− شينجياڭ مۇراجايىنىڭ 2 - مەرزىمدىك جاڭا سارايىن ارالاعاندا
□ انار بۇلت \ شينجياڭ گازەتىنىڭ ءتىلشىسى جيا چۇنشيا
5 - ايدىڭ 18 - كۇنى شينجياڭ مۇراجايى كەڭەيتىپ سالىنعاننان كەيىن العاش رەت جۇرتقا اشىلدى. كەڭەيتىپ سالىنعاننان كەيىن، بۇل مۇراجايعا جاڭادان قايسى مادەني ەسكەرتكىشتەر قويىلدى، قايسى جاڭا جاعداياتتار اشىلدى، قانداي جاڭا فۋنكتسيالار قوسىلدى، قانداي جاڭا كۇشتەر شىعارىلدى؟ ءتىلشى ءسىزدى ەرتىپ ارالاپ كورەدى.
ۇستانىم جاڭالاندى، فۋنكتسياءتىپتى دە تولىقتاندى
”بۇكىل ەلدەگى دارەجەلەس ون نەشە مۇراجايعا باردىم، بۇل ارانىڭ جوبالاۋ ۇستانىمى جاڭا، الەۋمەتتىك اۋماعى ۇلكەن، تيتتەي دە كەمىستىك بايقالمايدى، سارا مادەني ەسكەرتكىشتەردى ءبىر كۇن ءجۇرىپ تاپتەشتەي تاماشالاۋعا بولادى“. كورەرمەن چىڭ ياڭ 2 ساعاتتان استام ۋاقىت تاماشالاسا دا قۇمارى قانباعانداي سەزىنىپ، شينجياڭ مۇراجايىنىڭ 2 - مەرزىمدىك جاڭا سارايىنا تولىق ءنومىر بەردى.
جالپى 370 ميلليون يۋان قارجى قوسىلعان شينجياڭ مۇراجايىنىڭ 2 - مەرزىمدىك جاڭا سارايى جەر استىندا ءبىر قابات جانە جەر ۇستىندە 4 قابات ەتىپ سالىنعان، يەلەگەن جەر اۋماعى 12 مىڭ 255 شارشى مەتر، 1 -، 2 - مەرزىمدىك الاڭ - سارايلارىنىڭ قۇرىلىس اۋماعى 49 مىڭ 608 شارشى مەتر. كەڭەيتىپ سالۋ ينجەنەرياسى رەتىندە 2 - مەرزىمدىك قۇرىلىستىڭ كەڭىستىكتەگى ”口“ ءارىبى فورماسى مەن 1 - مەرزىمدىك الاڭ - سارايى بىرگە ”合“ ءارىبىن قۇرايدى، تۇتاس تۇلعالىق كەڭىستىگى اناعۇرلىم اشىق، اناعۇرلىم كوپ نەگىزدى، اناعۇرلىم جاراسىمدى. الەۋمەتتىك قىزمەت وتەۋ اۋماعى مەن مادەني ەسكەرتكىشتەردى ساقتاۋ اۋماعىنىڭ قوسىندىسى قۇرىلىس جەر اۋدانىنىڭ ％70تەن استامىن يەلەيدى، اناعۇرلىم كوپ كەڭىستىكتى مادەني ەسكەرتكىشتەردى قورعاۋ مەن ايگىلەۋگە بوساتىپ، كورەرمەندەردىڭ تاماشالاۋ، سەزىنۋ جانە تىنىعۋ قيمىلدارىنا بوساتىپ، جوبالاۋ ۇستانىمىندا شينجياڭ مۇراجايىنىڭ جالپى جۇرتقا قىزمەت وتەۋ، مادەني ەسكەرتكىشتەرگە قىزمەت وتەۋ سىندى اۋەلگى ماقساتىن تولىق ايگىلەدى.
2 - مەرزىمدىك قۇرىلىس نىسانىنىڭ جاۋاپتىسى جاۋ دىۋىن ”口“ ءارىبى فورماسىنىڭ ورتاسىنداعى دوڭگەلەك قۇرىلىستى نۇسقاپ تۇرىپ: ”بۇل يەلەيتىن جەر اۋماعى 400 شارشى مەتر اينالاسىندا كەلەتىن جۇرتتىڭ تىنىعۋ اۋماعى، ىشىندە اسحانا جانە كوفەحانا بار. تاماشالاپ بولعانداردىڭ كىرىپ دەمالۋىنا بولادى، بۇل مۇراجاي ساپارىن اناعۇرلىم ەركىن دە تىنىستى ەتەدى“، - دەدى.
”2 - مەرزىمدىك جاڭا سارايدىڭ اشىلۋىنا ىلەسە، شينجياڭ مۇراجايى كولەمى، فۋنكتسياسى جانە قىزمەت وتەۋى سياقتى جاقتاردان جاپپاي دارەجەسىن جوعارىلاتتى. جۇڭحۋا ۇلتىنىڭ ءداستۇرلى مادەنيەتىنىڭ قايماعى بولعان مادەني ەسكەرتكىشتەردى ويداعىداي قورعاپ، ويداعىداي باسقارىپ، مۇراجايدىڭ فۋنكتسياسىن، رولىن اناعۇرلىم ويداعىداي ساۋلەلەندىرىپ، مادەني ەسكەرتكىشتەردى سويلەتىپ، تاريحتى سويلەتىپ، مادەنيەتتى سويلەتىپ، مادەني ەسكەرتكىشتەر ارقىلى جۇڭگو شينجياڭىنىڭ حيكاياسىن ويداعىداي شەرتىپ، جۇڭحۋا ۇلتىنىڭ ورتاق رۋحاني مەكەنىن قۇرۋ − شينجياڭ مۇراجايىنىڭ مىندەتىندەگى ماڭىزدىنىڭ ماڭىزدىسى بولىپ تابىلادى“. شينجياڭ مۇراجايى پارتكومىنىڭ شۋجيى حى جيا بىلاي دەپ تانىستىردى: 2 - مەرزىمدىك جاڭا سارايدىڭ 1 - قاباتى مادەني ەسكەرتكىشتەردى قالپىنا كەلتىرۋ بولمەسى، مەزرىم بويىنشا جۇرتقا اشىلادى، 2 - قاباتى «شينجياڭنىڭ تاريحي، مادەني ەسكەرتكىشتەر كورمەسى“، 3 - قاباتىنا حۇجاتتار كورمەسى ورنالاستىرىلۋدا، 4 - قاباتىنا ون مىڭداعان ساقتاۋلى حۇجاتتاردان، ماتەريالداردان پايدالانىپ، كىتاپ وقۋ بولمەسى جاسالدى. ”كەلەسى قادامدا ءبىز اناعۇرلىم كوپ تارتىمدى كورمەلەردى اكەلىپ، حالىق بۇقاراسىنىڭ كۇن سايىن ارتىپ وتىرعان رۋحاني مادەنيەت قاجەتىن اناعۇرلىم ويداعىداي قاناعاتتاندىرامىز“.
سارا مادەني ەسكەرتكىشتەردى ءبارىمىز بىرگە تاماشالايمىز
باعالى كوركەم ءجۇن توقىما بۇيىمدارى، كوپ ۇلتتىڭ تاريحي ءتىل - جازۋ كىتاپتارى مەن قاعاز كۇيىندەگى حۇجاتتار، ادەمى قابىرعا سۋرەت، ءمۇسىن جانە كوركەمونەر بۇيىمدارى... شىت جاڭا شىعارىلعان «شينجياڭنىڭ تاريحي، مادەني ەسكەرتكىشتەر كورمەسىندە» كوپتەگەن سارا مادەني ەسكەرتكىشتەر شينجياڭنىڭ مايەكتى تاريحي مادەنيەتىن ايگىلەپ، كورەرمەندەردى ايالداپ تاماشالاۋعا باۋرادى.
”لوپنۇر اۋدانى قياققۇدىق بەلگى وتى ەسكى جۇرتى 2021 - جىلعى مەملەكەتتىك ون ءىرى ارحەولوگيالىق تىڭ بايقاۋدىڭ ءبىرى“. سارعايىپ كەتكەن حۇجاتتارعا قادالا قاراعان 71 جاستاعى مادەنيەت مۇراجايى اۋەسكەرى جوۋ شينچياڭ اجەپتاۋىر اسەرلەندى: ”ەسكى جۇرتتان قىرۋار ەرەكشە زەرتتەۋ قۇنى بار تاڭ ءداۋىرىنىڭ حات - قاعازدارى قازىپ الىنعان، وسى ەڭ جاڭا ارحەولوگيالىق جەتىستىكتەردى وسىنشاما تەز كورە الاتىنىمدى ويلاماعان ەكەنمىن“.
«شينجياڭنىڭ تاريحي، مادەني ەسكەرتكىشتەر كورمەسى» جوسپارلانىپ دايىندالعاننان اشىلعانىنا دەيىن 4 جىل ۋاقىت كەتتى، جۇڭگونىڭ جالپىلىق تاريحىن، شينجياڭنىڭ جەرگىلىكتى تاريحىن جۇلگە ەتكەن الدىڭعى چين مەزگىلى، ەكى حان پاتشالىعى مەزگىلى، ۋي، جين، وڭتۇستىك - سولتۇستىك پاتشالىقتار مەزگىلى، سۇي، تاڭ مەزگىلى، بەس پاتشالىق جانە سۇڭ، لياۋ، جين مەزگىلى، يۋان، ميڭ مەزگىلى، چيڭ پاتشالىعى مەزگىلى سىندى 7 بولىكتەن قۇرالعان كورمەدە، الدىڭعى چين داۋىرىنەن چيڭ داۋىرىنە دەيىنگى ءارقايسى مەزگىلدەگى 1570 دانا (توپ) سارا مادەني ەسكەرتكىش شوعىرلى كورسەتىلىپ، ىلگەرىدە كورمەگە قويىلعان مادەني ەسكەرتكىشتەردەن ءبىر ەسە كوبەيدى، مۇنىڭ ىشىندەگى 500گە جۋىق كورمە بۇيىم كورەرمەندەرگە تۇڭعىش رەت كورسەتىلىپ وتىر. مول كورمە بۇيىم تۇرلىشە اۋەسى بار، تۇرلىشە ساتىداعى كورەرمەندەردىڭ تاماشالاۋ قاجەتىن قاناعاتتاندىردى.
”جاڭا مادەني ەسكەرتكىشتەردى تاڭداعاندا ءبىر پرينسيبىمىز بار، ياعني شينجياڭ ارحەولوگياسىنىڭ تىڭ جەتىستىكتەرىن، تىڭ بايقاۋلارىن، تىڭ زەرتتەۋلەرىن ايگىلەۋ“. شينجياڭ مۇراجايىنىڭ باستىعى يۇي جىيۇڭ بىلاي دەدى: قازىر شينجياڭدا 11 ءتۇرلى مەملەكەتتىك ون ءىرى ارحەولوگيالىق تىڭ بايقاۋ بار، مۇنىڭ ىشىندە 8ى «شينجياڭنىڭ تاريحي، مادەني ەسكەرتكىشتەر كورمەسىنىڭ» تۇرلىشە كورمە زالىندا ازدى - كوپتى كورسەتىلدى.
”سوڭعى جىلدارى شينجياڭنىڭ ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارىنىڭ جەتىستىگى مول بولدى، كورمەگە قويىلعان كورمە بۇيىمداردىڭ تومەندەگىدەي ورتاقتىقتارى بار: ءبىرىنشى، تاريحتار بويى ورتالىق پاتشالىقتاردىڭ شينجياڭعا ءبىر تۇتاس بيلىك جۇرگىزىپ، باسقارعاندىعىن ناقتى دالەلدەيدى، ەكىنشى، ۇلتتاردىڭ ارلاسۋىنىڭ، ىشتەسۋىنىڭ، توعىسۋىنىڭ تاريحي ءمانىن ءدال ۇعىندىرادى، ءۇشىنشى، شينجياڭنىڭ جىبەك جولىندا ءوزارا ۇلگى الىپ، توعىسىپ بايلانىس ورناتۋ ءۇشىن قوسقان ماڭىزدى ۇلەسىن باياندايدى“. يۇي جىيۇڭ بىلاي دەدى: مادەني ەسكەرتكىشتەر كورمەسىن ورنالاستىرۋ، كوپ مەديالى ءتاسىل قولدانۋ جانە جاندى ءتۇسىندىرۋ ارقىلى ءار ۇلت بۇقاراسىنىڭ ”كەلگەن جەرىن ءبىلىپ، بارار جەرىن ايقىنداپ“، تاريحتان كۇش - قۋات الىپ، جۇڭحۋا ۇلتى ورتاق تۇلعا تانىمىن بەرىك ورناتۋىنا مۇمكىندىك جاسايمىز.
ەلىتە تاماشالاۋ تاريحتى جانداندىردى
ۇشى قيىرسىز سارى قۇمدا رومبى ءتارىزدى، شەڭبەر ءتارىزدى، ەسكەك ءتارىزدى توراڭعى دىڭگەكتەردەن وتكەن كورەرمەن نيساگۇل ەركىن لوپنۇرداعى سىرلى كىشى ءموران قورىمىنىڭ ارحەولوگيالىق جۇمىس باسىندا تۇرعانداي سەزىندى.
شينجياڭ مۇراجايىنىڭ 4 - قاباتىنداعى سيفرلاندىرىلعان سەزىنۋ زالىندا ”شينجياڭنىڭ مادەني ەسكەرتكىش ەجەلگى ورىندارىن ءبىر پۋنكتتە تاماشالاۋدى“ سەزىنگەننەن كەيىن، نيساگۇل قاتتى اسەرلەندى: ”كرورانعا بارماساق تا 4000 جىلدىڭ الدىنداعى كىشى ءموران قورىمىنان ەندەي ءوتىپ، تاڭعاجايىپ ساياحات جاساي الاتىن بولدىق“.
سيفرلى مۇراجاي قۇرىلىسى ينتەرنەت داۋىرىندەگى مادەنيەت ەسكەرتكىشتەر بويىنشا عىلىم جالپىلاستىرۋدىڭ اناعۇرلىم كوپ نەگىزدى، اناعۇرلىم جاڭاشا ”اشۋ ءتاسىلى“ بولۋىنا مۇمكىندىك جاسادى. شينجياڭ مۇراجايىنداعى 20 مىڭنان استام مادەني ەسكەرتكىش نەگىزىنەن سيفرلاندىرىلدى، سيفرلاندىرىلعان مادەني ەسكەرتكىشتەردى قايتكەندە قالىڭ كورەرمەنگە اناعۇرلىم ويداعىداي قىزمەت ەتتىرۋگە بولادى؟ شىت جاڭا شىعارىلعان ”شينجياڭنىڭ مادەني ەسكەرتكىش ەجەلگى ورىندارىن ءبىر پۋنكتتە تاماشالاۋ“، ”مادەني ەسكەرتكىشتەردى جانداندىرۋ ساحنالىق تەاترى“، ”جالپى كورىنىستىك عىلىم جالپىلاستىرۋ ارقىلى كورەرمەنگە قىزمەت وتەۋ“ سىندى 3 ءتۇرلى ”سيفرلى مۇراجايدى ەلىتە تاماشالاۋ نىسانى“ − شينجياڭ مۇراجايىنىڭ جۇرەكتىلىكپەن سىناقتان وتكىزۋ جانە جاڭالىق اشۋ جەتىستىگى. وسى نىساندار ۋاقىت - كەڭىستىكتەن ءوتىپ، جۇرتقا مادەني ەسكەرتكىشتەردىڭ كوركەمدىگىن اڭعارتىپ قالماستان، ونان دا ماڭىزدىسى، قىزىقتىرۋ مەن ىقپالداستىق ارقىلى مادەني ەسكەرتكىشتەرگە ”جان ءبىتىردى“ .
”جالپى كورىنىستىك عىلىم جالپىلاستىرۋ ارقىلى كورەرمەنگە قىزمەت وتەۋ“ نىسانىندا كورەرمەندەر تەك ساۋساقتارىن قيمىلداتسا بولعانى، سيفرلاندىرا كورسەتىپ تىكەلەي جاۋاپتاسۋ جۇيەسى ارقىلى جالپى كورىنىستىك كورمە زالىن ارالاي الادى، تاعى جىلجىتۋ، ۇلكەيتۋ، مادەني ەسكەرتكىشتى اينالدىرۋ ارقىلى ”ءتىزىپ ورنالاستىرىپ“ نەمەسە ”مادەني ەسكەرتكىشتى قالپىنا كەلتىرىپ“، جەكەنىڭ وزىنە تاۋەلدى ءتىزىپ ىقپالداسۋ كەڭىستىگىن جاساي الادى.
”مادەني ەسكەرتكىشتەردى جانداندىرۋ ساحنالىق تەاترى“ «بەس جۇلدىز شىعىستان كوتەرىلسە جۇڭگوعا قۇت»، «كۇسان مۋزيكالى ءبيى»، «قادىمنان قازىرگە دەيىن»، «كىشى ءموران حانىشاسى»، «ۇيقاستى اۋەندەر» سىندى 5 تەاتردان قۇرالعان. وسى تەاترلار ساقتاۋلى مادەني ەسكەرتكىشتەر، ”قىزىل مىڭ ءۇي“ سياقتىلاردى كىرىسۋ ءتۇيىنى ەتىپ، مادەني ەسكەرتكىشتەرگە جاسامپازدىقپەن تۇرمىستىق كورىنىس قوسىپ، ءبىر قىدىرۋ مادەني ەسكەرتكىشتەر تۇرعان داۋىرلىك استاردى، تۇرمىستىق بەت - بەينەنى جانە كوركەمونەر ۇلگىسىن مۇمكىندىگىنشە قالپىنا كەلتىرىپ، قالىڭ كورەرمەنگە شينجياڭنىڭ ەجەلدەن بەرى ورتا جازىق وڭىرىمەن تاريحى جالعاسقان، مادەنيەتى تۇتاسقان، گۋمانيتارلىق جاقتان بايلانىسقان، تامىرى ۇشتاسقان تىعىز بايلانىسىن ايگىلەپ، كورەرمەندەرگە كوپ جاڭالىق اڭعارتادى.
”ەجەلدەن بۇگىنگە دەيىن، ۇيرەنۋدىڭ فورماسىندا وزگەرىس بولعانىمەن، ادامدار ۇقساس وقۋلىق پايدالانىپ، ۇقساس مازمۇندى ۇيرەنەدى، دەمەك، بۇل شينجياڭداعى ءار ۇلت مادەنيەتىنىڭ جۇڭحۋا وركەنيەتىنىڭ قۇنارلى توپىراعىنا باياعىدا - اق تەرەڭ تامىر تارتقاندىعىن تۇسىندىرەدى“. حان داۋىرىندەگى بالاقاي قولىنا «ساڭجيە حيكايالارىنىڭ» حانجيانىن ۇستاپ، تاڭ پاتشالىعىنداعى بالاقاي بۋ تيانشوۋ قولىنا كىتاپ الىپ، قولىنا پلانشەت كومپيۋتەر ۇستاعان وسى زامانعى باستاۋىش مەكتەپ وقۋشىسىمەن بىرگە ساحناعا شىعىپ، ”وقىعان بىلىمدەرىن ۋاعىندا قولدانا بىلسە − تابىس دەمەي نەمەنە؟!“ دەگەندى بىرگە مانەرلەپ وقىعانىن كورگەن كورەرمەن حى جياجۇن «قادىمنان قازىرگە دەيىن» دەگەننىڭ تەرەڭ ءمانىن ءتۇسىندى.
حى جيا بىلاي دەپ تانىستىردى: كەلەسى كەزەكتە شينجياڭ مۇراجايى اناعۇرلىم كوپ ەلىتە تاماشالاۋ نىسانىن زەرتتەپ اشىپ، جىلجىمالى جانە جىلجىمايتىن مادەني ەسكەرتكىشتەردى ورگانيكالى ۇشتاستىرىپ، بىرىنە - ءبىرىن دالەلدەتىپ، ءوزارا تولىقتاتىپ، ءار ۇلت بۇقاراسىنىڭ ءوز كوزدەرىمەن تاماشالاۋ جانە وزدەرى كىرىپ ارالاۋ بارىسىندا جۇڭحۋانىڭ تاڭداۋلى ءداستۇرلى مادەنيەتىن تۇسىنۋىنە مۇمكىندىك جاساپ، جۇڭحۋا مادەنيەتىن شىنايى مويىنداۋدى كۇشەيتىپ، جۇڭحۋا ۇلتى ورتاق تۇلعا تانىمىن بەرىك ورناتۋدىڭ داۋىرلىك قۋاتتى ءۇنىن شارىقتاتادى.
