— سايحانبا رۋحى جونىندەگى شولۋ
شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ تىلشىلەرى ساۋ گوچاڭ، يۇي جياشين
بۇرىن بۇل ارا ”سارى قۇم كۇن كوزىن جاپقان، ۇشقان قۇسقا قونار اعاش بولماعان“ جاپان ءتۇز، قۇمدى دالا بولاتىن؛
قازىر بۇل ارا ميلليون مۋلىق ەكپە ورمانى بار، بەيجيڭ مەن تيانجيندى قورعاپ تۇرعان ماڭىزدى ەكولوگيالىق قالتقى.
ءۇش ۇرپاق، 59 جىل، حىبەي ولكەسى سايحانبا ورمان الاڭىنىڭ قۇرىلىسشىلارى پارتيانىڭ ۇندەۋىنە بويسۇنىپ، جاستىق كوكتەمى مەن كۇرەسى ارقىلى جاپان ءتۇزدى ورمان تەڭىزىنە اينالدىرعان ”دۇنيە كەرەمەتىن“ جاراتىپ، ءىس جۇزىندىك ارەكەتىمەن ”تۇنىق سۋ، جاسىل تاۋ −− باعالى بايلىق“ ۇستانىمىن ءتۇسىندىرىپ، ”بورىشتى ەستە بەرىك ساقتاۋ، قاجىرلىلىقپەن شارۋاشىلىق قۇرۋ، جاسىل دامۋ“ سىندى سايحانبا رۋحىن تۇلعالادى.
وسى رۋح سايحانبانى ءشول دالادان شۇراتقا اينالدىرعان وزەكتى شيفر، سونداي - اق ول ءبىزدى ەكولوگيالىق وركەنيەت قۇرىلىسىن ۇزدىكسىز ىلگەرىلەتىپ، جاڭا جورىقتا تاعى دا ەڭبەك ءسىڭىرىپ ۇلەس قوسۋعا جىگەرلەندىرەدى.
بورىشتى ەستە بەرىك ساقتاپ، كەرەمەتتەر جاراتتى
حىبەيدىڭ ەڭ سولتۇستىك شەتى مەن ىشكى موڭعۇلدىڭ تۇيىلىسكەن تۇسىنا ورنالاسقان سايحانبا ماشينالى ورمان الاڭىنا كىرىپ، ۇشى - قيىرسىز نۋ ورماندا تۇرىپ، بۇل ارانىڭ بۇرىن قىلتان وسپەگەن ءشول دالا ەكەندىگىن ەلەستەتۋ قيىن.
سايحانبا ”كورىكتى شىڭ“ دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى، كەزىندە چيڭ ءداۋىرى پاتشا اۋلەتىنىڭ اڭشىلىق قورىعى ”مۋلان سايات ءوڭىرىنىڭ“ ماڭىزدى قۇرامداس بولىگى بولاتىن، كەيىن تىڭ اشۋ، بەتالدى اعاش كەسۋ سەبەبىنەن بىرتىندەپ قاعىرلانىپ جاپان ءتۇز، ءشول دالاعا اينالعان.
20 - عاسىردىڭ 60 - جىلدارىنىڭ باسىندا، ”بەيجيڭ قالاسىن قۇمدى بوران تىقسىرعان“ قيىن جاعدايدى وزگەرتۋ ءۇشىن مەملەكەت ءىرى كولەمدە مەملەكەت يەلىگىندەگى ورمان الاڭىن سالىپ، وسىمدىك جامىلعىسىن قالپىنا كەلتىرىپ، قۇمدى بوراندى بوگەۋ بەكىمىنە كەلەدى.
جاپان تۇزدە قۇلازىعالى جارتى عاسىرعا جۋىقتاعان سايحانبادا اعاش ەگىپ ورمان ءوسىرۋ قايدان وڭاي بولسىن؟ ەڭ تومەنگى تەمپەراتۋرا نولدەن تومەن ℃43.3، جىلدىق ورتاشا تەمپەراتۋرا نولدەن تومەن ℃1.3، ءۇستىرتتى، سۋىق، تەڭىز دەڭگەيىنەن بيىك وڭىردە ورمان ءوسىرۋ تاجىريبەسى جوققا ساكىن... ورمان الاڭىنىڭ تۇڭعىش توپتاعى قۇرىلىسشىسى جاۋ جىنيۇي: ”ول كەزدە ءبارى قۇمدى جەرلەر مەن تاقىر تاۋ، قىلتان وسپەگەن جوتالار بولاتىن، قۇمدى، قارلى بوران اسپاندى قاپتاپ، كۇن كوزىن كورسەتپەيدى، جۇزىڭە پىشاقشا تيەتىن“، - دەپ ەسىنە الدى.
پارتيانىڭ ۇندەۋىنە قۇلاق سالىپ، اۋەلگى بورىشتى ادا ەتتى. شارت - جاعداي جاپالى بولسا دا، ءبىر توپ جاستىڭ باتىلدىقپەن جاۋاپكەرشىلىك ارقالاۋ قادامىن توسا العان جوق. 1962 - جىلى بۇكىل ەلدەگى 18 ولكە، رايون، قالادان جوعارى تەحنيكۋم، ورتا تەحنيكۋم ءبىتىرىپ كەلگەن 127 وقۋشى سايحانباعا جەتىپ، جەرگىلىكتى ورمان الاڭىنداعى 242 كادر - قىزمەتكەرمەن بىرگە، ورتاشا جاسى 24كە جەتپەيتىن جاستاردان قۇرالعان شارۋاشىلىق قۇرۋ قوسىنىن قۇرىپ، تابيعاتتى بويسۇندىرۋداي تىڭ يگەرۋ جولىنا ءتۇستى.
”ول كەزدە قار سۋىن، جاڭبىر سۋىن، ارىق - كولشىك سۋىن ءىشىپ، قارا سۇلىدان جاسالعان سىقپا مومو، كارتوپ پەن تۇزدالعان كوكونىس جەدىك“. سول جىلى 5 قىز ساباقتاسىمەن بىرگە قايتپاس جىگەرمەن سايحانباعا كەلگەن چىن يانشياننىڭ شاشى قازىر كۇمىستەي اپپاق، سول جىلداردى ەسكە العاندا، جاپالى دا ميحىناتتى شاقتار ءۇشىن ەش وكىنىش بىلدىرگەن جوق. ”ءوز قولىممەن ەككەن قالامشالاردىڭ ءزاۋلىم اعاشتارعا اينالعاندىعىن كورگەن سايىن باقىت سەزىنەمىن، ونى ايتىپ جەتكىزە المايمىن“، - دەيدى ول.
ءۇستىرتتى، سۋىق وڭىردە ورمان ءوسىرۋ تاجىريبەسى كەمشىل بولعاندىقتان، 1962 - جىلى، 1963 - جىلى سايحانبادا ەگىلگەن اعاشتاردىڭ قاتارعا قوسىلۋ سالىستىرماسى ％8كە دە جەتپەي قالدى، ورمان وسىرۋدە قايتا - قايتا ساتسىزدىككە ۇشىراۋ ادامداردىڭ سەنىمىن شايقالتا باستادى.
”تاۋعا تابيعي بال قاراعاي وسە العان ەكەن، ماشينالى ورماننىڭ وسپەيتىنىنە سەنبەيمىن!“، - سول كەزدە ورمان الاڭى پارتكومىنىڭ تۇڭعىش شۋجيى ۋاڭ شاڭحاي تاۋەكەلگە بەل بۋىپ، جۇمىسشى - قىزمەتكەرلەردى باستاپ ورمان الاڭىنىڭ جۇمىس اۋماعىنا جاقىن ماتيكىڭدە ”ماتيكىڭ بىرلەسكەن شايقاسىن“ جۇرگىزدى. ءۇرتىس تالاي كۇن تاۋدا جاتىپ، تاۋدا تاماقتانىپ، كورسەتكەن قاجىر - قايراتىنىڭ وتەۋى اقىرى قايتتى: سول رەتكى ”بىرلەسكەن شايقاستا“ جالپى 516 مۋ جەرگە بال قاراعاي وتىرعىزىلىپ، قاتارعا قوسىلۋ سالىستىرماسى ％90تەن استى. اسەرلەنگەنىنەن تاۋ بەتكەيىنە جۇرەلەگەن ۋاڭ شاڭحايدىڭ كوز جاسى ءجۇزىن جۋىپ كەتتى.
بورىشقا ادال بولۋداي رۋح ۋاڭ شاڭحايدىڭ بۇكىل عۇمىرىمەن ساباقتاسىپ جاتىر. 1989 - جىلى قايتىس بولعاننان كەيىن، ۇيىندەگىلەر ونىڭ وسيەتى بويىنشا، سۇيەك كۇلىن سايحانباعا شاشتى. ۇزاق ۇيقىداعى وعان سەرىك بولعان بال قاراعاي ورمانى قازىر ”شاڭحاي ەسكەرتكىش ورمانى“ دەپ اتالىپ، ميلليون مۋلىق ورمان تەڭىزىنىڭ توركىنىنە اينالدى.
سايحانبا ماشينالى ورمان الاڭى پارتكومىنىڭ شۋجيى ان چاڭميڭ بىلاي دەدى: ”استانا ءۇشىن قۇم قاينارىن توسۋ، بەيجيڭ مەن تيانجين ءۇشىن سۋ قاينارىن نارلەندىرۋ سايحانبالىقتاردىڭ بيىك مۇراتى، اعاش ەگۋ ولاردىڭ بولاتتاي بەرىك بورىشى“.
2017 - جىلى 8 - ايدا باس شۋجي شي جينپيڭ سايحانبا ماشينالى ورمان الاڭى قۇرىلىسشىلارىنىڭ اسەرلى ىزگى ىستەرى جونىندە ماڭىزدى نۇسقاۋ بەرىپ، سايحانبا رۋحىنا بورىشتى ەستە بەرىك ساقتاۋ، قاجىرلىلىقپەن شارۋاشىلىق قۇرۋ، جاسىل دامۋ دەپ انىقتاما جاسادى.
قاجىرلىلىقپەن شارۋاشىلىق قۇرىپ، ۇزدىكسىز كۇرەس جاسادى
پارتيانىڭ ۇندەۋىندە، توپ - توپ، ۇرپاقتان - ۇرپاققا جالعاسقان جاس قۇرىلىسشىلار جاسىل كۇش جالعاۋدى ۇزدىكسىز جۇرگىزدى، ”سايحانبا رۋحى“ ۋاقىت - كەڭىستىكتەن ءوتىپ جالعاسا بەردى.
سايحانبادا ”جاستىق كوكتەمىڭدى ارناعانىڭ بۇكىل ءومىرىڭدى ارناعانىڭ، بۇكىل ءومىرىڭدى ارناعانىڭ ءۇرىم - بۇتاعىڭمەن ارناعانىڭ“ دەگەن اتالى ءسوز بار.
ورتتەن ساقتانۋ قاراۋىلشىسى ليۋ جۇن مەن ۋاڭ جۋان مىنە وسىنداي ەرلى - زايىپتى. ورمان الاڭىنىڭ تەرەڭ قويناۋىنداعى ”قاراۋىل مۇناراسىندا“ تۇراتىن ولار كۇندىز ءار 15 مينۋتتا ءبىر رەت ورمان ءوڭىرىنىڭ ءورت جاعدايىنان مالىمەت جاسايدى، ءتۇيىندى كەزدەردە تۇندە ساعاتىنا ءبىر رەت مالىمەت جاسايدى. جىل بويى جالعىزدىقپەن سەرىكتەسكەن شاقتار جىلدان - جىلعا، كۇننەن - كۇنگە جالعاسىپ، تابانى كۇرەكتەي 23 جىل تۇردى.
”ورمانشىلىقتى تاڭداعان ەكەنسىڭ، ۇلەس قوسۋدى تاڭدادىڭ دەگەن ءسوز“. 1973 - جىلى سايحانباداعى ەكىنشى ۇرپاق شارۋاشىلىق قۇرۋشى دىڭ باۋجۋ 2 ۇلىنىڭ دا قازىر ورمان الاڭىندا ورمان الاڭىن قورعاۋشى جانە جۇمىس جۇرگىزۋشى قىزمەتىن ىستەيتىندىگىن ايتتى.
1980 - جىلى تۋعان يۇي شىتاۋ باۋديڭدىق، 2005 - جىلى داشۋەدەن وقۋ بىتىرگەن سوڭ، سايحانباعا بالداي باتىپ، سۋداي ءسىڭدى. سول جىلدارى بەيجيڭدە قىزمەت ىستەيتىن ايەلى ونى كوندىرە الماعان سوڭ، جوعارى ەڭبەكاقىدان باز كەشىپ، ونىمەن بىرگە وسى ارادا بولدى. ”اعا بۋىنداردىڭ كۇش جالعاۋ تاياعىن مىقتاپ ۇستاپ، ۇزدىكسىز ەكپىندەي العا تارتامىز“، - دەدى ول.
سايحانبادا ”اتا - بابامىزدان قالعان استى ءىشىپ، ۇرپاقتاردىڭ قازانىن قاڭىراتۋ كەرەمەتتىك ەمەس، اتا - بابانىڭ بورىشىن وتەپ، ۇرپاقتارعا ىشەر اس قالدىرۋ ناعىز مىقتىلىق!“ دەگەن ءسوز تاراعان.
جاڭا ۇرپاق سايحانبالىقتار الدىڭعىلاردىڭ ەڭبەگىنە مالدانىپ قام - قايعىسىز جاتقان جوق، جاستىق كوكتەمىن ارناپ، ۇزدىكسىز كۇرەس جۇرگىزۋدى تاڭدادى.
ۇزاق جىلدار ۇزبەي تىڭ يگەرىپ ورمان وسىرگەندىكتەن، ورمان الاڭىنا تاۋەلدى كولەمدە اعاش ەگۋگە بولاتىن جەر بارعان سايىن ازايدى، سونىمەن 2017 - جىلدان بەرى سايحانبالىقتار توپىراعى قۇنارسىز، تاستاقتى، سۋدىڭ پارلانۋى تەز تاستى كۇنگەي بەتتى ورمان وسىرۋدەن قامال الۋدىڭ ءتۇيىنى ەتىپ، بيىك جوتا، قۇلاما بەتكەي سياقتى”قيىن جەرلەرگە“ سايىس جاريالادى.
بۇل جەرلەردىڭ توپىراعىنىڭ قالىڭدىعى نەبارى بىرنەشە سانتيمەتر عانا، ”تاس تاقتايعا اعاش ەگۋمەن“ بىردەي. قيا بەتكەي، قاتتى تاس، جول جوق، ماشينا جۇرە المايتىندىقتان، قاشىرعا ارتىپ نەمەسە ادام ارقالاپ شىعارۋ كەرەك. سايحانبالىقتاردىڭ جان قيارلىعى مەن توزىمدىلىگىنىڭ ارقاسىندا، 2017 - جىلدان بەرى سايحانبادا تاستى تاۋ بەتكەيىندە 101 مىڭ مۋ جەرگە ورمان وسىرۋدەن قامال الىنىپ، ورماننىڭ قاتارعا قوسىلۋ سالىستىرماسى ％98كە جەتتى.
سايحانبا ماشينالى ورمان الاڭىنىڭ باستىعى چىن جىچيڭ تەبىرەنە بىلاي دەدى: ”ءار ۇرپاقتىڭ ءوز بورىشى، ءار ۇرپاقتىڭ ءوز جاۋاپكەرشىلىگى بولادى. قازىر ءبىزدىڭ وسى كەزەكتى باسشىلىق القامىز ورمان الاڭىنىڭ 13 - كەزەكتى القاسى. وسى ورماندى ساقتاۋ، ويداعىداي قورعاۋ، ونىڭ ساپالى جاسىلدانا بەرۋىنە مۇمكىندىك جاساۋ يىعىمىزعا ارقالاعان كەلەلى ساياسي جاۋاپكەرشىلىك!“.
جاسىل دامىپ، ۇزدىكسىز كەرەمەت جاراتتى
59 جىلدان بەرى سايحانبانىڭ شارۋاشىلىق قۇرۋ جولى جاسىل ءتۇستى ەگۋ جولى، جاسىل ءتۇستى قورعاۋ جولى، ونان دا ماڭىزدىسى، جاسىل دامۋ جولى بولدى.
سايحانباداعى ميلليون مۋلىق ورمان بەرىك جاسىل قالتقى تۇرعىزىپ، حۇنشانداك قۇمدىعىنىڭ وڭتۇستىككە قاراي تىقسىرۋىن ءونىمدى توستى، ءار جىلى لۋانحى، لياۋحى وزەنى تومەنگى اعارى وڭىرلەرىندە سۋ قاينارىن نارلەندىرۋ، تۇشتى سۋدى تازارتۋ كولەمى 284 ميلليون تەكشەمەتر بولىپ، جىل سايىن 5 ميلليون 135 مىڭ 500 توننا توپىراقتىڭ شايىلۋىنىڭ الدىن الدى؛ جىلىنا 860 مىڭ 300 توننا كومىر قىشقىل گازىن ءسىمىرىپ، 598 مىڭ 400 توننا وتتەگى ءبولىپ شىعارادى.
سايحانبانىڭ تاماشا ەكولوگيالىق ورتاسى مەن مول تۇرلەر بايلىعى ونى باعالى تابيعي حايۋانات پەن وسىمدىك ءتۇرى گەن قامباسىنا اينالدىردى، قۇرلىقتىق جابايى ومىرتقالى حايۋاناتتاردان 261 ءتۇر، بالىق تەكتەستەردەن 32 ءتۇر، ناسەكومداردان 660 ءتۇر، ءىرى تيپتى ساڭىراۋقۇلاقتاردان 179 ءتۇر، وسىمدىكتەردەن 625 ءتۇر بار.
سايحانبا جۇڭگونىڭ ”ەكولوگيالىق وركەنيەت قۇرىلىسىنىڭ ۇلگىسىنە“ اينالىپ قانا قويماي، ونىڭ ۇستىنە ورمان الاڭى قۇرىلىسشىلارىنا بىرلەسكەن مەملەكەتتەر ۇيىمى قورشاعان ورتانى جوبالاۋ مەكەمەسى جاعىنان ”جەر شارىنىڭ قورعاۋشىسى سيلىعى“ دا بەرىلدى.
بيىل 8 - ايدىڭ 23 - كۇنى باس شۋجي شي جينپيڭ سايحانبا ماشينالى ورمان الاڭىندا قىزمەت تەكسەرگەن كەزدە ورمان الاڭىنىڭ ءۇش ۇرپاق قىزمەتكەر ۋاكىلدەرىمەن ىقىلاسپەن اڭگىمەلەستى. ورمان كۇزەتۋ، ورمان قورعاۋشىلار قوسىنىنىڭ بارعان سايىن زورايعانىن كورگەن باس شۋجي شي جينپيڭ ايرىقشا ءسۇيىنىپ: ”سايحانبا رۋحى سىزدەردىڭ ۇزدىكسىز اسقاقتاتۋلارىڭىزدى قاجەت ەتىپ قانا قويماي، بۇكىل پارتيانىڭ، بۇكىل ەل حالقىنىڭ دا ۇيرەنىپ، اسقاقتاتىپ، ەلىمىزدى تىزە قوسا جاقسى گۇلدەندىرىپ، جاسىل ەكونوميكانى جاقسى دامىتىپ، ەكولوگيالىق وركەنيەتتى جاقسى قۇرۋدى قاجەت ەتەدى!“، - دەدى.
”باس شۋجيدىڭ تاپسىرماسى سايحانباداعى نەشە ۇرپاق ورمان قىزمەتكەرلەرىنىڭ قىزمەتىن تۇراقتاندىرۋ، سونداي - اق بۇكىل ەلدەگى ورمان قىزمەتكەرلەرىن جىگەرلەندىرۋ، تۇراقتاندىرۋ بولىپ تابىلادى“، - دەدى ان چاڭميڭ، - ”ءبىز، ءسوز جوق، باس شۋجيدىڭ تاپسىرماسىن ەستە بەرىك ساقتاپ، سايحانبا رۋحىن زور كۇشپەن اسقاقتاتىپ، ورماندى جاقسى باپتايمىز، جاقسى قورعايمىز، جاقسى باسقارامىز“.
جوبا بويىنشا سايحانبادا 2 - رەتكى شارۋاشىلىق قۇرۋ جالپى بەتتىك ورىستەتىلىپ، 2030 - جىلعا بارعاندا، ورمان الاڭىنىڭ ورماندى جەر اۋدانى ءبىر ميلليون 200 مىڭ مۋعا جەتىپ، ورمانمەن كومكەرىلۋ سالىستىرماسى ％86 جوعارىلايدى، ورمان ەكولوگيالىق جۇيەسى اناعۇرلىم ورنىقتى، اقاۋسىز، ساپالى، جوعارى ءونىمدى بولىپ، ەكولوگيالىق قىزمەت وتەۋ يقۋاتى كورنەكتى كۇشەيەدى.
”ءبىز جاڭا داۋىردەگى سايحانبانىڭ جاڭا ۇزاق جورىق جولىن جاقسى ءجۇرىپ، قاجىرلىلىقپەن، ناقتى ىستەپ، سايحانبانى ادام مەن تابيعاتتىڭ جاراسىمدى قاتار ءومىر سۇرۋدەگى ەكولوگيالىق وركەنيەتتەن ۇلگى كورسەتۋ بازاسى ەتىپ قۇرىپ شىعىپ، جاسىل دامۋدىڭ جاڭا تاراۋىن تاعى جازامىز“، - دەدى چىن جىچيڭ.
اۋەلگى ماقساتتى ماڭگى ساقتاپ، جۇرەكتىلىكپەن بورىش ارقالاپ، جاڭا جورىققا قايتا اتتاندى. سايحانبا رۋحىن بارىنشا ساۋلەلەندىرىپ، جاسىل دامۋ بورىشىن ەستە بەرىك ساقتاپ، بارلىق ادام جاۋاپكەرشىلىگىن ادا ەتىپ، ۇزدىكسىز ۇلەس قوسقاندا، ءسوز جوق، جاپپاي سوتسياليستىك وسىزاماندانعان مەملەكەت قۇرۋدىڭ جاڭا جورىعىندا جوعارى ساپالى دامۋدىڭ بەرىك قادامىن باسىپ، كورىكتى جۇڭگونىڭ جاڭا كارتيناسىن بىرگە كەسكىندەي الامىز.
(شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ 11 - ايدىڭ 17 - كۇنى بەيجيڭنەن بەرگەن حابارى)
