□ شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ تىلشىلەرى \ جياڭ شياۋ، باۋ يۇيحان، شۇي شۋە - ي
كۇن شۇعىلاسى استىنداعى گۋلاڭيۇي تەڭىزدەگى جەلكەندى كەمە سياقتى ءارى بايىرعى، ءارى جاستىق كوكتەمگە ءتان ەرەكشە جاراتىلىسىمەن كوز قامايدى. تەڭىز تولقىنى گۋلاڭيۇيدىڭ سۋ استى قۇزدارىنا سوعىلىپ، قۇشاق - قۇشاق بۇيرا تولقىندار تۋدىرىپ، وسىناۋ شاعىن ارال كەرەمەتى جونىندەگى ولەڭدى كۇنى - ءتۇنى دامىلسىز شىرقاپ تۇرعانداي ەدى.
گۋلاڭيۇيدىڭ ولەڭىندە ونىڭ وزگەرىستەرى بار، باس شۋجي شي جينپيڭمەن بولعان ۇمىتىلعىسىز حيكاياسى بار.
وتكەن عاسىردىڭ 80 - جىلدارىنىڭ باسىندا گۋلاڭيۇيدىڭ جاعدايى كىسىنى الاڭداتارلىق ەدى: جاراتىلىستىق كورىنىستەر يەلەنىپ، جەمىرىلىپ، كەيبىر گۋمانيتارلىق كورىنىستەر اۋپىرىممەن ارەڭ تۇرعان بولاتىن. ارالداعى نىشاندىق قۇرىلىس باگۋا عيماراتى تالاي جىلدار بويى جوندەۋ كورمەي، كەتەۋى كەتكەن ەدى.
1986 - جىلى سول كەزدە شيامىن قالالىق پارتكومنىڭ تۇراقتى مۇشەسى، ورىنباسار قالا باستىعى بولىپ تۇرعان شي جينپيڭ بۇل جاعدايدى ەستىگەننەن كەيىن، باگۋا عيماراتىن جوندەۋگە 300 مىڭ يۋان بوساتۋدى تاباندا ۇيعارىپ، مۇشكىل جاعدايدى جەڭىلدەتتى.
”100 جىلدىق قۇرىلىستىڭ تاعدىرىندا وسىدان باستاپ بۇرىلىس تۋىلدى“، وتكەن ءىستى ەسكە العاندا، سول كەزدە باگۋا عيماراتىن جوندەۋ قىزمەتىن باسقارعان گۇڭ جيە ەرىكسىز تەبىرەنەدى.
رەتتەلىپ جوندەلگەننەن كەيىنگى باگۋا عيماراتى گۋلاڭيۇيدەگى كونە ساياجايلاردى ءباز - باياعىسىنداي ەتىپ جوندەۋدىڭ ۇلگىسى بولىپ قانا قالماستان، كەيىنگى دۇنيە جۇزىلىك مادەنيەت مۇراسىنا ءوتىنىش ەتۋدىڭ دە وزەكتى فاكتورىنىڭ ءبىرى بولىپ، دۇنيە جۇزىلىك مۇرالار ماماندارىنىڭ مويىنداۋىنا يە بولدى.
گۋلاڭيۇي شي جينپيڭنىڭ كوڭىلىندە زور ماڭىزعا يە.
شيامىندە قىزمەت ىستەپ تۇرعان كەزىندە، شي جينپيڭ باسقارىپ قۇراستىرعان «1985 − 2000 - جىل شيامىننىڭ ەكونوميكالىق، قوعامدىق دامۋ ستراتەگياسىندا» ارناۋلى ءبىر قوسىمشا حۇجات جاسالىپ گۋلاڭيۇيدىڭ قۇنىنا تالداۋ جاسالدى:
”ەلىمىزدىڭ قالا جانە كورىنىس اۋماقتارى قۇرىلىسىندا جاراتىلىستىق كورىنىس پەن گۋمانيتارلىق كورىنىستى ەرەكشە جاراسىمدى تۇردە ۇشتاستىرعاندارى تىم كوپ ەمەستىگىن ويلاستىرعاندا، گۋلاڭيۇيدى مەملەكەتتىڭ قاستەرلى اسىلى رەتىندە قاراۋ ءارى وسى بيىكتىكتە ونىڭ قۇرىلىسى مەن قورعاۋدى ءبىر تۇتاس جوسپارلاۋ توتەنشە قاجەتتى“.
”وسىدان باستاپ، گۋلاڭيۇيدى عىلمي جولمەن قورعاۋدىڭ جاڭا ءۇردىسى باستالدى“. سول كەزدە شيامىن قالالىق ساياحات مەكەمەسىندە قىزمەت ىستەگەن، ستراتەگيانى قۇراستىرىپ جازۋعا قاتىناسقان پىڭ ي - ۋان بىلاي دەدى: ”كورىنىستىك قۇرىلىسپەن عانا شەكتەلىپ قالماي، گۋلاڭيۇي جالپى ارالىنا قورعاۋ جۇرگىزۋگە جالپى جاعداي كوزاياسىمەن مامىلە جاسالدى“.
سول جىلداعى ستراتەگيالىق جوسپارعا جالعاسا، «شيامىن ەكونوميكالىق ەرەكشە رايونى گۋلاڭيۇي تاريحي كورىنىستىك قۇرىلىسىن قورعاۋ ەرەجەسى» سياقتى ءبىر قىدىرۋ زاڭ - ەرەجە سايكەستى جارىق كورىپ، بۇكىل ارالدىڭ تاريحي كورىنىستىك قۇرىلىسى مەن ءار دارەجەلى مادەني ەسكەرتكىش رەتىندە قورعالاتىن ورىنداردى قورعادى.
قورعاۋ بارىسىندا دامىتىپ، دامىتۋ بارىسىندا قورعادى.
”تاريحي حالىقارالىق الەۋمەتتىك اۋماق“ رەتىندە، گۋلاڭيۇيدەگى مادەني ەسكەرتكىش قۇرىلىستار، كونە جۇرتتار مادەني مۇرا بولۋمەن بىرگە، سەزىنۋگە، بارۋعا بولاتىن تۇرمىس ورتاسىن قۇرادى.
”جاراتىلىستىق كورىنىس پەن گۋمانيتارلىق كورىنىس بىردەي مامىلەمەن قورعالىپ، گۋلاڭيۇيگە شىنىمەن ’جان ءبىتتى‘“، - دەدى گۋلاڭيۇي مادەنيەت ساياحاتىن دامىتۋ ورتالىعىنىڭ جاۋاپتىسى جاڭ ۋيشين.
قازىر گۋلاڭيۇيدەگى ءار ءتۇرلى ەرەكشە وتباسىلىق تۇسەلحانالار ءار تۇستان كورىك قوسىپ، مادەني كوركەمونەر قيمىلدارى باي مازمۇنمەن وتكىزىلەدى؛ كونە كوز تۇرعىندار اۋلەتىنىڭ نەشە جۇزدەگەن كونە سۋرەتتەرىن كورگىزبەگە شىعارىپ، ساياحاتشىلارعا گۋلاڭيۇيدىڭ تاريحي حيكايالارىن باياندايتىن بولدى؛ قوعامنىڭ ءار سالاسى مينناننىڭ مىڭداعان گۋمانيتارلىق كىتاپتارىن وزدىكتەرىنەن ىزدەپ تاۋىپ، وتكەن مەن بولاشاقتىڭ اراسىن كىتاپ تەڭىزىمەن جالعايدى...
2017 - جىلى 7 - ايدا گۋلاڭيۇي «دۇنيە جۇزىلىك مۇرالار تىزىمىنە» كىردى.
باس شۋجي شي جينپيڭ بىلاي دەپ ماڭىزدى نۇسقاۋ بەردى: ”دۇنيە جۇزىلىك مادەنيەت مۇرالارى تىزىمىنە ەنگىزۋگە ءوتىنىش بەرۋ اناعۇرلىم ويداعىداي قورعاۋ، پايدالانۋ ءۇشىن، ءساتتى تاجىريبەلەردى قورىتىندىلاپ، حالىقارالىق ۇستانىمنان ۇلگى الىپ، باياندى مەحانيزمدى اقاۋسىزداندىرىپ، اتا - بابالار قالدىرعان مادەنيەت مۇرالارىن زەيىن قويا قورعاپ، تاريحي مادەنيەت تامىرىن اناعۇرلىم ويداعىداي جالعاستىرۋ كەرەك“.
تەڭىز بەن اسپان اراسىندا قىزىل رەڭدى دوعا توبەلى قۇرىلىس ەرەكشە كوز تارتادى. گۋلاڭيۇيدەگى باگۋا عيماراتى ەل ىشىندەگى بىردەن - ءبىر گارمون مۇراجايى رەتىندە، ءار جىلى ءار ءتۇرلى مۋزيكادان تاقىرىپتىق قيمىل وتكىزىپ، دۇنيە جۇزىندەگى جەر - جەردىڭ ادامدارىن وزىنە باۋراۋدا.
”بۇل ارالدىڭ بۇرىنعى تەگى دۇنيە جۇزىندەگى جەر - جەردىڭ كوپ نەگىزدى مادەنيەتىن توعىستىرعان بولاتىن، ونىڭ قازىرگى ءومىرى، ءسوز جوق، ۋاقىت كەرۋەنىندە تۇنبالانعان تاڭداۋلى مادەنيەتتى ويداعىداي قورعايدى، ويداعىداي جالعاستىرادى“، - دەدى گارمون مۇراجايىنىڭ باستىعى فاڭ سىتى.
قازىر گۋلاڭيۇيگە اياق باسقان كوپتەگەن ادامدار ونىڭ ”جاراتىلىستىق كورىنىس پەن گۋمانيتارلىق كورىنىستى ەرەكشە جاراسىمدى تۇردە ۇشتاستىرعان“ مادەنيەت اسەرىنە ماستانىپ، دۇنيە جۇزىلىك مۇراعا اينالعان بۇل جۇڭگو مادەنيەت تانىسقىسىنىڭ توركىنىندەگى تەرەڭ مادەنيەت مايەگىنە ەرىكسىز تەبىرەنەدى، تامسانادى.
ال وسى ۇزاق تامسانۋ بارىسىندا، باس شۋجي شي جينپيڭنىڭ مىنا ءبىر اۋىز ءسوزىنىڭ ءمانى تەرەڭدەي تۇسەدى −
”تاريحقا جاۋاپتى بولۋ، حالىققا جاۋاپتى بولۋ رۋحىن نەگىز ەتىپ، تاريحي مادەنيەت تامىرىن جالعاستىرىپ، قالانى وزگەرتىپ سالىپ وركەندەتۋ مەن تاريحي مادەنيەت مۇرالارىن قورعاۋدىڭ، پايدالانۋدىڭ قاتىناسىن ويداعىداي ءبىر جاقتى ەتىپ، قورعاۋ بارىسىندا دامىتۋدى، دامىتۋ بارىسىندا قورعاۋدى شىنايى ورىنداۋ كەرەك“.
(شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ بەيجيڭنەن بەرگەن حابارى)
