− ”ەكى جول“ رۋحى جونىندەگى شولۋ
شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ تىلشىلەرى يە حاۋميڭ، ليۋ حۇڭميڭ
بۇل دۇنيە ءجۇزىنىڭ تاس جول قۇرىلىسى تاريحىنداعى وشپەس كەرەمەت، بۇل جۇڭگو ارمياسى مەن حالقىنىڭ ايبىنى اسقاق ارمانعا ۇمتىلۋ جورىعى، بۇل ءارى جۇڭحۋا ۇلتىنىڭ جۇرت الدىنا جۇرەكتىلىكپەن شىعاتىن، ەرلىكپەن العا ىلگەرىلەيتىن تاريحي ۇلى ءىسى − 100 مىڭنان استام جول جاساۋشى ارميا مەن حالىق جالاما جارتاستى جارىپ، قات - قابات تابيعي حاۋىپ - قاتەرلەردى جەڭىپ، سىچۋان - شيزاڭ، چيڭحاي - شيزاڭ تاس جولىن سالىپ، تۇتاستىرىپ، باتىس وڭتۇستىك شەكارا ءوڭىردىڭ قاتىناس كۇرە تامىرىن اشتى.
2014 - جىلى 8 - ايدا سىچۋان - شيزاڭ، چيڭحاي - شيزاڭ تاس جولىنىڭ سالىنىپ بولىپ، كولىك قاتىناعاندىعىنىڭ 60 جىلدىعى قارساڭىندا باس شۋجي شي جينپيڭ بىلاي دەپ ماڭىزدى بەكىتپە جازدى: 60 جىلدان بەرى تاس جول سالۋ جانە كۇتۋ بارىسىندا، بىرىنشىدەن، جاپا شەگۋدەن قورىقپايتىن، ەكىنشىدەن، ولىمنەن قورىقپايتىن، قايسارلىلىقپەن ايانباي الىساتىن، تاعان بولىپ قالاناتىن، ارميا مەن حالىق ءبىر ءۇيلى جانداي ەتەنە، ۇلتتار ىنتىماقتى بولعان ”ەكى جول“ رۋحىن قالىپتاستىردى جانە ساۋلەلەندىردى.
جاڭا جاعدايدا ءبىز ”ەكى جول“ رۋحىن ۇزدىكسىز اسقاقتاتىپ، ەكى جولدى جاقسى كۇتىپ، ىركىلىسسىزدىگىن قامتاماسىزداندىرىپ، سىچۋان - شيزاڭ، چيڭحاي - شيزاڭ تاس جولىن باستان - اياق ۇلتتار ىنتىماعىنىڭ جولى، شيزاڭنىڭ وركەنيەتتى العا باسۋ جولى، شيزاڭداعى ءار ۇلت باۋىرلاستاردىڭ بىرگە بايۋ جولى ەتۋىمىز كەرەك.
مۇشكىل جاعدايدا جول جاساۋدىڭ ۇلى جورىعى
لحاسا باتىس قالا ماڭىنداعى وزەن جاعالاۋىندا سىچۋان - شيزاڭ، چيڭحاي - شيزاڭ تاس جولى ەسكەرتكىشى اسقاق بوي سوزىپ تۇر. قۇلىپتاستىڭ سىرتقى بەتىنە مىناداي جازۋلار ويىلعان: ”رەسپۋبليكا قۇرىلعان العاشقى كەزدە وتاننىڭ بىرلىگى ۇلى ءىسىن جۇزەگە اسىرۋ، ۇلتتار ىنتىماعىن كۇشەيتۋ، باتىس وڭتۇستىك شەكارانى گۇلدەندىرۋ ءۇشىن، ورتالىق شيزاڭدى ازات ەتۋگە بۇيرىق بەرىپ، سىچۋان - شيزاڭ، چيڭحاي - شيزاڭ تاس جولىن سالدىردى“.
جاڭا جۇڭگو قۇرىلعاننان كەيىن، امەريكا، ءۇندىستان شيزاڭعا سۇعىن قاداپ، شيزاڭنىڭ جوعارعى جىگىندەگى بولشەكتەۋشى كۇشتەر يمپەرياليستەردىڭ قولداۋىندا ەسىرىپ، باتىس وڭتۇستىكتىڭ جاعدايى ءبىر مەزەت قىم - قۋىت، كۇردەلى بولىپ كەتتى.
شيزاڭدى ازات ەتۋ كوز الداعى شۇعىل مىندەت ەدى. الايدا سول كەزدەگى شيزاڭ قاتىناسىنىڭ ”كەدىر - بۇدىرى كوپ، كەدەرگىسى مول، حاۋىپ - قاتەرى كوپ، قيىندىعى ايتىپ تاۋىسقىسىز“ ەدى.
1950 - جىلى 1 - ايدا ماۋ زىدۇڭ جولداس سول جىلى 5 - ايدىڭ ورتا شەنىنەن باستاپ امال بار شيزاڭعا شەرۋ تارتۋ كەرەكتىگىن العا قويادى. 3 ايدان كەيىن چىڭدۋ - لحاسا تاس جولى (1955 - جىلى سىچۋان - شيزاڭ تاس جولى دەپ وزگەرتىلدى) ينجەنەرياسى قۇرىلىس باستادى. وسىدان كەيىن ماۋ زىدۇڭ جولداس شيزاڭعا شەرۋ تارتۋ جونىندە نۇسقاۋ بەردى ءارى شيزاڭعا شەرۋ تارتاتىن اسكەري ءبولىمدى ”ءبىر جاعىنان، شەرۋ تارتىپ، ەندى ءبىر جاعىنان، جول جاساۋعا“ ۇندەدى.
تاۋ جولىقسا جول اشىپ، سۋ كەزدەسسە كوپىر سالدى. 100 نەشە مىڭ ادامدىق جول جاساۋشى قالىڭ قوسىن ۇستىرتتە وتتەگى تاپشى بولۋ، تابيعي قاتەردىڭ كەدەرگىسى، زاتتىق ماتەريالدار تاپشىلىعى سياقتى ءتيىمسىز شارت - جاعدايدى جەڭىپ، قاراپايىم قۇرالدارعا سۇيەنىپ، ”اسقار تاۋدى باعىندىرىپ، اساۋ وزەندى بويسۇندىرۋ“ سىندى قاھارماندىق جىگەرمەن جورىقتى باستادى.
كولدەنەڭ جاتقان تاۋلاردان اسىپ ءوتتى، عالامات دۇلەي تولقىنداردان ەندەي ءوتتى، سازدى، توڭ توپىراقتى جەرلەردى باسىپ ءوتتى، بايىرعى ورماندى كەسىپ ءوتتى. ۇزاققا سوزىلعان 4 جىلدا جول جاساۋشى قالىڭ قوسىن 30 ميلليون تەكشەمەتردەن استام تاس - توپىراقتى قازىپ، 400دەن استام كوپىر سالدى، وسىناۋ تابيعاتپەن الىسقان، جان قيا ايقاسقان جول جاساۋ جورىعى ەڭ سوڭىندا جەڭىسپەن اياقتالدى.
1954 - جىلى 12 - ايدىڭ 25 - كۇنى شيزاڭ حالقىنىڭ اسا قۋانىشتى كۇنى. وسى كۇنى ەكى تاس جولدا ءبىر ۋاقىتتا لحاساعا كولىك قاتىنادى؛ وسى كۇنى زاتتىق ماتەريالدار تولتىرا تيەلگەن كولىكتەر ارلى - بەرلى قايشالىستى؛ وسى كۇنى شيزاڭدا مىڭداعان جىلدار بويى تەك شارباق جول، سىرعىما ارقان، ادام ارقالاۋ، مالعا ارتۋ سىندى تاسىمال ءتاسىلى اياقتاپ، ۇزاق ۋاقىتتان بەرى جالعاسقان توماعا - تۇيىق جاعداي وزگەردى.
ايباتتى ۇستىرتتە ەكى جول تۇتاستىرىلدى؛ زاڭزۋ - حانزۋ باۋىرلاستار ءان - بيگە باستى. 4360 كيلومەترگە سوزىلىپ جاتقان سىچۋان - شيزاڭ، چيڭحاي - شيزاڭ تاس جولى بەينە كىرشىكسىز ەكى حادا ىسپەتتى، قارلى القاپتى ءۇستىرتتى وتان ۇلى شاڭىراعىمەن تىعىز بايلانىستىردى.
ۋاقىت پەن كەڭىستىكتەن ەندەي وتكەن تىرشىلىك القاۋى
شيزاڭ اسكەري رايونىنىڭ اسكەري ىستەر تاريحى مۇراجايىندا ءبىر تەمىر كۇرەك تۇر، باسىن تات باسىپ كەتىپتى، سابى دا جارىلىپ كەتكەن ەكەن. قاراعاندا قاراپايىم كورىنگەن بۇل كۇرەك ەكى جولدى جاساۋ ۇلى بورىشىن ارقالاعان.
1950 - جىلى 3 - ايدا حۋايحاي شايقاسىنىڭ سىنىنان وتكەن 18 - جۇندەگىلەر اسقاق سەرتتەرىن ەستەن شىعارماي، قولدارىنا كۇرەك، بۇرعى، قايلا الىپ، الىپ تاستاردى جارىپ جول اشىپ، وزەندەگى مۇزداردى قوپارىپ كوپىر سالىپ، 14 بيىك تاۋدى تەسىپ، 8 ۇلكەن وپىرمالى بەلدەۋدەن ءوتىپ، قالىڭ قاتەرلى جەر، اساۋ اعىستار مەن سانسىز سازدى جەر، مۇزدى القاپتاردان ەندەي ءوتىپ، 4 جىلدان كەيىن سىچۋان - شيزاڭ تاس جولى سالىنىپ بولدى.
1954 - جىلى 5 - ايدا سول كەزدەگى شيزاڭ تاسىمال باس اترەتىنىڭ جىڭۋيى مۋ شىڭجۇڭ 1200دەن استام ادامدى باستاپ، شۋەشۇيحىنىڭ ايجيلي سايىنان باستاپ، 30 كۇندە 30 كيلومەتر كەلەتىن تاڭگۋلا تاۋ ساعاسى جول بولىگىن جاساپ بولدى، 200 كيلومەترلىك شيزاڭنىڭ سولتۇستىگى جول بولىگىن 10 كۇندە ىلگەرىلەتتى، سول جىلى 12 - ايدىڭ 22 - كۇنى چيڭحاي - شيزاڭ تاس جولى لحاساعا دەيىن جاسالىپ بولدى.
جاپا - ماشاقات ۇلى ءىستى تۇلعالايدى، قۇرباندىق شۇعىلالى كۇندەرگە جەتكىزەدى. 4360 كيلومەترلىك قاتىناس جەلىسىندە دامۋدىڭ گۇلدەندىرۋ ماداق جىرىن شارىقتاتتى، سونىمەن بىرگە قاھارمان قۇربانداردىڭ قاسىرەتتى جەڭىس جىرىن قالدىردى:
چۋە - ىرشان قۇرىلىس ورنىندا نەبارى 25 جاستاعى جاڭ فۋلين قوپارۋ بارىسىندا باقىتقا قارسى تاس ءتيىپ قۇربان بولدى. قۇربان بولاردىڭ الدىندا ەمدەۋ - كۇتىمدەۋ قىزمەتكەرلەرىنىڭ ۋكول قويىپ، شۇعىل قۇتقارۋىنا مۇلدە قوسىلماعان ول: ءبارىبىر ولەمىن، وتان ءۇشىن ازدا بولسا ءدارى - دارمەك ۇنەمدەلسىن، - دەدى.
كوكشىلدىڭ تەڭىز دەڭگەيىنەن بيىكتىگى جوعارى، اۋا قىسىمى تومەن، اۋاسى تىمىرسىق كەلەدى، قۇرىلىسشى اسكەرلەر 2 - تۋانىنىڭ جاۋىنگەرى چياۋ جىن - ۋ شىرت ۇيقىدا جاتقاندا شۇعىل ناۋقاستانىپ، جەدەل قۇتقارۋدىڭ ءونىمى بولماي قۇربان بولىپ، ماڭگى چيڭحاي - شيزاڭ تاس جولىن كۇزەتىپ قالادى.
... ...
3000 بوزداق ەرلىكپەن جان قيىپ، ءبىر ءداۋىردىڭ ناتيجەلەرىن ماڭگى تاريحتا قالدىردى. ”ەكى جول“ رۋحى داۋىرمەن توعىسىپ، ۋاقىتپەن بىرگە جاسادى.
1967 - جىلى 8 - ايدا بەلگىلى اۆتوموبيل تۋانىنىڭ ورىنباسار جەتەكشىسى لي شيانۋىن قاتارلى 10 كوماندير - جاۋىنگەر مىندەت اتقارىپ جۇرگەندە ەرەكشە ۇلكەن تاۋ كوشكىنىنە ۇشىراپ، ەرلىكپەن قۇربان بولدى.
2003 - جىلى 8 - ايدا چيڭحاي - شيزاڭ ءۇستىرتىنىڭ كوپ جىلدىق توڭ توپىراقتى وڭىرىندە تاس جول جاساۋداعى قيىن ماسەلەنى شەشۋ ءۇشىن، چاڭ - ان داشۋەسى تاس جول شۋەيۋانىنىڭ دوكتورانت جەتەكشىسى حۋ چاڭشۇن 11 - رەت شيزاڭعا بارىپ تەكسەرۋ - زەرتتەۋ جۇرگىزگەندە كولىك اپاتىنا ۇشىراپ، چيڭحاي - شيزاڭ تاس جولىندا ماڭگىلىك ۇيقىعا كەتتى.
... ...
قۇربان بەرۋ بولعانى ءۇشىن ەرلىك - جىگەر تاسقىنداپ، جارلىق شاشتىق اي مەن كۇنگە جاڭا الەم اش دەپ ناق. سانسىز قاھارمان جان - تانىمەن قارلى ءۇستىرتتىڭ قاتىناس جەلىسىن تۇتاستىردى. كەزىندەگى توماعا - تۇيىق ءۇستىرتتى قۇبا ءتۇز سودان باستاپ مۇلدە باسقاشا بەينەگە ەندى.
ىنتىماقتاسا ەكپىندەي ىلگەرىلەۋدىڭ داۋىرلىك ماداق جىرى
”بىزگە كىم جول جاساپ بەردى؟ كىم بىزگە كوپىر سالىپ بەردى؟ جاقىنىمىز ازاتتىق ارميا، قۇتقارۋشىمىز كوممۋنيستىك پارتيا. ارميا مەن حالىق ءاسىلى ءبىر ءۇيلى جان، ءبىز سياقتى جاقىندارىنىڭ كىرىن جۋدى...“، 20 - عاسىرىڭ 60 - جىلدارىندا «كىر جۋۋ ءانى» زاڭزۋ - حانزۋ باۋىرلاستاردىڭ تەرەڭ دوستىق سۇيىسپەنشىلىگىن انگە قوستى.
ازاتتىق ارميا شيزاڭعا كىرۋدەن بۇرىن، ماۋ زىدۇڭ جولداس ”شيزاڭعا شەرۋ تارتقاندا، جەرگىلىكتى ورىنعا سالماق سالماۋ“ سىندى نۇسقاۋ بەردى. شيزاڭعا كىرگەننەن كەيىن، ازاتتىق ارميا استىق تاپشى جاعدايدا بازار باعاسىنان قىمبات باعامەن بۇتحانالار مەن اقسۇيەكتەردىڭ قولىنان استىق ساتىپ السا دا، بۇقارانىڭ استىعىن ساتىپ الۋعا قاتاڭ تيىم سالىپ، جەرگىلىكتى بۇقارانىڭ استىق قاجەتىنە كەپىلدىك ەتتى.
ادامگەرشىلىككە جاتتاي كورىنگەن بۇيرىقتىڭ استارىنان كوممۋنيستەردىڭ حالىقتى وزەك ەتۋگە تاباندى بولىپ، بۇكىل ىنتا - پەيىلمەن حالىق ءۇشىن قىزمەت ىستەۋ سىندى ءتۇبىرلى باس ماقساتتى ورىنداۋى ايگىلەنىپ تۇر.
شىنايى ىقىلاس ارقىلى شىنايى ىقىلاسقا يە بولدى. جول جاساۋ بارىسىندا سىچۋان، چيڭحاي، شيزاڭ ولكە - رايوندارىنداعى بۇقارا بەلسەنە ات سالىستى. سىچۋاننىڭ گانزى وبلىسىنان كەلگەن 6000 قوداس العاشقى توپتاعى كومەك بەرۋ زاتتىق ماتەريالدارى بولدى، 17 مىڭ زاڭزۋ باۋىرلاس سىچۋان - شيزاڭ تاس جولى قۇرىلىسىنا جاستىق كوكتەمى مەن ىستىق قاندارىن ارنادى.
”جول قاي جەرگە دەيىن جاسالسا، كومەگىمىز سول جەرگە دەيىن جەتكىزىلەدى!“، زاڭزۋ - حانزۋ ءبىر ءۇيلى جانداي تىعىز ىنتىماقتاسقان حيكايالار باستان - اياق شىرقالىپ كەلەدى.
چۋە - ىرشاندا 23 جىل مىزعىماي تۇرعان جول باپتاۋشى جۇمىسشىلار − ەرلى - زايىپتى مو شاڭۋي مەن لي شيڭيۇي زاڭزۋ پوچتاليون چيميدوجيدىڭ تاسىمالداپ قامداۋىنا سۇيەندى، جاپان تۇزدەگى ”تىرشىلىك شەكتەلگەن ءوڭىر“ ولاردىڭ تەرەڭ دوستىق سۇيىسپەنشىلىگىنە كۋا بولدى.”جالپاق جاھانداعى ءبىرىنشى جول باپتاۋشىلاردىڭ“ ءبىر مۇشەسى رەتىندە، زاشيسىرىن دەرلىك ءار كۇنى تەڭىز دەڭگەيىنەن 5000 مەتردەن استام بيىك تاس جولدىڭ مۇزىن تازالايدى. سۋىعى سۇيەكتى قاريتىن ايازدا جولاي وتكەن شوفەرلار بۇل ارانى ”جالپاق جاھانداعى ءبىرىنشى جىلى جەر“ دەيدى.
... ...
جاپالىلىقپەن ەڭبەكتەنسە، قاراپايىم ادام دا ۇلى ءىس تىندىرادى؛ ۇزدىكسىز كۇرەس جاساسا، جاڭا باستامادا دا شۇعىلالى ناتيجەلەر جاراتۋعا بولادى.
60 نەشە جىلدان بەرى زاڭزۋ - حانزۋ حالقى ”ەكى جول“ رۋحىن ساۋلەلەندىرىپ، شيزاڭعا كىرىپ - شىعاتىن جولدى اشۋ ءۇشىن قاجىماي - تالماي كۇرەس جاسادى: شينجياڭ - شيزاڭ، يۇننان - شيزاڭ تاس جولى قاتىناس بايلانىسىن ونان ارى كۇشەيتىپ، چيڭحاي - شيزاڭ تەمىر جولى شيزاڭعا تەمىر جول تۇتاسپاۋ تاريحىن اياقتاتتى، لحاسا گۇڭگا حالىقارالىق اۋەجايى شيزاڭعا كىرەتىن اۋە تاسىمالىنىڭ قورعاۋشىسى بولدى ...
ساندى مالىمەتتەردە كورسەتىلۋىنشە، شيزاڭ تاس جولىنىڭ كولىك قاتىناعان ارالىعى 2000 - جىلدىڭ سوڭىنداعى 22 مىڭ 500 كيلومەتردەن 2020 - جىلدىڭ سوڭىنداعى 118 مىڭ 800 كيلومەترگە ۇزارىپ، بۇكىل رايونداعى بارلىق اۋدانعا (رايون) جانە 476 اۋىل - قالاشىققا، 2050 قۇرىلىمدىق قىستاققا جولاۋشىلار اۆتوبۋزى قاتىنادى؛ لحاسا باتىس ۆوكزالىنىڭ تەمىر جول زات تاسىمال مولشەرى 2006 - جىلعى 20 مىڭ توننا جونەلتىپ، 290 مىڭ توننا قابىلداۋدان ارتىپ 2020 - جىلى 490 مىڭ توننا جونەلتىپ، 6 ميلليون 140 مىڭ توننا قابىلداۋعا جەتتى؛ حالىقتىق اۆياتسيانىڭ جولاۋشى قابىلداۋ - جونەلتۋ شاماسى 2000 - جىلعى 530 مىڭ ادام - رەتتەن ارتىپ 2020 - جىلى 5 ميلليون 150 مىڭ ادام - رەتتەن استى.
كەزىندەگى سىچۋان - شيزاڭ، چيڭحاي - شيزاڭ تاس جولىن زاڭزۋ حالقى ”باقىت كوپىرى“، ”قۇت كەمپىرقوساعى“ دەپ اتاعان ەدى، ال بۇگىنگى كوپتەگەن ”التىن كوپىر“، ”كەمپىر قوساق“ گىساڭ گۇلىندەي تامىر تارتىپ، قۇلپىرا اشىلدى. جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ باسشىلىعىندا، ”ەكى جول“ رۋحىنىڭ جىگەرلەندىرۋىندە شيزاڭ حالقىنىڭ باقىتتى تۇرمىسى تىڭ ساتىعا كوتەرىلىپ، قارلى ءۇستىرتتىڭ سوتسياليزم قۇرىلىسى تىڭ جورىققا قادام تاستايدى!
(شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ 11 - ايدىڭ 18 - كۇنى بەيجيڭنەن بەرگەن حابارى)
