□ انار بۇلت \ شينجياڭ گازەتىنىڭ ءتىلشىسى ليۋ شياڭ
كوكتەم سامالى ەسىپ، جان - جانۋار جانداندى. 2014 - جىلى 4 - ايدىڭ 29 - كۇنى باس شۋجي شي جينپيڭ شينجياڭداعى ءار ۇلت حالقىنا دەگەن قامقورلىعى مەن تەرەڭ سۇيىسپەنشىلىگىن الىپ، شينجياڭ ءوندىرىس - قۇرىلىس بيڭتۋانىنا كەلىپ قىزمەت تەكسەرىپ، بيڭتۋان قىزمەتىنە ماڭىزدى نۇسقاۋ بەردى.
ىقىلاستى تاپسىرما، شىنايى تىلەك بيڭتۋاننىڭ دامۋىنا ايقىن العا باسۋ بەتالىسىن كورسەتىپ، قۋاتتى قوزعاۋشى كۇش ۇستەدى. باس شۋجي شي جينپيڭنىڭ بيڭتۋانعا ساپارى بيڭتۋاننىڭ دامۋ تاريحىنا ماڭگى جازىلىپ، ءار ۇلت جۇمىسشى - قىزمەتكەرلەرىنىڭ، بۇقارانىڭ كوڭىل تۇكپىرىنەن ورىن الدى.
8 جىلدىق ەڭبەكتىڭ تابىسى مول بولدى. اۆتونوميالى رايوندىق پارتكومنىڭ ءبىر تۇتاس باسشىلىعىندا، بيڭتۋان جاڭا داۋىردەگى پارتيانىڭ شينجياڭدى جونگە سالۋ جالپى جوباسىن تولىق، دالمە - ءدال دايەكتىلەندىرىپ، باس شۋجي شي جينپيڭنىڭ بيڭتۋانعا كوڭىل ءبولۋىن، قامقورلىعىن شىن مانىندە پارتياعا شارتسىز ادال بولۋداعى ساياسي قاسيەتكە اينالدىرىپ، رەفورما، دامۋ، ورنىقتىلىق ىستەرىن ىلگەرىلەتۋدەگى جاندى امالياتقا اينالدىرىپ، جالپى بەتتىك تەرەڭ، جۇرت كوڭىلىن جەلپىندىرەر جاڭا وزگەرىستەر تۋدىردى.
عىلىم - تەحنيكادا جاڭالىق اشۋدىڭ قولداۋىندا وسى زامانعى اۋىل شارۋاشىلىعىنا جاڭا قۋات ءبىتىردى
4 - ايدىڭ 20 - كۇنى كۇن شايداي اشىق، شەكسىز دە شەتسىز ەگىنجايدا بەيدوۋ جول نۇسقاۋى ارقىلى اۆتوماتتى جۇرگىزۋ جۇيەسى ورناتىلعان تۇقىم سەبۋ ماشيناسى ءتۇزۋ سىزىق بويىمەن باياۋ جىلجىپ بارادى، جۇرگەن جەرىنە رەتتى دە ارالىعى ءدال ماقتا جولدارىن قالدىرۋدا.
بۇل بيڭتۋان 6 - شىسىنىڭ كوممۋنيستىك جاستار وداعى ەگىس الاڭى. 8 جىلدىڭ الدىندا باس شۋجي شي جينپيڭ جاڭبىرلاتىپ وسىندا كەلىپ، بيڭتۋاننىڭ كادر، جۇمىسشى - قىزمەتكەرلەرىنە امانداسىپ، شينجياڭ جوڭعار يىنفىڭ اۋىل شارۋاشىلىق ماشينا جابدىقتارى شەكتى سەرىكتەستىگىنە كىرىپ، اۋىل شارۋاشىلىعىن ماشينالاندىرىپ دامىتۋ احۋالىن ۇعىسىپ، ولاردىڭ اۋىل شارۋاشىلىعىن ماشينالاندىرۋ جاعىنداعى عىلمي زەرتتەۋ، ءوندىرۋ، قولدانۋ قابىلەتتەرىن تۇراقتاندىرعان بولاتىن.
سول كەزدە بيڭتۋانداعى اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ جالپىلىق ماشينالانۋ مولشەرى ％93كە جەتكەن. سوڭعى جىلدارى اۋىل شارۋاشىلىق ءوندىرىسىنىڭ ماشينالانۋ، ينفورماتسيالانۋ، زەردەلىلەنۋ بەتالىسىنا قاراي قادام تاستاۋىنا ىلەسە، كوممۋنيستىك جاستار وداعى ەگىس الاڭىنىڭ نەگىزگى ەگىس داقىلدارىن جالپى بارىستا ماشينالاندىرۋ مولشەرى ％100كە جەتتى، بيىل، ءتىپتى، بەيدوۋ جول نۇسقاۋى ارقىلى جۇرگىزۋشىسىز جۇرگىزىپ ءدال مولشەرمەن تۇقىم سەبۋدى ％100 جۇزەگە اسىرىپ، كوكتەمگى تۇقىم سەبۋ جۇمىسىندا ءدال، جوعارى ءونىمدى، تومەن شىعىندى بولۋ سىندى قۋانارلىق جاعداي جارىققا شىقتى.
”بەيدوۋ جول نۇسقاۋى جۇرگىزۋشىسىز جۇرگىزۋ جۇيەسى ورناتىلسا، اۋىل شارۋاشىلىق ماشينالارىنا ’كوز‘ ءبىتىپ، تۇقىمدى ءتۇپ - ءتۇزۋ سەۋىپ، جۇمىس ونىمدىلىگى جوعارىلاپ، ماشينالاستىرىپ جيناۋعا قولايلىلىق جاسايدى، شارۋالار ەرەكشە ۇناتىپ وتىر، ءبىر ادام بىرنەشە ءجۇز مۋ جەردى وپ - وڭاي باسقارا الادى“. شينجياڭ جوڭعار يىنفىڭ اۋىل شارۋاشىلىق ماشينا جابدىقتارى شەكتى سەرىكتەستىگىنىڭ القا باستىعى ۋ شۋۋي بىلاي دەدى: سەرىكتەستىك باس شۋجي شي جينپيڭنىڭ قامقورلىعىنا العىس ايتىپ، قاشاندا ىقىلاستى تاپسىرمانى ەستە بەرىك ساقتاپ، بيڭتۋاننىڭ ماقتا ءوندىرىسىن جالپى بارىستا ماشينالاندىرۋدى جۇزەگە اسىرۋعا دەم بەرۋدى نىسانا ەتىپ، اۋىل شارۋاشىلىعى ماشينا تەحنيكاسى جەتىستىكتەرىن قولدانۋدى ۇزدىكسىز جالپىلاستىردى. سەرىكتەستىك ءار جىلى بۇكىل قوعامعا 200دەن استام ماقتا جيناۋ ماشيناسى جۇرگىزۋشىسىن تاربيەلەپ، اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ ماشينالانىپ دامۋىن پارمەندى جەبەدى.
اۋىل شارۋاشىلىعى بيڭتۋاننىڭ نەگىزگى كاسىپ سالاسى جانە باسىمدىققا يە كاسىپ سالاسى. ”تەمىر سوقالى وگىزبەن جەر جىرتۋدى“ ماشينامەن ەگىن سالىپ، جيناپ الۋعا وزگەرتتى؛ ”تابيعاتقا سۇيەنىپ كۇن كورۋدى“ ”تابيعاتتان پايدالانىپ كۇن كورۋگە“ وزگەرتتى؛ ”جەردەن استىق الۋدان“ ”جەردەن التىن قازۋعا“ دەيىن، جاڭا تەحنيكانىڭ جەتەكتەۋىندە، بيڭتۋاندىقتار شينجياڭ اۋىل شارۋاشىلىعى وسىزاماندانۋىنىڭ اناعۇرلىم جوعارى دەڭگەيدە دامۋىن قۇلشىنا جەبەپ، ”استىق القاپتارىن قورعاۋ، ەگىستىك جەر بايلىعىنان ۇيلەسىمدى، ويداعىداي پايدالانۋ“ ستراتەگياسىن رەالدىققا اينالدىرۋدا. 2021 - جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن بيڭتۋاننىڭ ەگىمشىلىك كاسىبىندە جەر جىرتۋ، ەگىن سالۋ، جيناپ الۋدىڭ جالپىلىق ماشينالانۋ مولشەرى ％95.3كە جەتىپ، بۇكىل ەلدە الدىڭعى ورەگە جەتتى.
بيڭتۋان رۋحىن اسقاقتاتىپ، تىڭ يگەرىپ، شەكارا قورعاۋ ارقىلى ادالدىقتارىن شىڭدادى
”تىڭ يگەرۋ كوركەيسە، باتىس ءوڭىر كوركەيگەن؛ تىڭ يگەرۋ توقتاسا، باتىس وڭىردە بىلىقپالىق تۋىلعان“. تىڭ يگەرىپ، شەكارا قورعاۋ ماڭگىلىك ساياسات. بيڭتۋاننىڭ ءارقايسى شى - قالا جانە تۋان - الاڭدارىنا بارساڭىز، ءار ءتۇرلى مۇسىندەردى كورەسىز، ولارداعى ورتاق ەلەمەنت ”مىلتىق“ پەن ”سوقا“.
2014 - جىلى 4 - ايدىڭ 29 - كۇنى باس شۋجي شي جينپيڭ بيڭتۋان 6 - شىسىنىڭ ۋجياچۇي قالاسىندا اڭگىمە ءماجىلىس اشتى، ميسايفۋ كيگەن حالىق جاساعى ما جۇن - ۋ ەڭ سوڭىندا سوزگە شىعىپ، جۇڭگو - قازاقستان شەكاراسىنداعى ساندىق قاراۋىلىندا تالاي جىل تىڭ يگەرىپ، شەكارا كۇزەتكەن، ەرلى - زايىپتىلار قاراۋىلىن قۇرعان اسەرلى اڭگىمەلەرىن باياندادى.
ما جۇن - ۋ بيڭتۋان 10 - شىسى 185 - تۋانى ورمان باسقارۋ پۋنكتىنىڭ قىزمەتكەرى، 1988 - جىلدان بەرى ايەلى ەكەۋى اسا جاپالى ورتا مەن شارت - جاعدايدا قاراۋىلدى باسپانا تۇتىپ، نەشە ونداعان جىلدى ءبىر كۇندەي وتكەرىپ، بوران - شاشىندا بوگەلمەي 20 نەشە كيلومەترلىك شەكارا جەلىسىندە شەكارا شارلاۋ، وزەن كۇزەتۋ، ورمان قورعاۋ مىندەتىمەن اينالىستى.
”باس شۋجي، الاڭسىز بولىڭىز، مەن ساندىق قاراۋىلىندا ءومىر بويى كۇزەتتە تۇرا بەرەمىن. ءومىر بويى ءبىر عانا ءىستى ىستەيمىن، وتانىمنىڭ قورعاۋشىسى بولامىن“! ءسوزى اياقتالاردا باس شۋجيگە ايتقان وسى ءسوزى ما جۇن - ۋدىڭ ءومىر بويى اينىماس سەرتىنە اينالدى.
بيىل ما جۇن - ۋدىڭ شەكارا كۇزەتكەن 34 - جىلى، سول كەزدەگى ساندىق قاراۋىلى بۇگىنگى تاڭدا جۇن - ۋ قاراۋىلى دەپ اتالادى. ول بىلاي دەيدى: ءار جولى شارلاۋ جولىندا شارشاعاندا قاراۋىلدا اسقاق جەلبىرەگەن بەس جۇلدىزدى قىزىل تۋ ماعان شەكسىز كۇش - قۋات بەرىپ تۇرادى.
”اسكەري تىڭ يگەرۋشىنىڭ ۇرپاعى رەتىندە، ورنىقتىلىقتى قورعاپ، شەكارانى كۇزەتۋ باس تارتۋعا بولمايتىن بورىشىم. بۇرىن وزگەرمەگەن، بولاشاقتا دا وزگەرمەيدى“. ما جۇن - ۋدىڭ سوزدەرى قاتتى اسەرلى بولدى: ”مەملەكەت قۇدىرەتتەنىپ، گۇلدەنىپ - كوركەيسە، ءبىزدىڭ ورنىقتىلىقتى قورعاپ، شەكارانى كۇزەتۋىمىز دە اناعۇرلىم داڭقتى بولادى“!
وتباسى ەڭ شاعىن مەملەكەت، مەملەكەت سانسىزداعان وتباسىنان قۇرالادى. وتباسى - وتان سۇيىسپەنشىلىگى سان ۇرپاق بيڭتۋاندىقتاردىڭ كوڭىلىنە تەرەڭ تامىر تارتتى.
سەمسەردى سوقا قىلىپ شەكارا ءوڭىردى كۇزەتتى. وتان ءۇشىن 50 نەشە جىل شەكارا شارلاعان ۋي دىيوۋ، اتالى - شوبەرەلى 4 ۇرپاق كۇش جالعاپ شەكارا جەلىسىن قورعاعان ۋاڭ چۋاندى، ەلسىز جاپان دالادا 30 نەشە جىل سۋ قويماسىن كۇزەتكەن لي بيڭچيڭ، ون مىڭ مۋلىق قۇنارلى ەگىستىكتى سۋاراتىن توعاندى 27 جىل كۇزەتكەن جياڭ شيڭحۇي ... بىرنەشە ۇرپاق بيڭتۋاندىقتار وتانعا دەگەن ادالدىقپەن جاپالى شارت - جاعدايدان جاسقانباي، سۇركەيلى ورتادان سەسكەنبەي، تيانشان الابىندا تامىر تارتىپ، قۇبا ءتۇز، قۋاڭ دالادا ناتيجە جاراتتى.
بۇگىنگى تاڭداعى بيڭتۋاننىڭ دامۋى كۇن سايىن جاڭارىپ، ”وتاندى قىزۋ ءسۇيۋ، قالتقىسىز ۇلەس قوسۋ، قاجىرلىلىقپەن شارۋاشىلىق قۇرۋ، ءورىس اشا العا ىلگەرىلەۋ“ مانىندەگى بيڭتۋان رۋحى جۇڭگو كوممۋنيستەرىنىڭ رۋحاني شەجىرەسىنىڭ ماڭىزدى قۇرامداس بولىگىنە اينالىپ، وتان شەكاراسىندا ەڭسە كوتەرگەن وشپەس ەسكەرتكىشكە اينالىپ، ءار دارەجەلى كادرلاردى جاڭا داۋىردە شەكارا وڭىرگە تامىر تارتۋعا، شەكارا وڭىرگە ۇلەس قوسۋعا جىگەرلەندىرۋدە.
رەفورمانى جاپپاي تەرەڭدەتىپ، جالپىلىق قۋاتىن ورنىقتى جوعارىلاتتى
سول رەتكى مەيىرلى قول الىسۋدى 8 جىلدان كەيىن قايتا ەسكە العاندا، حۋ ۋىنشيان اسەرلى سەزىمىن ءالى دە جاسىرا المايدى. 2014 - جىلى 4 - ايدىڭ 29 - كۇنى تۇستەن بۇرىن بيڭتۋان 6 - شىسى كوممۋنيستىك جاستار وداعى ەگىس الاڭى جۇمىسشى - قىزمەتكەرلەرىنىڭ ۋاكىلى رەتىندە، ول باس شۋجي شي جينپيڭنىڭ ىقىلاستى قابىلداۋىندا بولدى.
”مەن باس شۋجيدىڭ بيڭتۋاننىڭ رەفورمانى تەرەڭدەتۋ جاعىنا قويعان تالاپتارىنان تەرەڭ اسەر الدىم. سودان كەيىن بيڭتۋان رەفورمانىڭ داڭعىل جولىنا ءتۇستى، بۇرىن بولماعان زور وزگەرىستەر بولدى“، - دەدى حۋ ۋىنشيان ءسۇيىنىشىن بىلدىرە، - ”باس شۋجي ءبىزدىڭ وسى جەرگە تاعى كەلسە ەكەن دەپ جىل سايىن تىلەيمىن“.
جەر − بيڭتۋان جۇمىسشى - قىزمەتكەرلەرىنىڭ تامىرى. تۋان - الاڭداردىڭ بۇرىنعى ءبارىن ءبىراق ۇستىنە الۋ سىندى اۋىل شارۋاشىلىق ءوندىرىسىن باسقارۋ ءتاسىلى بازار ەكونوميكاسىنىڭ ۇزدىكسىز دامۋ بارىسىندا بىرتىندەپ كوپتەگەن ۇيلەسىمسىزدىكتەرىن بايقاتىپ، جۇمىسشى - قىزمەتكەرلەردىڭ ءوندىرىس بەلسەندىلىگىنە ىقپال جاسادى.
تۋان - الاڭداردىڭ جالپىلىق سايكەستى رەفورماسى جۇرگىزىلگەننەن كەيىن، ءبىر تۇتاس ەگىمشىلىك جوسپارى، ءبىر تۇتاس اۋىل شارۋاشىلىق ءوندىرىسى قۇرال - جابدىقتارىن ساتىپ الۋ جانە قامداۋ، ءبىر تۇتاس ونىمدەردى ساتىپ الۋ سياقتىلاردى كۇشىنەن قالدىرىپ، ەگىمشىلىكتىڭ دەربەس ۇقىعى ەگىنشى وتباسىلارىنا تاپسىرىلدى. ال جەر ۇقىعىن تۇراقتاندىرۋدىڭ قىزىل كۋالىكتەرى جۇمىسشى - قىزمەتكەرلەردىڭ كوڭىلىن ورنىقتىرىپ، ولاردىڭ باتىلدىقپەن جەردىڭ پايداسىنا كەنەلۋىنە مۇمكىندىك جاسادى.
”سالاۋات ادامعا دەيىن تۇراقتاندىرىلعان سوڭ، ءوز جەرىمىزدەن ۇسىنىلىمدى ايامايتىن بولدىق“. حۋ ۋىنشيان بىلاي دەدى: ”قانداي داقىل ەگەمىز، كىمگە ساتامىز، بارلىعىن ءوزىمىز بىلەمىز“!
”استىق قامباسى“ دانگە تولدى ءارى قالتا قامپايدى، جەرىن تاستاپ الىسقا كەتكەن جۇمىسشى - قىزمەتكەرلەر ىركەس - تىركەس قايتىپ كەلدى، تۋان - الاڭدارىنىڭ ىقپالى ارتا ءتۇستى، دامۋعا سەنىمى جەتەرلىكتەي بولىپ، ونان دا ماڭىزدىسى، ورنىقتىلىقتى قورعاپ، شەكارانى كۇزەتۋ قىزمەت جاۋاپكەرشىلىكتەرىن، بورىشتارىن اتقارۋ، بىرەگەي حالىق جاساعى قوسىنىن قۇرۋ ءۇشىن بەرىك نەگىز قالادى.
وزگەرىس جەرمەن عانا شەكتەلىپ قالعان جوق. رەفورما ءتۇيىندى سالالاردا ءبىر قىدىرۋ سەرپىلىستەرگە قول جەتكىزىپ، بيڭتۋاننىڭ ەكونوميكالىق، قوعامدىق دامۋىنىڭ قوزعاۋشى كۇشى مەن ومىرشەڭدىگىن جاپپاي قاۋلاتتى −
پارتيانىڭ باسشىلىعى جاپپاي كۇشەيتىلىپ، نەگىزگى ساتى پارتيا ۇيىمىنىڭ جاۋىنگەرلىك قۋاتى كورنەكتى كۇشەيتىلدى؛
حالىق جاساقتارى قوسىنى قۇرىلىسىن جاپپاي كۇشەيتىپ، جەر، جۇمىسشى - قىزمەتكەر، حالىق جاساعى ”ۇشەۋى ءبىر تۇلعالانعان“ نەگىزگى ءتۇزىمدى ورناتىپ، ”اسكەردىڭ“ قابىلەتى جاپپاي جوعارىلاتىلدى؛
تۋان - الاڭدارىنداعى ۇكىمەت پەن كاسىپورىنداردى، ۇكىمەت پەن مەملەكەت مەنشىگىندەگى مال - مۇلىكتى، ۇكىمەت پەن ءىسورىندارىن، ۇكىمەت پەن قوعامدىق ۇيىمداردى ءبولۋ سىندى ”ءتورتتى ءبولۋ“ زور كۇشپەن ىلگەرىلەتىلىپ، تۋان - الاڭدارىنىڭ ءتۇزىلىسى، مەحانيزمى جاپپاي قايتا سومدالدى؛
بيڭتۋاننىڭ ”ۇكىمەتتىك“ فۋنكتسياسى ۇزدىكسىز اقاۋسىزداندىرىلدى جانە وزگەرتىلدى، ”ۇكىمەتتىك“ تانىمى مەن ارەكەتى بىرتىندەپ قالىپتاستىرىلدى؛
رەسمي تۇردە قازىنا جۇمىستارى ءتۇزىلىسى قازىنا تۇزىلىسىنە وزگەرتىلىپ، قازىنالىق مەجە ەسەپتىڭ قاتاڭ شەكتەۋ مەحانيزمى العاشقى باسقىشتا تۇراقتاندىرىلدى؛
مەملەكەت مەنشىگىندەگى مال - مۇلىك، مەملەكەت مەنشىگىندەگى كاسىپورىن رەفورماسى تىڭعىلىقتى ىلگەرىلەتىلىپ، مەملەكەت مەنشىگىندەگى كاسىپورىندارداعى ۇكىمەت پەن كاسىپورىندى بولمەۋ سياقتى ماسەلەلەر ءونىمدى شەشىلىپ، ”كاسىپورىننىڭ“ بازارداعى تۇلعالىق ورنى بىرتىندەپ كورنەكتىلەندى؛
سانالىلىقپەن بيڭتۋان قىزمەتىنە شينجياڭنىڭ ەكونوميكالىق، قوعامدىق دامۋىنىڭ كەلەلى جاعدايىندا وي جۇگىرتىپ، بيڭتۋان مەن جەرگىلىكتى ورىننىڭ توعىسۋى كوپ دەڭگەيلى، كەڭ سالالى تۇردە جەدەل ورىستەتىلىپ، زور توعىسۋ ارقىلى زور دامۋدى جەبەدى.
...
باتىلدىقپەن بوگەتتى الدىمەن بۇزدى! رەفورمانى ۇزدىكسىز تەرەڭدەتىپ، رەفورمانىڭ تابىستارىن ۇزدىكسىز جارىققا شىعارۋ ءۇشىن، بيڭتۋان جاڭا داۋىردەگى ەرەكشە رولىن تولىق ساۋلەلەندىرىپ، باس شۋجي شي جينپيڭ نۇسقاعان بەتالىسپەن باتىلدىقپەن العا ىلگەرىلەپ، ”شەكارانى تىنىشتاندىرىپ، شينجياڭدى بەكەمدەۋدىڭ ورنىقتىرعىشى، ءار ۇلت بۇقاراسىن ۇيىستىراتىن دومنا پەش، وزىق وندىرگىش كۇش پەن وزىق مادەنيەتتىڭ ۇلگى كورسەتۋ رايونى“ سىندى ايبىندى جوسپارىن بىرتىندەپ كوركەم رەالدىققا اينالدىرۋدا.
