− شينجياڭ اسكەري رايونى بەلگىلى قىزىل ارميا شىسىنىڭ قىزىل گەندى جالعاستىرعاندىعى تۋرالى ەستەلىك (1)
□ حۋاڭ زۇڭشيڭ، ليۋ يۇڭ، لي كاڭ
2014 - جىلى 4 - ايدىڭ 29 - كۇنى ءتوراعا شي جينپيڭ شينجياڭ اسكەري رايونى بەلگىلى قىزىل ارميا شىسىنا كەلىپ كوزدەن كەشىرگەندە اسكەري ءبولىم باسشىلارىنا تەرەڭنەن تولعاپ بىلاي دەگەن ەدى: سىزدەر ورىستەتكەن ”قىزىل گەندى ۇرپاقتان - ۇرپاققا جالعاستىرۋ“ ينجەنەريا قۇرىلىسى ”قىزىل گەندى“ وفيتسەر - اسكەرلەردىڭ قان تامىرىنا ءسىڭىرىپتى، بۇل وتە جاقسى ءادىس. داڭقتى ءداستۇردى ساۋلەلەندىرىپ، ساقا قىزىل ارميانىڭ ساياسي قاسيەتىن ماڭگى ساقتاۋ كەرەك.
اتالعان قىزىل ارميا شىسى ليۋ جىدان، شيە زىچاڭ، شي جۇڭشۇن قاتارلى اعا بۋىن پرولەتاريات توڭكەرىسشىلەرى قۇرعان جانە باسشىلىق ەتكەن قىزىل ارميا شىسى.
بوران - شاشىندى باستان كەشكەن 90 جىلدىق ساپاردا داڭقتى جىلدار سالتاناتىن اسىرىپ، ماشاقات - قيىندىقتاردى ەڭسەرىپ، ساۋلەلى، شۇعىلالى تابىسقا جەتتى. 6 مىلتىقپەن قوسىن قۇرۋدان 30 نەشە رەت قايتا قۇرۋدى، وزگەرتىپ قۇرۋدى باستان كەشىرۋگە، ونان قارلى القاپ، بيىك ۇستىرتتە جاۋىنگەر جاتتىقتىرىپ، سوعىس دايىندىعىن جاساۋعا دەيىن، اتالعان شى قۇرىلعان 90 جىلدان بەرى ”پارتياعا ادال، سەنىمى بەرىك بولۋدى؛ شابۋىلعا ءابجىل، قورعانىسقا شەبەر، ايباتتى دا قايسار بولۋدى؛ قاجىرلىلىقپەن كۇرەس جۇرگىزىپ، ءورىس اشا العا ۇمتىلۋدى؛ حالىقتى قىزۋ ءسۇيىپ، ۇلەس قوسۋعا پەيىل بولۋدى“ باستى مازمۇن ەتكەن قىزىل ارميا شىسى رۋحىن تۇيىندەدى، قالىپتاستىردى.
بۇگىنگى تاڭدا وسى قىزىل ارميا شىسى قاراقۇرىم ۇستىرتىندە دۇلەي بوران، قالىڭ قارمەن الىسىپ، جىگەرىن جانىپ، ارىنىن اسىرىپ، قىزىل ارميا شىسى رۋحىن سانالى ارەكەتكە اينالدىرىپ، توقتاۋسىز ۇدەرە، ەكپىندەي ۇمتىلىپ، جاڭا داۋىردەگى قىزىل ارميا مۇراگەرىنىڭ داڭقتى تاراۋىن جازۋدا.
”پارتياعا ادالدىقتى اۋىز جۇزىندە ايتىپ قانا قويماي، ءسوز جوق، ارەكەتتە تياناقتاندىرۋ كەرەك“
ساحنادا جاۋىنگەرلەردىڭ كاسىپتەن سىرتقى ويىن قويۋ توبىنداعى 4 - دارەجەلى جۇنشىجاڭى لي ميڭجۇن مەن جاۋىنگەر سەرىكتەرى قىزىل ارميانىڭ ساردار - ساربازدارىنىڭ رولىنا شىعىپ، جاۋدىڭ توپەلەگەن وعىنىڭ استىندا اتويلاي لاپ قويدى، جاتا قالىپ، جەر باۋىرلاي جونەلدى، ساتى بولىپ جينالدى، تاعى دا جەر باۋىرلادى، اقىرى جاۋىنگەرلىك جالاۋدى جوتا باسىنا شانشىدى... ىمىرت ءۇيىرىلىپ، قىزىل ارميا شىسى تاريحى نەگىزىندە دەن قويا دايىندالعان «ادالدىق» اتتى ساحنالىق قويىلىمنىڭ شىمىلدىعى دالالىق جاتتىعۋ الاڭىندا اشىلدى.
”شانبەيدەگى قىزىل ارمياداعى تۇڭعىش ايەل جەتەكشى رىن جىجىن جاراقاتتانىپ تۇتقىنعا تۇسكەندە اسكەري قوسىننىڭ قيمىل - قوزعالىسى تۋرالى ولە - ولگەنشە ءتىس جارماي، اقىرى نەبارى 19 جاسىندا ەرلىكپەن قۇربان بولدى...“.
ۋاقىت پەن كەڭىستىككە بوگەلمەگەن ”ديالوگتار“، ادالدىق تۋرالى اڭگىمەلەر وفيتسەر - اسكەرلەردىڭ وي تۇبىندەگى سەزىم قىلىن شەرتىپ، بىرتىندەپ ءسىڭىپ جان دۇنيەلەرىندە تولقىن تۋدىردى.
”ءىس جۇزىندىك ارەكەتپەن پارتياعا ادالدىقتى امالياتتا ايگىلەۋ قاسيەت - قۇلىققا اينالىپ، قىزىل ارميا شىسىنداعى وفيتسەر - اسكەرلەردىڭ قان تامىرىنا ءسىڭدى“، - دەيدى اتالعان شى ساياسي قىزمەت ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى ياڭ چيانۋي.
2020 - جىلى 4 - ايدا نەشە ءجۇز ادامدىق ءبىر قوسىن شارت - جاعدايى جاقسى بوحاي تەڭىزىنىڭ جاعاسىنان نەشە مىڭ شاقىرىمنان قورعانىستىق اۋىسۋ بويىنشا ۇرىمجىگە كەلدى.
جاڭا قوسىلعان كۇش اتالعان قىزىل ارميا شىسى بەلگىلى تۋان پارتكومىنا قۋانىشپەن قوسا ۋايىم دا الا كەلدى. كۇشىنىڭ ۇلعايىپ، سوعىس جۇرگىزۋ قابىلەتىنىڭ ونان ارى جوعارىلاۋى قۋانتسا؛ شتات - ءتۇزىلىستى رەتتەۋ، كەيبىر ۇزدىك كادرلاردى قالاي ورنالاستىرۋ ۋايىم تۋدىردى.
”ولاردىڭ نەشە مىڭ شاقىرىمنان قورعانىستىق اۋىسىپ، ۇيىندەگىلەرگە قوش ايتىپ وسىندا كەلۋى دە اسكەري قوسىن رەفورماسىنىڭ كەلەلى جاعدايى ءۇشىن ەدى. مەن كوممۋنيسپىن، سوندىقتان، ءسوز جوق، كەلەلى جاعدايمەن ساناسىپ، جاقسى ونەگە كورسەتۋىم كەرەك!“، - دەدى اتالعان تۋاننىڭ بىرىككەن 2 - يىڭىنىڭ بۇرىنعى جەتەكشىسى ۋ يۋەبين، - ”پارتياعا ادالدىقتى اۋىز جۇزىندە عانا ايتىپ قويماي، ءسوز جوق، ارەكەتتە تياناقتاندىرۋ كەرەك!“. وسىدان سوڭ ول تۋان باسشىلارىنا بارىپ، ءوز ورنىن اۋىستىرۋعا ىرىقتى تۇردە ءوتىنىش بەردى.
ۋ يۋەبيننىڭ ساياسي قىزمەت ءبولىمىنىڭ ورىنباسار مەڭگەرۋشىسى بولىپ اۋىسۋى تۋرالى بۇيرىق جاريالانعان سوڭ، وفيتسەر - اسكەرلەر دۋىلداسىپ كەتتى. قوسىنعا كىرگەن 20 جىلعا جۋىق ۋاقىتتا ۋ يۋەبين ىلگەرى - كەيىن قوسىن باستاپ اسكەري وقۋ - جاتتىعۋ سياقتى ماڭىزدى مىندەتتەرگە قاتىناسىپ، جەكەلەي 2 رەت داڭقپەن 3 - دارەجەلى ەڭبەك كورسەتكەن بولاتىن.
”وسىنداي ابىروي - بەدەلى بار يىڭ دارەجەلى كادر ءۇشىن، قازىرگى ورنىنان جوعارى ورلەپ ورىنباسار تۋان دارەجەسىنە كوتەرىلۋى قيىن بولماسا كەرەك ەدى، نە ءۇشىن ءوز ەركىمەن ورىنباسار مەڭگەرۋشى بولامىن دەيدى؟“ دەگەن سۇراۋ الدىندا، ۋ يۋەبين مىنا ءبىر اڭگىمەنىڭ تيەگىن اعىتتى: 1935 - جىلى 9 - ايدا شۇي حايدۇڭ قىزىل 25 - ارميانى باستاپ يانچۋان اۋدانىنىڭ يۇڭپيڭ قالاشىعىندا ليۋ جىدان باسشىلىعىنداعى شانبەي قىزىل ارمياسىمەن جەڭىسپەن توعىسادى. توعىسۋدان كەيىن ورتالىق بۇل 2 اسكەري ءبولىمدى قىزىل 15 - جۇنتۋان ەتىپ قايتا قۇرۋدى ۇيعارادى. ليۋ جىدان مەن شۇي حايدۇڭنىڭ ەكەۋى دە توڭكەرىس مۇددەسىن بارىنەن جوعارى قوياتىن ادام بولعاندىقتان، جۇنتۋاننىڭ قولباسشىسى كىم بولۋ ماسەلەسىندە ءبىر - بىرىنە ءىلتيپات ەتىپ، جول بەرىپ وتىرىپ الادى. اقىرىندا شۇي حايدۇڭ جۇنتۋاننىڭ قولباسشىسى، ليۋ جىدان جۇنتۋاننىڭ ورىنباسار قولباسشىسى، قوسىمشا سانموۋجاڭ بولادى. كوپ وتپەي، قىزىل 15 - جۇنتۋانى جەڭىستى لاۋشان شايقاسىن جۇرگىزەدى.
بىلتىر اسكەري شەندى جەتەكشى ەتكەن جاڭا وفيتسەرلىك ءتۇزىم رەسمي اتقارىلدى. ورنىن اۋىستىرۋدىڭ جەكە مۇددەگە جاساعان ىقپالى الدىندا، قىزىل ارميا شىسىنىڭ وفيتسەر - اسكەرلەرى كەلەلى جاعدايمەن ساناسىپ، بۇل ىقپالدى بەلسەنە ەڭسەردى. شىنىڭ قامتاماسىز ەتۋ ءبولىمى قۇرال - جابدىق باسقارۋ ءبولىمىنىڭ بۇرىنعى باستىعى جاڭ يۇڭشيڭ ”وفيتسەرلەر قۇرىلىمىن ساپالىلاندىرۋعا بويسۇنۋدى“ العا تارتىپ، كومەكشى بولىپ ورىن اۋىستىرۋعا ءوز ەركىمەن ءوتىنىش ەتتى. ۇستىرتتە تۇرىپ جاتتىعۋ جاساعان ءبىر جىلدا ول ءتۇرلى وقۋ - جاتتىعۋ قيمىلدارىمەن بىرلەستىرىپ، ءتۇرلى قۇرال - جابدىقتاردى باسقارۋدىڭ دايىندىق جوباسىن ۇزدىكسىز كەمەلدەندىرىپ، قۇرال - جابدىق باسقارۋدىڭ ماماندانۋ، ەگجەي - تەگجەيلى بولۋ دەڭگەيىن جوعارىلاتىپ، ءار دارەجەلى باسشىلاردىڭ قۇپتاۋىنا بولەندى.
”پارتيا ۇندەۋ تاستاسا، مەن دايىنمىن!“. قىزىل ارميا شىسىن ارالاساڭىز، ۋ يۋەبين، جاڭ يۇڭشيڭ سياقتى ”كەلەلى جاعدايمەن ساناسقان“ وفيتسەر - اسكەرلەردىڭ از ەمەس ەكەندىگىن بايقايسىز −
ءبىر جىلى، اتالعان شىنىڭ بەلگىلى ءبىر تۋانىنىڭ وفيتسەر - اسكەرلەرى بۇيرىق الا سالا قوزعالىپ، تۇرپان ويپاتىنان سۋىت اتتانىپ، قاراقۇرىم ۇستىرتىنە بارادى. وفيتسەر - اسكەرلەر سۇركەيلى جاراتىلىستىق ورتاعا ۇيىرلەسىپ بولماي جاتىپ، تۋاننىڭ 1 - يىڭى تەڭىز دەڭگەيىنەن 5100 مەتر بيىك چيۋديجيانگىلا قاراۋىل ورنىنا بارىپ تۇرىپ جاتتىعۋ جاسايدى دەگەن جاڭا مىندەت تاپسىرىپ الادى. وتتەگىنىڭ شاماسى جازىقتاعىنىڭ تەك ％35ى عانا، جىلدىق ورتاشا تەمپەراتۋراسى نولدەن تومەن 15 سەلتسي گرادۋس كەلەتىن ”بۇلت ۇستىندەگى قاراۋىل ورنى“ بولعان بۇل ورىن جىل بويى 6 بالدان جوعارى قاتتى بوران سوعىپ تۇراتىن، شارت - جاعدايى ەرەكشە جاپالى جەر ەدى.
وفيتسەر - اسكەرلەردىڭ ۇستىرتتىك اسەردە قۋارعان جۇزدەرىن كورىپ، ”كىمدى جىبەرگەنىمىز ءجون؟“ دەپ يىڭ پارتكومى داعدارىپ قالادى.
”تاڭداۋ ۇقىعىن كوپشىلىككە بەرەيىك!“. يىڭ پارتكومى يىڭداعى بارلىق وفيتسەر - اسكەرلەردى جيناپ، قىسقاشا اتتانىسقا كەلتىرەدى. سول كۇنى كەشتە شىن جۇرەكتەن تۋعان 100 نەشە ”شايقاسقا سۇرانۋ حاتى“ جەتەكشىنىڭ جۇمىس ۇستەلىنە ءۇيىلىپ قالادى.
90 جىلدان بەرى قىزىل ارميا شىسىنىڭ ءار ۇرپاق وفيتسەر - اسكەرلەرى قان مەن وتتىڭ شىڭداۋىندا، ءولىم مەن ءومىر سىناعىندا پارتياعا شارتسىز ادالدىقتى قىزىل ارميا شىسى وفيتسەر - اسكەرلەرىنىڭ ەڭ جارقىن ەرەكشەلىگىنە اينالدىردى. ولاردىڭ ءىس جۇزىندىك ارەكەتتەرىمەن پارتياعا ادالدىقتى امالياتتا ايگىلەۋى ءبىر ءتۇرلى قۇلىق - قاسيەتكە اينالىپ، قان تامىرعا ءسىڭدى.
ۇياسىنان ەندى كوتەرىلگەن كۇننىڭ ساۋلەسى چيۋديجيانگىلا قاراۋىل ورنىنىڭ جانىنداعى ”پارتيا تۋى تاۋىنا“ توگىلدى. ءتىپ - تىك جارتاس بەتىندە الىپ پارتيا بەلگىسى نۇرلانا كوز تارتادى. قاراۋىل ورنىنا كەلگەن جاس وفيتسەر - اسكەرلەر شارلاۋعا دايىندالۋدا. ولار ادال جۇرەكتەرىن ءار رەتكى شارلاۋ، مىندەت وتەۋ جانە قاراۋىل كۇزەتىندە تۇرۋعا ارناپ، كۇندى تۇنگە جالعاعان تاباندىلىقتارىمەن وتان تەرريتورياسىن قورعاۋدىڭ شىنايى ادالدىعىن ايگىلەۋدە.
”مەن پارتيا مۇشەسىمىن، الدا ءجۇرۋ، اتوي سالۋ مەنىڭ ’ەرەكشە ۇقىعىم!‘“
قاراقۇرىم، ءۇستىرتتىڭ بەل ورتاسى، ناقتى سوعىستىق تاكتيكالىق وقۋ - جاتتىعۋ قىزۋ دۋمانمەن ورىستەتىلۋدە.
تەڭىز دەڭگەيىنەن 4500 مەتر بيىك ءيىر - ءيىر تاۋ جولىندا قىزىل ارميا شىسى بەلگىلى تۋانى بارلاۋشىلار ليانىنىڭ باستىعى ليۋ گۋاڭشيڭ قولىنا كارتا ۇستاپ، قوسىننىڭ ەڭ الدىندا جۇگىرىپ بارادى، بۇل ساتتە ول كومەكەيى مەن وكپەسىنە وت كەتكەندەي سەزىنىپ، توقتاۋسىز ەنتىگىپ اۋىر تىنىس الىپ كەلەدى. بانجاڭ ما جيان 2 مىلتىق اسىنىپ قوسىننىڭ ەڭ ارتىندا كەلەدى، ورتادا 6 اعا اسكەر ءجىتى قاتار تۇزگەن.
قۇلاق تۇبىندە دۇلەي بوران ىسقىرىپ، جول كەنەت پىشاقپەن كەسكەندەي كۇرت ىلديلاپ، الدىلارىنان بيىك جوتا كەس - كەستەدى. ليۋ گۋاڭشيڭ ءبىرىنشى بولىپ بۇكشيىپ جارتاسقا جارماسىپ جوعارى ورمەلەي باستادى. كەنەت، ونىڭ اياعى جاڭساق باسىپ، جوتا بەتكەيىنەن تومەن قاراي دومالاپ ءتۇستى. وڭ بىلەگى مەن تىزەسىن تاس ءتىلىپ جارالاپ، اققان قان قالىڭ قىستىق كيىمدى شىلقىتىپ سىرتقا تەپتى.
كوپشىلىك ۇيلىعىپ تۇرا قالىپ، ليانجاڭنىڭ ورنىنا جول بارلاۋعا تالاستى. ليۋ گۋاڭشيڭ قولىن سەرمەپ: ”مەن پارتيا مۇشەسىمىن، الدا ءجۇرۋ، اتوي سالۋ مەنىڭ ’ەرەكشە ۇقىعىم!‘“، - دەدى.
جاراقاتتى جەڭىل - جەلپى تاڭعان سوڭ، ليۋ گۋاڭشيڭ قايتا جولعا شىقتى. ”مەنىڭ ءىزىمدى باسىپ، سوڭىمنان ەرىڭدەر!“. ول 60 گرادۋستىق كولبەۋ جوتاعا جابىسىپ، توبىقتان اساتىن قاردى قارش - قارش باسىپ، تىرمىسىپ جوعارى ورمەلەي باستادى.
ىزعىرىق بوران تاس - قيىرشىقتاردى ۇشىرىپ، ولاردىڭ ءون - بويىن سابالاپ جاتتى. باستارىن كوتەرىپ ەڭ الدىدا بورانمەن ايقاسىپ، قارمەن شايقاسىپ كەتىپ بارا جاتقان بەينەنى كورگەن جاۋىنگەرلەر ءارى - ءسارى بولىپ قاراپ تۇرماي، ليانجاڭنىڭ اياق ءىزىن باسىپ، جوتا توبەسىنە ۇمتىلدى...
سانسىز اعا بۋىن قان كەشىپ ۇرىس سالعان وسى جەردە قۇلاق تۇبىندەگى ىزعىرىق بوران جان كەشتى ايقاس ايعايى مەن زەڭبىرەكتىڭ گۇرىلىندەي ۇلىدى، كوز الدىنداعى قۇلاما قۇزدى قارلى تاۋدا ولاردىڭ ماشاقاتپەن اسۋ اسقان بەينەلەرى قارلى بوراندا وتان مەن حالىق قاجەت ەتكەن جەرگە نىق قاداممەن جورىق جاساپ بارا جاتقانداي...
1962 - جىلى شەكاراداعى ءوزىن قورعاپ، قايتارما سوققى بەرۋ شايقاسىندا قىزىل ارميا شىسى بەلگىلى تۋانىنىڭ بانجاڭى ۋاڭ زىڭشيان كوپ رەت ۇرىسقا سۇرانادى: ”ەڭ جاپالى مىندەتتى ماعان بەرىڭىزدەر، پارتيانىڭ مەنى شايقاس ۇستىندە سىناۋىن وتىنەمىن“. دەنساۋلىعىندا كادىك بار، باۋىرى قابىنعان ۋاڭ زىڭشياننىڭ ۇنەمى كەۋدەسى اۋىرىپ، تاماعىنان اس وتپەي قالاتىن. شايقاستىڭ الدىندا دارىگەر ودان ارتقى جاقتا قالۋدى تالاپ ەتەدى، سوندا بۇعان ول قاتتى شيىرشىق اتىپ: ”مەن پارتيا مۇشەسىمىن، ونىڭ ۇستىنە جارعىشتار گرۋپپاسىنىڭ باستىعىمىن، قازىر جارعىشتار گرۋپپاسىنىڭ باستىعى ارتقى جاقتا قالسا نە بولعانى؟ كەۋدەمدە تيتتەي ءبىر تىنىس بولادى ەكەن، مەن قالايدا اتويلاپ العا ۇمتىلامىن، توڭكەرىس جاۋىنگەرىندە قاھارماندىق وت جۇرەك بولۋ كەرەك!“، - دەيدى.
كەشتە قوسىن جاۋعا جاقىن كەلەدى. ”جاۋ بايقالدى، جاتىڭدار!“. جاۋدىڭ پۋلەمەدى ساقىلداي جونەلىپ، بىرنەشە جاۋىنگەر قانعا بويالىپ قۇلاپ ءتۇستى، جاۋدىڭ اتىس ءتۇيىنى العا وتەتىن جولدى بوگەپ تاستاپتى. ”مەن بارايىن، قۇربان بولعان جولداستارىمنىڭ كەگىن الامىن!“ دەگەن ۋاڭ زىڭشيان 4 گرانات الىپ، وراعىتا اينالىپ جاۋدىڭ اتىس تۇيىنىنە بەتتەدى. بىرنەشە رەت جىراعا دومالاپ تۇسكەن ول جاراقاتتانسا دا، اۋىرعانعا شىداپ جەر باۋىرلاپ العا جىلجي بەردى. جاۋ ونى بايقاپ قالدى، جاۋ وعى ونىڭ الدىنا ءتۇسىپ، تاس قيىرشىقتارىن شاشىراتىپ جاتىر. ول لىپ ەتىپ العا ۇمتىلىپ، قولىنداعى گراناتتى لاقتىردى. قاس قاققانشا بىرنەشە ادامنىڭ تەڭسەلە قۇلاعان سۇلباسى كورىندى. قوسىن جەتىپ كەلگەندە اتىس ءتۇيىنى تۇبەگەيلى تالقاندالىپ، قوسىننىڭ العا جىلجۋىنا جول اشىلعان ەكەن...
تالاي - تالاي قىزىل حيكايالار قارلى القاپ، بيىك ۇستىرتتە اۋىزدان - اۋىزعا تارالدى، بەلگىلى ليانداعى اعا اسكەر جان جياشىڭ بىلاي دەيدى: ”اعا بۋىنداردىڭ قۇربان بەرۋدەن قورىقپاي، اتويلاپ العا ۇمتىلعان حيكايالارىن وقىعان سايىن بويىمدا ىستىق قانىم تاسىعانداي بولامىن، ءدال وسىنداي وت جۇرەكتى، ۇرىس جۇرگىزە الاتىن اعا بۋىندارىمىز ءبىزدىڭ وسى بۋىن ادامدار ناعىز تابىنۋعا ءتيىستى ارداق تۇتار جاندار سانالادى“.
ءبىر قوسىن ءۇشىن سەنىمنىڭ كۇشى جاۋىنگەرلىك جالاۋدىڭ اناعۇرلىم جارقىراپ كوزگە تۇسۋىنە مۇمكىندىك جاساي السا؛ ءبىر اسكەري ادام ءۇشىن ادالدىق سەرتى ونىڭ ءومىرىن ءتىپتى دە ايبىندى ەتە الادى.
مۇنداي وت جۇرەكتىلىك قىزىل ارميا شىسى تاريحىندا استە جەكە مىسال ەمەس، قىزىل ارميا شىسى بەلگىلى تۋانى قاھارلى جولبارىس 3 - ليانىنىڭ ”قۇرىش“ پايجاڭى جاڭ شۇيياڭ تىعىرىقتا جاۋىنگەرلەردى باستاپ قاتەردەن قۇتىلعان - دى.
”قارسى الدىمىزداعى جاۋ اسكەر كۇشىن مولايتىپ، ءبىزدىڭ تاۋ جوتاسىنداعى شەپتىڭ بيىك تۇرعىسىن تارتىپ الماققا ۇرىندى، جوعارى ورىن ءبىزدىڭ قوسىندى دەرەۋ كومەككە كەلۋگە بۇيىردى“. جاڭ شۇيياڭ بۇيرىق بويىنشا پايداعى بارلىق جاۋىنگەردى تولىق قارۋلانىپ، تاۋ جوتاسىنداعى شەپكە اتتانۋعا جەدەل ۇيىمداستىردى، ول بۇل تاۋلى جەردە جاي ۇرىس تاكتيكاسىنا جاتتىعۋ عانا ەمەس ەكەندىگىن، الدىڭعى شەپتەگى قاھارلى جولبارىس ليانىنىڭ شەشۋشى ساتتە جاۋعا توتەپ بەرە الاتىن - المايتىندىعىن تەكسەرۋ ەكەندىگىن ءتۇسىندى.
تاۋعا ورمەلەگەن كەزدە قارۋ - جاراقتان سىرت، ءار جولداس 10 نەشە كيلوگرام كەرەك زاتتاردى الا ءجۇردى، تارتىپ الۋعا ءتيىستى جوتاداعى تۇرعىنىڭ بيىكتىك ايىرماشىلىعى 400 مەتردەي، كولبەۋلىگى 40 − 60 گرادۋس اراسىندا، ونىڭ ۇستىنە جوتانىڭ توپىراعى ءبىرشاما بوس ەدى، وتتەگى جەتىسپەيتىن، بيىك، ايازدى شارت - جاعدايدا بۇل مىندەتتى ورىنداۋدىڭ قيىندىعى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى بولاتىن. ۋاقىت تىعىز، مىندەت اۋىر، جاڭ شۇيياڭ الدىن الا بەلگىلەنگەن جولمەن جۇرمەي، بۇل جوتاعا توتە ورمەلەۋدى ۇيعاردى!
مۇنداي مىندەت - تالاپتىڭ قيىندىقتى ەسەلەپ جىبەرگەنى داۋسىز، ۇسكىرىك جەل اۋىق - اۋىق بەتتى قارىپ تۇر، جاڭ شۇيياڭ ەڭ اۋىر زەڭبىرەكتى يىعىنا كوتەرىپ، اۋا جەتىسپەي زورعا كەلە جاتسا دا جاۋىنگەر سەرىگىنە قول ۇشىن بەرۋدى ۇمىتقان جوق، ونىڭ قىبىر ەتكەن قيمىلى جاۋىنگەرلەرگە دەم بەرىپ تۇرعانى ءشۇباسىز. تاۋ باسىنا جەتكەندە قاس قارايىپ كەتتى، بارلىعى دەمالۋعا ۇلگىرمەستەن، دەرەۋ دەنەلەرىمەن قالتقى تۇرعىزىپ، قارۋ - جاراقتاردى تۇگەندەپ، اسكەري بولىممەن تىزە قوسا شايقاستى جالعاستىردى.
”وقتى سال، ات!“ · زەڭبىرەك وقتارى ”جاۋ“ شەبىن تالقانداپ جاتتى، الاي - دۇلەي ۇسكىرىك جەل تۇرىپ، تەمپەراتۋرا كۇرت تومەندەپ كەتتى، ايتسەدە جاۋىنگەرلەردىڭ شايقاس كۇيى تيتتەي دە ىقپالعا ۇشىراعان جوق، قاھارلى جولبارىس 3 - ليانى ەڭ سوڭىندا العاشقى مايداندا ءدال تيگىزىپ، جاۋدى ۇزدىكسىز باعىندىرعان شايقاس ناتيجەسىمەن بەت ەكى كەلگەن ”قاسارىسقان جاۋدى“ جويىپ جىبەردى.
”قاھارلى جولبارىستاي شابۋىلداپ، بارلىق شايقاستا جەڭۋ“ − قاھارلى جولبارىس 3 - ليانىنىڭ وزگەرمەس ليان رۋحى، ونان دا ماڭىزدىسى، 3 - ليانداعىلاردىڭ ارميانى قۇدىرەتتەندىرۋگە بەل بۋعان، جىگەردى قاۋلاتقان سەنىمى بولىپ تابىلادى. جاڭ شۇيياڭ اۆتورعا بىلاي دەدى: ”قانشالىق حاۋىپتى ءسات بولسا، سونشالىق ەرجۇرەكتىكپەن اۋىر جاۋاپكەرشىلىك ارقالاۋ كەرەك“. ءدال وسىنداي رۋحتى ۇزدىكسىز ۇيرەنىپ، جالعاستىرعاندىقتان دا، ”قاھارلى جولبارىس وفيتسەر - اسكەرلەرى“ پارتيا ياچەيكاسىنىڭ باستاۋىندا، قىزىل گەندى ەرلىك جىگەرىنە اينالدىرىپ، جاڭا داۋىردەگى ارميانى قۇدىرەتتەندىرۋ جولىنىڭ ەڭ الدىندا ءجۇردى.
90 جىلدان بەرى ءدال وسىنداي سانسىز قىزىل ارميا شىسى وفيتسەر - اسكەرلەرى قان توگۋ مەن وت كەشۋدىڭ سىنى، ءومىر مەن ءولىم سىناعى بارىسىندا بيىككە ۇمتىلىپ، العا اتويلاپ، پارتياعا شارتسىز ادالدىقتارىن ايگىلەدى.
”قيىنشىلىق قانشا كوپ بولعان سايىن، سونشالىق العان بەتىنەن قايتپايتىن بەكىم بولۋ كەرەك“
جوعارىنىڭ ءبىر اۋىز بۇيرىعىمەن بۇكىل شىداعى وفيتسەر - اسكەرلەر مىڭ شاقىرىم جول باسىپ قاراقۇرىم ۇستىرتىنە كەلدى.
بۇرىنعىمەن ۇقسامايتىنى، وسى رەتكى جاڭا جابدىقتار ۇستىرتكە ورنالاستىرىلادى، جۇيەلى وقىتۋ ماتەريالى جوق، دايىن ساندى مالىمەت تە جوق، ونان دا ماڭىزدىسى، جەتەكتەپ ۇيرەتەتىن ماماندانعان ادامدار دا جوق. جابدىقتار بارعان سايىن وزىق بولىپ، سوعىس جۇرگىزۋ قابىلەتى ءتىپتى دە كۇشەيگەنىمەن، قۇرىلىمى مەن فۋنكتسياسى بۇرىنعى جابدىقتاردان مۇلدە وزگەشە بولعاندىقتان، كەيبىر ساقا جۇرگىزۋشىلەر مەن تەحنيكتەر دە بايىبىنا بارا المادى.
”مىنا باسقارۋ تاقتاسىن قالاي ىستەتەدى؟ تۇيمەشىكتەرى شىپىرلاپ تۇر، ۇيرەنىپ كورمەدىك قوي! “، قۇراستىرىلعانىنا ۇزاق بولماعان تانكىگە قارسى باسقارىلمالى بومبى اتۋ اۆتوموبيلىن كورگەندە ەرەكشە جەلپىنىپ كەتكەن جۇرگىزۋشى ۋاڭ جيەنىڭ ءوزى كابينكەگە كىرە سالىپ ”اڭتارىلىپ قالدى“.
جاڭا جابدىقتاردى تەڭىز دەڭگەيىنەن 4500 مەتر بيىك ۇستىرتتە قۇراستىرۋعا تۇڭعىش رەت كىرىسكەن كوپتەگەن وفيتسەر - اسكەرلەر ىشتەي ءبىراز ۋايىمدادى، بۇرىن مۇلدە ۇستاپ كورمەگەن جاڭا جابدىق، وسىنشاما قىم - قۋىت مەڭگەرۋ بەتى، ەشكىم ۇيرەتپەگەن جاتتىعۋ شارت - جاعدايىندا ورنىقتى جۇرگىزە الۋ - الماۋ، ءدال اتا الۋ - الماۋ، ويداعىداي ۇلاستىرا الۋ - الماۋ وراسان زور سىن - سايىس بولاتىن، ەڭ قىسقا ۋاقىتتا ناقتى سوعىسقا قولدانۋ كەرەك، الدا - جالدا انىق يگەرمەسە، بۇل ”تەمىر مىلقاۋمەن“ شايقاستا قالاي جەڭىسكە جەتۋگە بولادى؟
مۇنداي قيىن ماسەلە قىزىل ارميا شىسى وفيتسەر - اسكەرلەرىنىڭ نازارىندا تابيعي تۇردە اعا بۋىن باستان وتكەرگەن سوعىسپەن سالىستىرۋعا كەلمەيتىن. جاڭا جابدىق بەرىلگەننەن كەيىن، قىزىل ارميا شىسىنىڭ وفيتسەر - اسكەرلەرى ىرىقتىلىقپەن ءتۇرلى ساندى مالىمەتتەردى جيناپ، نازاريالىق بىلىمدەردىڭ ماڭىزدى، قيىن تۇيىندەرىنە جىنتىكتەي تالداۋ جاساپ، ناقتى مايدان ورتاسىنا ۇشتاستىرىپ شۇقشيا وزدىكتەرىنەن ۇيرەنىپ، بەلسەندى تۇردە كەزەكپەن جاتتىعۋ جوباسىن دايىنداپ، ۇڭىلە زەرتتەۋ گرۋپپاسىن ۇيىمداستىرىپ، زەرتتەۋ، ىزدەنۋ جاساپ، جاڭا جابدىقتى جۇيەمەن توعىستىرۋدى جەدەلدەتتى.
”گرۋپپالار كوڭىل بولىڭدەر، الدىڭعى جاقتاعى جاۋدىڭ تانكىگە قارسى اۋماعىنان جىلدام وتىڭدەر، 3 − 1 ءنومىرلى بيىكتەگى قاسارىسقان جاۋدى جويىڭدار“. ىزعارلى قىستىڭ قويۋ تۇمانىندا سوعىس ماشينالارىنىڭ سايكەستى ناق وق وقۋ - جاتتىعۋى قيان - كەسكى باستالدى. ”كورىنىمدىلىگى ءبىرشاما تومەن، بارلاۋعا كوڭىل بولىڭدەر، تانكىگە قارسى باسقارىلمالى بومبى ماشيناسى جاۋعا وت اشىپ سوققى بەرسىن“. كابينكەدەگى تىزگىنشى تانكىگە قارسى باسقارىلمالى بومبىنى مەڭگەرىپ نىساناعا سوققى بەردى، مەرگەندەر الىستان تورۋىلداپ سوققى بەردى، ەكپىندىلەر قوسىنى قالعان جاۋدى جويدى. ءارقايسى گرۋپپالار تىعىز سايكەسىپ، كەدەرگىنى باسىمدىققا اينالدىردى، تانكىگە قارسى باسقارىلمالى بومبى ماشيناسى تۇماننىڭ قالقاسىندا جابدىق پەن ورتانى ويداعىداي سايكەستىرۋدىڭ جاڭا دەڭگەيىن ايگىلەپ، ”جاۋدى“ ءبىر جولدا جويىپ جىبەردى. كوماندير لي جيانتاۋ قاتتى اسەرلەندى: ”قانشالىق قات - قابات قيىندىق بولعان سايىن، سونشالىق العان بەتتەن قايتپايتىن ارىن بولۋ كەرەك!“.
بۇل كۇندەرى قىزىل ارميا شىسى قايتا رەتتەلىپ، قايتا جاساقتالىپ، قارۋ - جابدىقتارمەن جاپپاي قارۋلاندى، بۇكىل شىنىڭ وفيتسەر - اسكەرلەرىنىڭ ۇستىرتتە تۇرىپ جاتتىعۋدىڭ شەشۋشى مەزگىلىندە ءبىر نيەتپەن ادام مەن جابدىقتىڭ توعىسۋ دارەجەسىن جوعارىلاتۋىنىڭ ماقساتى تەك قانا جاڭا ساپالى جاۋىنگەرلىك قۋاتىن قالىپتاستىرۋ.
سارى توپىراقتى ۇستىرتتەن چيڭحاي - شيزاڭ ۇستىرتىنە دەيىن، دۇنيەنىڭ جوتاسىنان وتتى الاپتى ويپاتقا دەيىن، اراعا 42 جىلدى سالىپ قىزىل ارميا شىسى تاعى دا شيزاڭعا كىردى، ءبىر جاپالى جەردەن ونان دا جاپالى تاعى ءبىر جەرگە باردى. ”ۇستىرتتەگى جولدىڭ بارلىق جەرى قيىن“. جول بويى تەڭىز دەڭگەيىنەن بيىكتىك ايىرماشىلىعى 5000 نەشە مەتر، تەمپەراتۋرا ايىرماشىلىعى 20 سەلتسي گرادۋستان اسادى، وتتەگى جەتىسپەۋدەن بولاتىن دەنەنىڭ جايسىزدانۋىنا قاراماستان، 7 كۇن ءجۇرىپ 3000 كيلومەترگە تاياۋ جول باسقان قىزىل ارميا شىسى وفيتسەر - اسكەرلەرى جاۋجۇرەك شى رۋحىنىڭ ادالدىعىن جازىپ قالدىردى.
دۇنيەنىڭ جوتاسىندا ءار رەتكى شارلاۋدىڭ ءبارى وفيتسەر - اسكەرلەر ءۇشىن سىناق، ءار رەتكى تاۋعا شىعۋدىڭ ءبارى وفيتسەر - اسكەرلەر ءۇشىن سىن - سايىس. ”شارلاۋ جولى قانشا قيىن بولسا دا، ءار رەت بانجاڭىمىز ۇسكىرىك جەلگە قارسى مەملەكەت تۋىن بيىك ۇستاپ قوسىننىڭ ەڭ الدىندا جۇرگەندە، ءبىزدىڭ جاۋىنگەرلىك قۋاتىمىز ونان ارى ارتىپ، بارعان سايىن قايسارلانا تۇسەمىز، مەملەكەت تۋىن ءبىرىنشى شەپتىڭ ءاربىر بيىگىنە تىگۋگە سەرت بەردىك“.
سۋىعى سۇيەكتەن وتەتىن تاۋ باسىندا تۇنەۋدى بىلاي قويعاندا، العا قاراي ءبىر اتتاۋىڭ سونشالىق جاپالى، قىزىل ارميا شىسى بەلگىلى تۋانىنىڭ جەتەكشىسى ليۋ يۇنفىڭ ءار رەت شارلاۋعا شىققاندا جاۋىنگەرلەردى لاۋلاي جانعان وتتىڭ اينالاسىنا جيناپ، ولارعا جان تەبىرەنتەر قىزىل حيكايالار ايتىپ بەرەدى، كەيدە تاعى ليان - دۇيدا تۋىلعان قىزىقتى ىستەردى اڭگىمەلەپ، جاۋىنگەرلەردى ءسۇيىندىرىپ، بۇكىل قوسىننىڭ ارىنىن ارتتىرادى، ۋاقىت ۇزارا كەلە جاۋىنگەرلەردىڭ شەكارانى كۇزەتىپ، وتاندى قورعاۋ تىلەكتەرى اناعۇرلىم كۇشەيىپ، مىندەتتى ورىنداۋ قابىلەتتەرى ەلدەن ەرەك بولدى.
قىزىل ارميا شىسىنىڭ وفيتسەر - اسكەرلەرى ”كورىكتى تاۋ - وزەندەردىڭ ءبىر سۇيەم جەرىن دە قورعايمىز“ دەيتىن بەكىمدەرى مەن قايراتتارى ارقىلى تەگەۋرىندى دە تاباندى جاۋىنگەرلىك رۋحتى اسقاقتاتىپ، ەكپىندى قاداممەن تاۋ باسىنا قاراي تارتتى ...
ءبىر نيەتپەن پارتيانىڭ سوزىنە قۇلاق اسىپ، پارتياعا ىلەسۋگە بەل بۋعان قىزىل ارميا شىسى وفيتسەر - اسكەرلەرى باستان - اياق جاۋاپكەرشىلىك ارقالاپ، بورىشتى كوكەيدە بەرىك ساقتاپ، قان مايداندا قان توككەن الدىڭعىلاردىڭ ءۇمىتىن اقتاپ، بۇرىنعىلاردىڭ ىسىنە مۇراگەرلىك ەتىپ، بولاشاققا جول اشقان كەيىنگىلەردىڭ قالاۋىنان شىعىپ، جاڭا داۋىردەگى قىزىل ارميا رۋحىنىڭ تاماشا جالعاستىرۋشىلارى بولىپ، قاراقۇرىم تاۋىنىڭ شىڭىندا قاسقايىپ تۇر.
