− كاسىپكەرلەر رۋحى جونىندە شولۋ
□ شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ ءتىلشىسى تان موشياۋ
تاريحتىڭ ۇزاق دارياسىن كەسىپ ءوتىپ، جۇڭحۋا ۇلتىنىڭ باستان - اياق تىنباي جالعاسۋىنىڭ استارىندا سان ۇرپاق ادامداردىڭ قايسارلىقپەن ايانباي كۇرەسۋى جاتىر. سان - ساناقسىز كۇرەسكەرلەردىڭ اراسىندا ايقىن ءداۋىر بوگەنايىنا، ۇلتتىق ەرەكشەلىككە، دۇنيە جۇزىلىك ولشەمگە يە زور توپتاعى كاسىپكەرلەر وتباسى - وتاندى كوكەيلەرىندە ساقتاپ، جاۋاپكەرشىلىك ارقالاپ ىسكەرلىك كورسەتىپ، ايبىنى اسقاق تاريحي كارتينادا كاسىپكەرلەر رۋحىنىڭ بوياۋى قانىق تاراۋلارىن سىزدى.
باس شۋجي شي جينپيڭ بىلاي دەپ باسا دارىپتەدى: ”بازار تۇلعالارىن ءتۇرلى ءادىس - امالدارمەن ويداعىداي قورعاپ، بازار تۇلعالارىنىڭ ومىرشەڭدىك كۇشىن قاۋلاتىپ، كاسىپكەرلەر رۋحىن اسقاقتاتىپ، كاسىپورىنداردىڭ اناعۇرلىم زور رول اتقارۋىن، اناعۇرلىم زور دامۋدى جۇزەگە اسىرۋىن ىلگەرىلەتىپ، ەكونوميكالىق دامۋعا نەگىزگى كۇش جيناقتاۋ كەرەك“.
رۋح الداعى جولدى نۇرلاندىرادى، ارمان داڭقتى سومدايدى. داۋىرمەن بىرگە ىلگەرىلەگەن كاسىپكەرلەر رۋحى قالىڭ كاسىپكەرلەردى قامال الىپ، قيىنشىلىقتى جەڭىپ، بيىك شىڭعا ەرلىكپەن شىعىپ، جاڭا داۋىردەگى دامۋدىڭ تىڭ تاراۋلارىن قۇلشىنا جازۋعا ىنتالاندىرۋدا.
وتباسى - وتاندى كوڭىل تورىندە ساقتادى
يۇنناننىڭ ۋانديڭىندە نانياڭ حۋاچياۋ مەحانيكتەردىڭ وتانعا ورالىپ جاپون شاپقىنشىلارىنا قارسى تۇرۋ ەسكەرتكىشى قاسقايىپ، 80 نەشە جىلدىڭ الدىنداعى جىر ەتەرلىك سوعىس جىلدارىنان ءۇنسىز حيكايا شەرتۋدە.
جاپون شاپقىنشىلارىنا قارسى سوعىس جاپپاي تۋىلعاننان كەيىن، ايگىلى حۋاچياۋ كوسەمى چىن جياگىڭ قوماقتى اقشانى جىلۋعا اتاپ قانا قويماي، ونىڭ ۇندەۋىندە 3000نان استام حۋاچياۋ مەحانيك وتانعا باتىلدىقپەن ورالىپ، يۇننان - بيرما تاس جولىنا بارىپ، جاپون شاپقىنشىلارىنا قارسى سوعىسقا قاجەتتى زاتتىق ماتەريالداردى تاسىدى، 1000 نەشە حۋاچياۋ مەحانيك وسى تاس جولدا قۇربان بولدى.
ىرىقتىلىقپەن وتان ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىك ارقالاپ، وتاننىڭ قامىن ويلاۋ − تاڭداۋلى كاسىپكەرلەردىڭ مەملەكەتكە، ۇلتقا دەگەن قاستەرلى بورىش سەزىمى مەن كۇشتى جاۋاپكەرشىلىك سەزىمى. ولار ەل باسىنا كۇن تۋعان شاقتا، حالىق قاجەت ەتكەن ساتتە كەۋدە كەرىپ العا شىعىپ، ءوز ومىرلەرىن ارناپ، جاپون شاپقىنشىلارىنا قارسى سوعىس جەڭىسىنە ماڭىزدى ۇلەس قوستى.
ۋاقىت جىلجىپ 2020 - جىلعا جەتكەندە، ۆيرۋس توسىننان شابۋىلداپ، جاڭا تيپتى ايدارشا ۆيرۋس وكپە قابىنۋ ىندەتى قۇتىرىنا جەتتى، حالىقتىڭ ءومىرىنىڭ حاۋىپسىزدىگى مەن دەنساۋلىعى اۋىر قاتەر ىشىندە قالدى. ءبىر جاقتا قيىنشىلىق بولعاندا شار تاراپ كومەك قولىن سوزدى. ءار سالا، ءار كاسىپ جاۋاپكەرشىلىك ارقالاپ، مەملەكەت مەنشىگىندەگى كاسىپورىندار، حالىقتىق كاسىپورىندار تىزە قوسا ىلگەرىلەپ، ىندەتتەن ساقتانۋ - تىزگىندەۋدىڭ جانە جۇمىستى، ءوندىرىستى قالپىنا كەلتىرۋدىڭ ءبىرىنشى شەبىندە ەرلىكپەن شايقاس جۇرگىزدى.
جۇڭگو قۇرىلىس سەرىكتەستىگى 10 − 12 كۇن ىشىندە جەكە - جەكە حوشىنشان، لەيشىنشان شيپاحاناسىن سالۋ مىندەتىن ورىندادى؛ جو - ىر جارناسى مەڭگەرىلگەن بىرلەسپە كاسىپتىك قۇرىلىمى كوپتەگەن شۇعىل جاعدايعا توتەپ بەرۋ شيپاحانالارىن دەرەۋ سالدى؛ جۇڭيۋان تەڭىز تاسىمال توبى، جۇڭلياڭ توبى، شۇنفىڭ، جيڭدۇڭ قاتارلى كاسىپورىندار كۇندىز - ءتۇنى تىنباي جۇمىس ىستەپ، ارتقى شەپ قامتاماسىزداندىرۋ شايقاسىن بار كۇشپەن ويداعىداي جۇرگىزدى؛ مۇناي، مۇناي حيميا، ەلەكتر تورى، ەلەكتر قۋاتى قاتارلى مەملەكەت مەنشىگىندەگى كاسىپورىندار ىندەت كەزىندە جۇمىس توقتاتپادى، ينفورماتسيا تەحنيكاسى، جابدىق جاساۋ سياقتى سالالارداعى حالىقتىق كاسىپورىندار ”ءتۇيىن“ ارقىلى ”تىزبەكتى“ جەتەكتەپ، جۇمىستى، ءوندىرىستى تارتىپپەن قالپىنا كەلتىردى...
كاسىپورىنشىلار رۋحى زور سىناق بارىسىندا شىڭدالدى؛ وتباسى - وتان ىنتا - ىقىلاسى شىڭدالۋ بارىسىندا جوعارىلادى.
جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ 100 جىلدىق مەرەيتويى ساتىندە، جۇڭحۋا ۇلتى تاعى ءبىر تاريحي ءساتتى قارسى الدى − باس شۋجي شي جينپيڭ پارتيا مەن حالىق اتىنان جۇڭحۋانىڭ بايتاق دالاسىندا جاپپاي دوڭگەلەك داۋلەتتى قوعام ورناعاندىعىن، مۇلدەم كەدەيلىك ماسەلەسى تاريحي سيپاتتى شەشىلگەندىگىن سالتاناتپەن جاريالادى.
وسى رەتكى كەدەيلىككە قارسى تۇرۋ ۇلى كۇرەسىندە بەرىك سەنىمگە يە كاسىپورىندار اتويلاپ الدا ءجۇرىپ، ەرلىكپەن جاۋاپكەرشىلىك ارقالادى.
− ءارقايسىسى ءوز قۋاتىن ايگىلەدى. ورتالىققا قاراستى كاسىپورىندار مەملەكەتتىڭ كەدەيلەردى سۇيەمەلدەۋ، وركەندەتۋ قىزمەتىندەگى 240تان استام ءتۇيىندى اۋدانمەن جۇپ قۇراپ كومەكتەسىپ - سۇيەمەلدەدى، حالىقتىق كاسىپورىندار ”10 مىڭ كاسىپورىن 10 مىڭ قىستاققا كومەكتەسىپ“، كۇش بىرىكتىرىپ ادام، قازىنا، زاتتىق ماتەريال سياقتى بايلىقتاردى ەڭ قاجەت ەتىپ وتىرعان جەرلەرگە شوعىرلاندىردى.
− ءارقايسىسى ءوز ارتىقشىلىقتارىن ساۋلەلەندىردى. كاسىپ سالاسى ارقىلى كەدەيلەردى سۇيەمەلدەۋ، سالاماتتىق ارقىلى كەدەيلەردى سۇيەمەلدەۋ، مادەنيەت ارقىلى كەدەيلەردى سۇيەمەلدەۋ سياقتىلار ارقىلى كەدەي وتباسىلارىنىڭ كەدەيلىكتەن ارىلىپ، كىرىستەرىن ارتتىرۋىن جەبەپ، تۇلعاسىن الۋەتتەندىرىپ، جىگەرىن ۇشتادى؛ فينانس، قامسىزداندىرۋ ونىمدەرى سياقتىلاردا جاڭالىق اشىپ، كومەكتەسىپ - سۇيەمەلدەگەن وڭىرلەردىڭ ەكونوميكالىق، قوعامدىق دامۋىنا جەبەۋشى بولدى...
جاپون شاپقىنشىلارىنا جاپپاي قارسى سوعىستان ىندەتكە بار كۇشپەن قارسى اتتانۋعا دەيىن، ونان كەدەيلىكتەن ارىلتۋدان قامال الۋعا، جاپپاي دوڭگەلەك داۋلەتتى قوعام ورناتۋدىڭ شەشۋشى جەڭىسىنە جەتۋگە دەيىن تاريح جوڭكىلە العا ىلگەرىلەگەندە كاسىپكەرلەر رۋحى ۋاقىت وتكەن سايىن جاڭارىپ، قۇدىرەتتى كۇش - قۋاتتى ۇزدىكسىز تاسقىنداتتى.
باسقالار ىستەپ كورمەگەندى الدىمەن ىستەۋگە باتىل بولدى
1982 - جىلدىڭ ءبىر كۇنى جىجياڭنىڭ شياۋشانى مىڭ ادامدىق جينالىس اشىپ، ورتالىقتىڭ رۋحىن جەتكىزدى. مىنبەردە ”اۋىل - قالاشىق كاسىپورىندارىنا كوتەرمەگە الۋ ءتۇزىمىن جۇرگىزۋگە بولادى“ دەگەندە تومەندە وتىرعان بىرەۋ دەرەۋ ورنىنان تۇرىپ: ”مەن كوتەرمەگە الامىن!“، − دەپ داۋىستايدى. بۇل ادام 37 جاستاعى لۋ گۋانچيۋ بولاتىن.
1983 - جىلى لۋ گۋانچيۋ اۋىلدان ۋانشياڭجيە زاۆودىن كوتەرمەگە الدى، مىنە بۇل قازىرگى ۋانشياڭ توبىنىڭ توركىنى ەدى. قازىر ۋانشياڭ توبى جىلدىق تيجارات كىرىسى 100 ميلليارد يۋاننان اسقان كاسىپورىنعا اينالىپ، تيپ وزگەرتۋ قادامى ۇزدىكسىز تەزدەپ، جاڭا ەنەرگيا كاسىپ سالاسىنا تەرەڭدەي ورنالاستىرۋ جاسادى.
”بايلىق جاراتۋ − ۇلى ءىس، كۇندە جاڭارىپ وتىرۋ − ەڭ اسقاق قاسيەت“. رەفورما جاساعان، ەسىك اشقاننان بەرى قالىڭ كاسىپكەرلەر باتىلدىقپەن ويلاپ، باتىلدىقپەن ىستەپ، باسقالار ىستەپ كورمەگەندى الدىمەن ىستەۋگە باتىل بولىپ، جاڭالىق اشۋ رۋحىن زور كۇشپەن اسقاقتاتىپ، ەلىمىزدىڭ ەكونوميكالىق دامۋىنىڭ دۇنيە ءجۇزىن جالت قاراتقان تابىسقا قول جەتكىزۋىنە ماڭىزدى كۇش قوستى.
جاڭالىق اشۋ − كاسىپورىن دامۋىنىڭ سارقىلماس قوزعاۋشى كۇشى. باس شۋجي شي جينپيڭ كەزىندە كاسىپورىنداردى ”جىگەرلى جانە جالىندى بولىپ ءوز كۇشىنە سۇيەنىپ جاڭالىق اشۋ قابىلەتى مەن ناقتى قۋاتىن كۇشەيتۋ كەرەك“، − دەپ جىگەرلەندىرگەن بولاتىن.
ءبىر ءتۇيىر كۇرىشكە 56 حانزۋشا ءارىپتى جازدى، ءبىر تال شاشقا 7 ءارىپ جازدى... جۇڭ - ۋ جوعارى، جاڭا تەحنيكاسى جينجوۋ سەرىكتەستىگى دۇنيە ءجۇزى عىلىم - تەحنيكاسىنىڭ الدىڭعى لەگىن كوزدەپ، ديامەترى 0.01 ميلليمەترلىك ەرەكشە كىشكەنە ديامەترلى جازۋ پىشاعىن ءساتتى تۇردە زەرتتەپ جاساپ، ەلەكتروندىق ينفورماتسيا، ەمدەۋ سياقتى سالالاردىڭ ساپانى كوتەرىپ، دارەجەنى جوعارىلاتۋىن بارىنشا دەمەدى.
جوقتان بارعا دەيىن، السىزدەن كۇشتىگە دەيىن قۇلشىنا ءورىس اشتى − جۇڭگو كاسىپورىندارىنىڭ جاڭالىق اشا دامۋىنىڭ ءبىر جاندى شاعىن كورىنىسى، ءتىپتى دە ماڭىزدىسى، ولاردىڭ ەكونوميكانىڭ جوعارى ساپالى دامۋىن دەمەۋىنىڭ شىنايى كارتيناسى.
جاڭا جۇڭگو قۇرىلعان العاشقى تۇسقا قايىرىلا قاراساق، ەلىمىزدىڭ اۋىر ونەركاسىبى نەگىزىنەن جوق بولاتىن، جەڭىل ونەركاسىپتە تەك ازداعان توقىماشىلىق كاسىبى عانا بار بولاتىن، ادامدار كۇندەلىكتى تۇرمىستا ”شەتەلدىڭ سىرىڭكەسىن“، ”شەتەلدىڭ مايىن“، ”شەتەلدىڭ شەگەسىن“ پايدالاناتىن.
جاڭا جۇڭگو قۇرىلىپ كوپ وتپەي، ەلىمىز دەربەس، ءبىرشاما كەمەلدى ونەركاسىپ جۇيەسى مەن حالىق شارۋاشىلىعى جۇيەسىن ورناتتى. جاڭا داۋىرگە وتكەن بۇگىنگى كۇندە ەلىمىز دۇنيە جۇزىندەگى 2 - ءىرى ەكونوميكالىق تۇلعاعا اينالدى.
جاڭالىق اشۋ ومىرشەڭدىكتى تۋىنداتادى، جاڭالىق اشۋ دامۋدى قولعا كەلتىرەدى. سان - سيفرلار جۇڭگو كاسىپورىندارىنىڭ جالىندى ومىرشەڭدىگىنىڭ ايعاعى بولىپ، جاڭالىق اشۋدىڭ تۇلعالىق ورنىن ايگىلەدى.
76 مىڭ كاسىپورىننان 275 مىڭ كاسىپورىنعا دەيىن! − ”13 - بەسجىلدىق“ مەزگىلىندە بۇكىل ەلدەگى جوعارى، جاڭا تەحنيكالىق كاسىپورىندار سانى زور مولشەردە ارتتى؛
ءبىر تريلليون 300 ميلليارد يۋاننان استى! − 2021 - جىلى جۇڭگوداعى 500 قۋاتتى كاسىپورىننىڭ ۇسىنىلىم كولەمى ۇزدىكسىز ارتىپ، زەرتتەپ اشۋ كۇشەمەلىلىگى تاريحتاعى جاڭا بيىكتى جاراتتى؛
جاڭالىق اشۋ كورسەتكىشىنىڭ قاتارى ءۇرتىس 9 جىل بويى ورنىقتى جوعارىلادى! − دۇنيە جۇزىلىك ءبىلىم مەنشىگى ۇقىعى ۇيىمى جاريالاعان مالىمەتتە كورسەتىلۋىنشە، جۇڭگو 2013 - جىلعى 35 - ورىننان 2021 - جىلعى 12 - ورىنعا كوتەرىلگەن؛
...
سان - ساناقسىز كاسىپورىنداردىڭ جاڭالىق اشۋ بۇلاعى تىنباي اعىپ، جاسامپازدىق ومىرشەڭدىك كۇشى قاۋىرت قاۋلاپ، ەكونوميكالىق دامۋدى ىلگەرىلەتۋدىڭ تەلەگەي قوزعاۋشى كۇشى بولىپ جينالدى.
ەرلىكپەن ماڭداي الدى بولۋعا تالپىندى
”ۋاقىت دەگەنىمىز اقشا، ونىمدىلىك دەگەنىمىز جان“. 1981 - جىلى وسى الىپ ۇران تاقتاسى شىنجىن شىكوۋ ونەركاسىپ رايونىنىڭ ەڭ كورنەكتى جەرىندە قاسقايىپ تۇردى. وسى ەكى سويلەم ءسوز ايقىن ءداۋىر تاڭباسىنا يە، كاسىپكەرلەر رۋحىنىڭ ەكونوميكالىق ەرەكشە رايون سىندى قۇنارلى توپىراقتاعى جاندى بەينەسى.
جاڭا جۇڭگوداعى تۇڭعىش كاسىپورىن اشقان جارناگەرلىك تۇزىمىندەگى ساۋدالىق بانكە − ساۋداگەر شاقىرۋ بانكەسى، جاڭا جۇڭگوداعى تۇڭعىش كاسىپورىن اشقان ساۋدالىق قامسىزداندىرۋ قۇرىلىمى − پيڭان قامسىزداندىرۋى ىلگەرىندى - كەيىندى شىكوۋدا قۇرىلدى. رەفورما جاساۋ، جاڭالىق اشۋدىڭ سىنىنان وتكەن بۇل 2 كاسىپورىن قازىر دۇنيە جۇزىندەگى 500 قۋاتتى كاسىپورىن قاتارىنداعى كاسىپورىن بولىپ جەتىلدى، سول ءۇشىن دە شىكوۋ ”بىرلىك اۋداندا جەتىلدىرگەن ايگىلى كاسىپورنى ەڭ كوپ جەر“ دەگەن اتقا يە بولدى.
زامان وزگەرگەنىمەن، جالعاستىرۋ وزگەرگەن جوق. سان ۇرپاق جۇرەكتى، جاڭالىق اشۋعا باتىل شارۋاشىلىق قۇرۋشىلار ەرلىكپەن العا ىلگەرىلەپ، ماڭداي الدى بولۋعا تالپىنۋدا.
لاس سۋ ارقىلى جىلۋمەن قامداۋعا بولا ما؟ ەستىر قۇلاققا اقىل جەتپەستەي ءىس. الايدا وسى تەحنيكا ەلىمىزدىڭ كوپتەگەن وڭىرىندە قولدانىلدى جانە جالپىلاستىرىلدى.
ارنايى، كەمەلدى، ەرەكشە، جاڭا ”كىشى دوكەي“ كاسىپورىن رەتىندە، حاربين ونەركاسىپ داشۋەسى جينتاۋ عىلىم - تەحنيكا سەرىكتەستىگى تالاي جىلدان بەرى تازا ەنەرگيا سالاسىنا تەرەڭدەي زەرتتەۋ جۇرگىزىپ، قالانىڭ لاس سۋ شىعارۋ، توسۋ توعانىنداعى لاس سۋدان جىلۋ ەنەرگياسىن الىپ، تۇرعىندار وتباسىلارىن جىلۋمەن قامدادى، ولار قازىر نەشە ونداعان قالاعا جىلۋمەن قامداۋدان قىزمەت وتەيدى. كومىردەن پايدالانۋعا سالىستىرعاندا، مۇنان ءار جىلى كومىرتەگى قوس توتىعى، كۇكىرت قوس توتىعى سياقتى لاستاۋشى زاتتار 4 ميلليون 700 مىڭ توننادان استام از شىعارىلادى.
كولەمى شاعىن، قۋاتى زور. مەملەكەت دارەجەلى 4762 ارنايى، كەمەلدى، ەرەكشە، جاڭا ”كىشى دوكەي“ كاسىپورىندار ەرەن ونەرىمەن كوزگە ءتۇسىپ، ءتىپتى دە كوپ كاسىپورىن ”جەكە تۇردەن جۇلدەگەرگە“، ”ەلدەن ەرەك باعالىعا“ اينالىپ، جارقىن كورىنىس قالىپتاستىردى. شەتەلدەگى قۇرىلىمداردىڭ ساناعىنا قاراعاندا، 2020 - جىلى الەمدەگى 500 نەشە ”ەلدەن ەرەك باعالى“ كاسىپورىننىڭ اراسىندا ەلىمىزدىڭ ۇلى قۇرىلىعىنان 112سى بار بولىپ، سانى جاعىنان 2 - ورىندى يەلەگەن.
كاسىپورىن ۇلكەن - كىشى دەپ بولىنبەيدى، ىستەسەڭ ەڭ جاقسى ەتىپ ىستەۋىڭ كەرەك. «بايلىق» جۋرنالىنىڭ دۇنيە جۇزىندەگى 500 قۋاتتى تىزىمدىگى جۇڭگو كاسىپورىندارىنىڭ ەسەيۋ قارقىنى مەن اسقاق مۇراتىنا كۋا بولدى −
20 جىلدىڭ الدىندا تىزىمدىككە نەبارى 10 نەشە جۇڭگو كاسىپورنى كىرسە، بۇل سان كەيىن كەلە جىل سايىن جوعارىلادى؛
2 جىلدىڭ الدىندا جۇڭگو كاسىپورىندارى 129 سانىمەن تۇڭعىش رەت تىزىمدىكتىڭ ەڭ باسىنان ورىن الدى؛
2021 - جىلى تىزىمدىككە كىرگەن جۇڭگو كاسىپورىندارىنىڭ سانى 143كە جەتىپ، ۇزدىكسىز كوش باستادى.
بۇل − جوعارى قاراي كوتەرىلگەن ادەمى قيسىق سىزىق. 1995 - جىلى وسى تىزىمدىك جاريالانا باستاعاننان بەرى باسقا ەشقانداي ءبىر مەملەكەتتىڭ نەمەسە ءوڭىردىڭ كاسىپورىندارى تىزىمدىكتەگى ورىن سانىن جۇڭگو كاسىپورىندارى سياقتى وسىنشاما تەزدىكپەن كەڭەيتە العان جوق.
تاۋلار اسقار بولسا دا، ارمانى بار اسادى. جاڭا جورىقتا وراي مەن سىن - سايىس بىرگە ءومىر سۇرەدى. ءبىز كاسىپكەرلەر رۋحىنىڭ جىگەرلەندىرۋىندە سان ميلليونداعان بازار تۇلعالارىنىڭ، ءسوز جوق، جوعارى ساپالى دامۋدىڭ قۇدىرەتتى ورتاق تانىمى مەن تەلەگەي كۇشىن ۇيىستىرىپ، جاڭا داۋىردەگى جاڭا داڭقتى بىرگە جاراتاتىندىعىنا سەنەمىز.
(شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ 12 - ايدىڭ 6 - كۇنى بەيجيڭنەن بەرگەن حابارى)
