندا جارقىراعان وسى رۋح ەستەن شىقپايدى دەسەدى.
كەزىندە توعان جوندەۋشىلەر ءومىرى مەن توعاندى توعىستىرعان؛ بۇگىنگى كۇنى ءاربىر ادام ءوزىنىڭ كۇرەسى ارقىلى جاڭا حيكايالار جازۋدا.
2013 - جىلى 55 جاستاعى ۋاڭ شىڭيوۋ تالعام جاساۋعا ءدوپ كەلەدى. 20 نەشە جىل پانلۇڭشان قىستاعى پارتيا ياچەيكاسىنىڭ شۋجيى مىندەتىن وتەپ كەلگەن اعاسى ۋاڭ زىيوۋ قىستاقتا جول جوندەۋ جۇمىسىمەن قانجىلىك بولىپ جۇرگەندە توسىننان جۇرەك بۇلشىق ەتىنىڭ ولەتتەنۋى سەبەبىنەن قايتىس بولىپ، قىستاقتىڭ ”تىرەگى“ قۇلايدى. ۋاڭ شىڭيوۋ ۇزاق جىل سىرتتا ساۋدامەن اينالىساتىن، جول اپاتىنان ءبىر بىلەگىنەن ايرىلعان. اۋىلداستارى شارۋاشىلىق قۇرىپ تابىسقا جەتكەن ونىڭ قىستاققا قايتىپ، قىستاق پارتيا ياچەيكاسى شۋجيى مىندەتىن قابىلداۋىن ءۇمىت ەتەدى.
قايتۋ كەرەك پە؟، الدە قايتپاۋ كەرەك پە؟ پارتيا مۇشەسى بولعان ۋاڭ شىڭيوۋ بۇكىل قىستاقتاعىلاردىڭ ارمان - تىلەگىن ارقالايدى. كوپ جاقتىڭ زىر جۇگىرۋى مەن قۇلشىنۋىندا ول اۋىلداستارىن باستاپ، ويلى - شۇڭقىر توپىراق جولدى تەپ - تەگىس سەمەنت جولعا اينالدىرادى ءارى تاقىر تاۋدى تىنباي جاسىلداندىرىپ، قوشقىل بۇرىش، جاڭعاق، جۇڭي ءدارى ماتەريالدارىن ەگىپ، ەرەكشەلىككە يە كاسىپ سالاسىن اناعۇرلىم جانداندىرىپ قانا قويماي، ساياحاتتى دامىتۋعا دا نەگىز قالايدى.
ۋاقىت زىمىراپ وتە شىقتى. كەڭىستىكتەن قاراساڭىز، پانلۇڭشان قىستاعىنداعى يرەلەڭدەگەن تاۋ جولى بەينە ايداعارداي الىستاعى تاۋ اراسىندا باياۋ اعىپ جاتقان حۇڭچي توعانىمەن ۇندەسىپ جاتىر. بۇل جارتى عاسىردى وتكەرگەن وزگەرىس، سونداي - اق كوممۋنيستەردىڭ اۋەلگى ماقساتىنىڭ كۋاسى.
بارلىعىندا حالىقتى ويلاساڭ، حالىق تا جاقتايدى.
بۇگىنگى كوممۋنيستەر جونىنەن العاندا، حۇڭچي توعانى ءارى تاريحتىڭ جاۋابى، ءارى ءداۋىردىڭ جول بەلگىسى.
(شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ 11 - ايدىڭ 11 - كۇنى بەيجيڭنەن بەرگەن حابارى)
