تيانشان تورى
تيانشان تورى   ›   جاڭالىقتار   ›   شينجياڭ حابارلارى

ەكولوگيالىق ورتا ۇزدىكسىز جاقسارىپ، جالپىعا تيىمدىلىك اكەلدى

− شينجياڭ ءار ۇلت بۇقاراسىنىڭ قورشاعان ورتا ۇقىعىنان يگىلىكتەنۋىن بار كۇشپەن قامتاماسىز ەتتى

□ انار بۇلت \ شينجياڭ گازەتىنىڭ ءتىلشىسى جىڭ جو

  5 - ايداعى وڭتۇستىك شينجياڭنىڭ اۋىل - قىستاقتارى ەرەكشە كوركىمەن كوز تارتادى. ءپايزاۋات اۋدانى جاڭاءمالى اۋىلى لايلىك قىستاعىندا 2 اۆتوكولىك قاتارلاسا جۇرە الاتىن اسفالت جول بارلىق وتباسىلاردىڭ اراسىن جالعاسا، سۋ سىڭبەيتىن توعاننان سارىلداي اققان سۋ توڭىرەكتەگى جاسىل جامىلعىلاردى سۋارۋدا. تۇرسىنگۇل ىدىرىس اۋلاسىنداعى ءجۇزىم سورەسىنىڭ استىندا جايلانا وتىرىپ كورشىلەرىمەن اڭگىمەلەسۋدە.

  وڭتۇستىك شينجياڭدا عانا ەمەس، وسىنداي كورىنىس تيانشان الابىنىڭ بارلىق جەرىنەن كەزدەسەدى.

  شينجياڭ بايلىقتى ۇنەمدەۋ جانە قورشاعان ورتانى قورعاۋ نەگىزگى مەملەكەت ساياساتىنا تاباندى بولىپ، قورشاعان ورتانى قورعاۋدى الدىڭعى ورىنعا قويۋعا، ەكولوگيا ارقىلى رايوندى كوركەيتۋگە جانە باياندى دامۋعا تاباندى بولىپ، ءوندىرىسى دامىعان، تۇرمىسى باي، ەكولوگياسى تاماشا وركەنيەتتى دامۋ جولىمەن ءجۇرىپ، ەكولوگيالىق قۇرىلىستى تىڭعىلىقتى ىلگەرىلەتىپ، قونىس ورتاسىن ۇزدىكسىز جاقسارتىپ، ادام مەن تابيعات جاراسىمدى بىرگە ءومىر ءسۇرىپ، حالىقتىڭ قورشاعان ورتا ۇقىعىن ءونىمدى قامتاماسىز ەتىپ، ءار ۇلت بۇقاراسىن ەكولوگيانىڭ پايداسىنان بارىنشا يگىلىكتەندىردى.

  قونىس ورتاسى جاقسارىپ، بۇقارا مول باقىت سەزىمىنە كەنەلدى

  ءبىر ايدىڭ الدىندا اتۇش قالاسى ءۇستىن اتۇش قالاشىعى ۇچا قىستاعىنىڭ انار الاڭىنىڭ قۇرىلىسى اياقتالدى، جاڭادان ەگىلگەن راۋشانگۇل، اعاشتان جاسالعان ۇزىن ورىندىقتار... بۇرىن بۇل ارا قىستاق تۇرعىندارى قوقىر - قوقسىق توگەتىن يەن جەر بولاتىن، قالاشىق ۇكىمەتتىڭ باس بولىپ جوسپارلاۋىمەن ۇچا قىستاعىندا بۇقارا سەيىلدەپ، كوڭىل اشاتىن تاعى ءبىر ورىن پايدا بولدى.

  قىستاق تۇرعىنى ابيدا ابىلەميتتىڭ ەسىك الدىنداعى سەمەنت توسەلگەن جەر الاڭنىڭ قيىرشىق تاس جولىمەن ۇلاسىپ جاتىر. ”ۇيدەن شىقسام بولدى، كوز مەيىرىن قاندىراتىن كوركەم كورىنىستەن ءلاززات الىپ، كوڭىلىم قاتتى سەرگىپ قالادى“. قىستاقتاعى وزگەرىستەردى تىلگە العاندا، ابيدانىڭ كوزدەرىنەن شاتتىق نۇرى ۇشقىنداپ كەتتى، ”قازىر ەسىكتىڭ الدى كوركەم كورىنىس، كوپشىلىك بۇل ارادا سەيىلدەپ، اڭگىمەلەسىپ، ايرىقشا شاتتىققا شومادى“.

  ”قوجالىق سەرىكتەستىگى ءار كۇنى كەلىپ قوقىر - قوقسىقتى جيناپ الىپ كەتەدى“. جوعارعى اتۇش قالاشىعىنىڭ باستىعى وسمانجان ءيۇسۇپ تانىستىرىپ بىلاي دەدى: بيىل ۇچا قىستاعى مەن تاكۋ قىستاعىنىڭ %80تەن استام شارۋا وتباسى تازا دارەتحانا سالىپ الدى، %80تەن استام لاس سۋ ءونىمدى جونگە سالىنىپ، قىستاقتىڭ قوقىر - قوقسىعىن شوعىرلى جيناپ الۋ، تاسىپ اپارىپ ءبىر جاقتى ەتۋ جۇزەگە استى. اتالعان قالاشىق 5 جىل ىشىندە بۇكىل قالاشىقتىڭ 20 اكىمشىلىك قىستاعىنىڭ جەر استى سۋى قۇبىر تورى قۇرىلىسىن ورىنداپ، نەگىزدىك قۇرىلعى قۇرىلىسى ورەسىن ىشكەرىلەي جوعارىلاتۋدى جوسپارلاپ وتىر.

  قاراقاش اۋدانى تاۋەت اۋىلى شوڭكول قىستاعىنىڭ تۇرعىنى بايمان رەمجاپقا دارەتحاناعا بارۋ ەندى باس قاتىراتىن ءىس بولۋدان قالدى. بۇرىن قۇرعاق دارەتحانا قىستا قاتىپ، جازدا ساسىپ تۇرسا، سۋمەن شايىلاتىن دارەت شەلەگىنە وزگەرتىلگەننەن كەيىن قولايلى بولعاننىڭ ۇستىنە تازا دا بولدى.

  شاعىن دارەتحانا − ۇلكەن حالىق تۇرمىسى. ءاربىر قىستاق تۇرعىنى تازا دارەتحانادان پايدالانىپ، تۇرمىس ساپاسى جوعارىلاپ قانا قالماستان، قىستاقتىڭ بەت - بەينەسىندە دە وزگەرىس تۋىلدى. قازىر قاراقاش اۋدانىندا 43 مىڭ 300 ولشەمدى اۋىل - قىستاق دارەتحاناسى سالىنىپ، اۋىل - قىستاق دارەتحانا توڭكەرىسى كەزەڭدىك جەتىستىككە قول جەتكىزدى.

  قونىس ورتاسىن جاقسارتۋ اۋىل - قىستاقتى گۇلدەندىرۋ ستراتەگياسىن اتقارۋدىڭ ماڭىزدى مىندەتى بولىپ قانا قالماستان، ونان دا ماڭىزدىسى، قالىڭ بۇقارانىڭ ءۇمىت - تىلەگى. 2021 - جىلى شينجياڭ حالىق تۇرمىسىنا ۇسىنىلىمدى ۇزدىكسىز ارتتىردى، حالىق تۇرمىسى شىعىسى 398 ميلليارد 230 ميلليون يۋان بولىپ، ادەتتەگى الەۋمەتتىك مەجە ەسەپ شىعىسىنىڭ %7. 73ىن يەلەدى. اۋىل - قىستاق قونىس ورتاسىن رەتتەۋ - وڭاۋ جالپى بەتتىك ىلگەرىلەتىلىپ، 1000 قىستاقتى جاسىلداندىرۋ، كورىكتەندىرۋ ورىندالدى؛ اۋىل - قىستاقتارداعى تۇرمىستىق لاس سۋدى جونگە سالۋ ۇزدىكسىز ىلگەرىلەتىلىپ، %42. 32 اكىمشىلىك قىستاقتىڭ تۇرمىستىق لاس سۋى ءبىر جاقتى ەتىلدى. ءار ۇلت بۇقاراسى سالاماتتى، جايلى، كوركەم ورتادا ءومىر ءسۇرۋ، دامۋ ۇقىعىنان تەڭ يگىلىكتەندى.

  ەكولوگيالىق قورعاۋدى كۇشەيتىپ، ادام مەن تابيعات بىرگە جاراسىمدى بولدى

  وتكەن عاسىردىڭ 80 - جىلدارىندا، ءۇرىمجى قالاسى توۋتۇنحى وزەنىنىڭ بويىندا جىلۋ ەلەكتر ستانسياسى سياقتى جۇزدەن استام كاسىپورىن ىلگەرىندى - كەيىندى سالىندى، بۇعان بەتالدى قازۋ، بەتالدى قيىرشىق تاس ماتەريالىن الۋ قوسىلىپ، تۇتاس وزەن تاعانى قىرىق شوقپىت بولىپ، ماڭايداعى تۇرعىندار ونى ”باس اۋىرتقان وزەن“ دەپ اتاستى.

  2012 - جىلى اۆتونوميالى رايون توۋتۇنحى ەكولوگياسىن وڭاۋدى ”ورتانى قورعاۋدى الدىڭعى ورىنعا قويۋ، ەكولوگيا ارقىلى رايوندى كوركەيتۋدىڭ“ ءتۇيىندى ينجەنەرياسى ەتىپ، وزەن بويىندا 5 ورىندا تاقىرىپتىق باقشا اشىپ، ادام مەن تابيعاتتىڭ بىرگە جاراسىمدى بولۋىن، قالانى دامىتۋ مەن قورشاعان ورتا قۇرىلىسىنىڭ سايكەستى دامۋىن جۇزەگە اسىردى.

  سانجى قالاسىنىڭ تۇرعىنى عىلىمقان شايدا تەبىرەنە بىلاي دەدى: ”توۋتۇنحى كەزىندەگى ’لاس، بىلىققان، ناشار‘ بولۋدان ’تازا، ءمولدىر، كوركەم‘ بولىپ وزگەردى. بۇل ارادا سەيىلدەپ جۇرۋگە، ۆەلوسيپەد مىنۋگە بولادى، تاعى سپورت الاڭ - ورىندارىندا دا سپورتپەن شۇعىلدانۋعا، وزەن بويىندا قارماق سالۋعا بولادى، كەشتە شىراق سالتاناتى بار، كوپشىلىك وزەندى جاعالاي قونىستانىپ، تاماشا تۇرمىستان يگىلىكتەنۋدە“.

  كورلا قالاسى تەكشى اۋىلى تومەنگى شاشى قىستاعى ەگىن شارۋاشىلىعىن نەگىز ەتكەن قىستاق. قىستاق تۇرعىنى ءدىلمۇرات قادىر بىلاي دەدى: بۇرىن اۋلاسى بار جاتاعان ۇيلەردە تۇراتىنبىز، جەل سوقسا شاڭى اسپانعا شىعىپ جاتاتىن، قۇدىق سۋىن ءىشىپ، كومىر جاعاتىنبىز. كەيىن ۇكىمەت ”ءۇش وزەندى ۇلاستىرۋ“ لاشىقتى اۋماقتى جاڭالاۋ ينجەنەرياسىن اتقارىپ، تومەنگى شاشى قىستاعىنىڭ لاس، بىلىققان، ناشار بۇرىنعى بەت - بەينەسىن تۇبەگەيلى وزگەرتتى. بۇرىنعى سۋ ىعىستىرۋ ارىعى وزگەرتىپ سالۋدان كەيىن كورىنىس اۋماعى بولىپ وزگەردى. وزەن ارناسىندا ساياحاتشى كەمەسى قاتىناپ، وزەن ەكى جاعالاۋىنا جاسىلداندىرۋ بەلدەۋى مەن سەيىل - سەرۋەن جولى سالىندى، بۇل ارادا سەيىلدەۋ وتە جانعا جايلى.

  تاكلاماكان ءشولىنىڭ باتىس سولتۇستىك جيەگىندەگى اقسۋ ايماعى كوكيار ءشولىن جاسىلداندىرۋ ينجەنەرياسىن باستاما ەتىپ، قۇبا ءتۇزدى جاسىل القاپقا، ءشول دالانى جەمىس باقشاسىنا اينالدىرۋداي جاسىل كەرەمەتتى جاراتتى.

  وتكەن عاسىردىڭ 80 - جىلدارىندا، ونسۋ اۋدانى كوكيار قالاشىعى ءار جىلى قۇمدى بوراننىڭ لاڭىنا ۇشىراپ، تۇرعىندار ءبىر جىلدىڭ تورتتەن بىرىنە جاقىن ۋاقىتتارىن قۇمدى بوراننىڭ ىشىندە وتكىزەتىن. كوكيار قۇبا دالانى جاسىلداندىرۋ ينجەنەرياسى اتقارىلعاننان كەيىن، وڭتۇستىگى مەن سولتۇستىگىنىڭ ارالىعى 25 كيلومەتر، باتىسى مەن شىعىسىنىڭ ارالىعى 2 كيلومەتر كەلەتىن ”جاسىل ۇزىن قورعان“ سالىنىپ، جەرگىلىكتى ورىننىڭ قۇمدى بوران اۋا رايى %61 ازايىپ، توڭىرەكتەگى تۇرعىندار دا ەكولوگيالىق وركەنيەت قۇرىلىسى الا كەلگەن تيىمدىلىكتەردەن يگىلىكتەندى.

  كوكيار قالاشىعى يىڭيان قىستاعىنىڭ تۇرعىنى يالقۇن نامەت بىلاي دەدى: ”بۇرىن قورشاعان ورتا ناشار بولعاندىقتان، جەمىس اعاشتارى وڭاي ونبەيدى دە كىرىس وتە تومەن بولاتىن. ەكولوگيالىق ورتانىڭ جاقسارۋىنا بايلانىستى، قىستاقتاعى جاڭعاق سياقتى ورمان جەمىس ونىمدەرىنىڭ ءونىم مولشەرى بارىنشا ارتىپ، وتباسىمىزعا قاراستى 35 مۋ جەردەگى جاڭعاق اعاشىنان ءار جىلى 80 دە 90 مىڭ يۋان كىرىس كىرگىزەتىن بولدىم“.

  تاماشا ەكولوگيالىق ورتا − حالىق تۇرمىسىنا بارىنشا ءتيىمدى ەڭ زور قۇت. شينجياڭ حالىقتىڭ كۇننەن - كۇنگە ارتىپ كەلە جاتقان تاماشا ەكولوگيالىق ورتا جونىندەگى سۇرانىسىن قاناعاتتاندىرۋدى، باستان - اياق ادامدىق ۇقىققا قۇرمەت ەتۋدىڭ جانە ونى قامتاماسىزداندىرۋدىڭ ماڭىزدى مازمۇنى ەتىپ، ەكولوگيالىق ورتا ساپاسىن جەدەل جاقسارتتى. 2021 - جىلى شينجياڭ ەكولوگيالىق ورتانى قورعاۋ مەن كوركەيتۋدى ۇزدىكسىز كۇشەيتىپ، 2 ميلليون 265 مىڭ مۋ اۋماقتاعى كولدەر مەن سازدىقتاردى قالپىنا كەلتىرىپ، 2 ميلليون 650 مىڭ مۋ جەرگە ورمان وتىرعىزىپ، 6 ميلليون 340 مىڭ مۋ اۋماقتاعى جايلىمدى تىنىقتىرىپ، قالپىنا كەلتىرىپ، ەگىستىك جەردەن قايتارىلعان 570 مىڭ مۋ جەرگە ورمان ءوسىرىپ، 6 ميلليون 599 مىڭ مۋ جەردىڭ قۇمايتتانۋىن تىزگىندەدى، شينجياڭنىڭ اسپانى ءتىپتى دە كوك، تاۋى ءتىپتى دە جاسىل، سۋى ءتىپتى دە تۇنىق بولا ءتۇستى.

  زاڭ، زاڭ ەرەجە اقاۋسىزداندىرىلىپ، قورشاعان ورتا ۇقىعى اناعۇرلىم قامتاماسىزداندىرىلدى

  جاقىندا تۇرپان قالاسى ۇلگى كورسەتۋ رايونى يجۇييۋان الەۋمەتتىك اۋماعىنىڭ تۇرعىنى اليا ايۇپ شاعىن رايوندا سەيىلدەپ ءجۇرىپ مىناداي جاعدايدى بايقادى: ماڭايداعى اسحانالاردىڭ ءبارى ىس - تۇتەكتى تازارتۋ جانە گاز ىعىستىرۋ قۇرىلعىلارىن ولشەمدى ورناتىپ، دالاعا ورناتقان قاقتاما مەشتەردى تۇگەلدەي شاعىپتى، سونداي - اق ىس - تۇتەكپەن بىلعانعان اۋماقتار تازارتىلىپتى.

  ”قازىر شۋىل، ىس - تۇتەك ازايىپ، ماڭاي تىنىشتالدى، كوپشىلىك بۇعان ءدان ريزا“، - دەدى اليا وسى رەتكى رەتتەۋ - وزگەرتۋدىڭ ءارى تەز، ءارى جاقسى جۇرگىزىلگەندىگى جونىندە تەبىرەنىپ.

  وسىدان ىلگەرى بۇقارا ورتالىق ەكولوگيالىق ورتانى قورعاۋدى قۋزاۋ - تەكسەرۋ 5 - گرۋپپاسىنا تۇرپان قالاسى ۇلگى كورسەتۋ رايونى ساۋدا كوشەسىندەگى بىرنەشە اسحانادا ورىن تەپكەن مورجادان ىس - تۇتەك شىعۋ جانە اۋا ىعىستىرعىشتىڭ شۋىلى كۇشتى بولۋ ماسەلەسىن اڭىس ەتكەن بولاتىن. تۇرپان قالاسى ەكولوگيالىق ورتا مەكەمەسى، بازار باقىلاۋ - باسقارۋ مەكەمەسى، قالا باسقارۋ جالپىلىق اكىمشىلىك زاڭ اتقارۋ مەكەمەسى سياقتى تاراۋلاردىڭ جاۋاپتىلارىن ۇيىمداستىرىپ، جۇمىس باسىنا دەرەۋ بارىپ تەكسەرۋ جۇرگىزىپ، قاتىستى اسحانالارعا رەتتەۋ - وزگەرتۋ جونىندە ۇقتىرۋ ءتۇسىردى. رەتتەۋ - وزگەرتۋ جۇرگىزىلگەننەن كەيىن، ءتۇرلى كورسەتكىشتەر جاپپاي ولشەمگە جەتتى.

  حۇڭحاي سۋ قويماسى − مارالباسى اۋدانىنىڭ ”جاسىل وكپەسى“ ىسپەتتى. تاياۋدا بۇقارا حۇڭحاي سۋ قويماسىندا سۋ ايدىنى باعىمشىلىعىن ناقتى كوتەرمەگە العان ادامنىڭ پايدالانىپ وتىرعان ديزەل قايىعى موتورىنىڭ سىرتىنا ورناتىلعاندىعىن، ودان ماي اعۋ حاۋپىنىڭ بارلىعىن؛ سونداي - اق اۋلاۋ بارىسىندا، تۇرمىستىق قوقىر - قوقسىقتى سۋ قويماسىنا تاستاي سالۋ جايتى بارلىعىن اڭىس ەتكەن بولاتىن.

  شاعىمدى تاپسىرىپ العاننان كەيىن، مارالباسى اۋدانى سۋ يگىلىگى مەكەمەسى، ەكولوگيالىق ورتا مەكەمەسى، اۋىل شارۋاشىلىعى، اۋىل - قىستاق مەكەمەسى سياقتى قاتىستى تاراۋلاردىڭ جاۋاپتىلارىن دەرەۋ ۇيىمداستىرىپ، سۋ ايدىنىن، قىزمەتكەرلەردى، قايىققا قاتىستى ىستەردى بىرلەسىپ جان - جاقتى تەكسەردى. رەتتەپ جونگە سالعاننان كەيىن، سۋ قويماسى باعىمشىلىق اۋماعىنداعى 3 ديزەل قايىقتى جاعاعا شىعاردى. سونىمەن قاتار ۇلگى الىپ تالداۋ جاساپ، سۋ ايدىنىنداعى ماي تەكتەس زات كورسەتكىشىنىڭ ولشەمنەن اسپاعاندىعىن انىقتاپ، ماڭايداعى بۇقارانىڭ كوڭىلىن ورنىقتىردى.

  حالىقتىڭ ۇنىنە ۇكىمەت قۇلاق استى. شينجياڭداعى ءار دارەجەلى، ءارقايسى تاراۋلار، ورىندار ەكولوگيالىق ورتانى قورعاۋ قىزمەتىن ماڭداي الدى ورىنعا قويىپ، ماسەلەگە بۇقارا تۇرعىسىنان وي جۇگىرتىپ، قورشاعان ورتانى باقىلاۋ - تەكسەرۋ مەحانيزمىن ۇزدىكسىز كەمەلدەندىردى. 2015 - جىلدان باستاپ ءار جىلى جەر - جەردىڭ قورشاعان ورتا بويىنشا زاڭ اتقارۋ جاعدايىنا تەكسەرۋ جۇرگىزىپ، قورشاعان ورتاعا قاتىستى اشكەرەلەۋ ىستىق لەنياسىن اشىپ، زاڭعا، ەرەجەگە قايشىلىق جاساعان ورىنداردىڭ رەتتەۋ - وزگەرتۋ جاعدايى مەن زاڭ اتقارۋ مازمۇنىن مەرزىمدى ۋاقىتتا جاريالاپ وتىردى.

  جۋىق جىلداردان بەرى شينجياڭ «شينجياڭ ۇيعۇر اۆتونوميالى رايونىنىڭ <جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ سۋ مەن توپىراقتى ساقتاۋ زاڭىن> اتقارۋ ءادىسى»، «شينجياڭ ۇيعۇر اۆتونوميالى رايونىنىڭ جابايى وسىمدىكتەردى قورعاۋ ەرەجەسى»، «شينجياڭ ۇيعۇر اۆتونوميالى رايونىنىڭ سازدىقتى قورعاۋ ەرەجەسى»، «شينجياڭ ۇيعۇر اۆتونوميالى رايونىنىڭ كومىر، مۇناي، تابيعي گاز اشۋ ورتاسىن قورعاۋ ەرەجەسى»، «ءۇرىمجى قالاسىنىڭ اتموسفەرا بىلعانىشىنىڭ الدىن الۋ جانە ونى وڭاۋ ەرەجەسى» سياقتى 30 نەشە جەرگىلىكتى زاڭ ەرەجەنى جاريالاپ اتقارىپ، ەكولوگيانى قورعاۋ، لاستانۋدىڭ الدىن الۋ جانە ونى وڭاۋ، رادياتسيا ورتاسىن باقىلاپ باسقارۋ، قاتەرلى، جاراقسىز زاتتاردى، سونداي - اق يادرو حاۋىپسىزدىگىن باقىلاۋ - باسقارۋ جۇيەسى قالىپتاستى.

  قورشاعان ورتا ۇقىعى حالىقتىڭ تاماشا تۇرمىسىن قۇن نەگىزى ەتتى. زاڭمەن باسقارۋ ارناسى مەن ءتۇزىم جۇلگەسىندە، شينجياڭ ەكولوگيالىق وركەنيەت قۇرىلىسى مەن ەكولوگيالىق ورتانى قورعاۋ جۇمساق كۇشى مەن قاتتى كۇشىن ۇزدىكسىز نىعايتىپ، ءار ۇلت بۇقاراسىنىڭ ەكولوگيالىق ورتا جاعىنداعى تابىس سەزىمىن، باقىت سەزىمىن، حاۋىپسىزدىك سەزىمىن ۇزدىكسىز كۇشەيتتى.

جاۋاپتى رەداكتور : سايراش تۇرارجان قىزى

ەسكەرتۋ:

تورابىمىزداعى مازمۇنداردى پايدالانۋعا تۋرا كەلگەندە، ءسوزسىز جازباشا رۇقساتقا يە بولۋ كەرەك. مازمۇنداردى رۇقساتسىز جالعاپ تاراتۋعا، كەسىپ رەداكسيالاۋعا، وزگەرتۋگە، قىسقارتىپ قۇراستىرۋعا، باسقا ورىنعا كوشىرۋگە نەمەسە باسقا تاسىلدەرمەن كوبەيتۋگە ءارى تاراتۋعا بولمايدى، قايشى كەلگەندەردىڭ زاڭدىق جاۋاپكەرشىلىگى زاڭ بويىنشا قۋزاستىرىلادى.