− شينجياڭنىڭ قاتىناسىن ستەرەولدى سكانەرلەۋ
شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ تىلشىلەرى گۋان چياۋچياۋ، ليۋ حۇڭشيا، حاۋ يۇي
جاز ورتاسى مەزگىلى، وتاننىڭ باتىس تەرىستىگىندە پامير ءۇستىرتى مەن تاكلاماكان شولىنەن جاقسى حابارلار ىركەس - تىركەس جەتتى: الەمدەگى تۇڭعىش ءشول اينالعان تەمىر جولدىڭ ”ەڭ سوڭعى ءبىر كيلومەترى“ تولىقتاندى؛ تاكلاماكان ءشولىن تۇتاستىراتىن 3 - تارماق تاس جول سالىنىپ بولدى؛ ”بۇلت ۇستىندەگى اۋدان قالاشىعى“ تاشقورعاندا شينجياڭداعى تۇڭعىش بيىك ۇستىرتتەگى اۋەجاي ىسكە قوسىلۋ الدىندا تۇر...
”ءۇش تاۋ، ەكى ويپاتتى اراسىنا العان“ ەرەكشە جەر ءتۇزىلىسى شينجياڭنىڭ ءبىتىمى سان قيلى، ايبىندى دا كوركەم كورىنىسىن تۇلعالاعان، دەسەدە، جەرگىلىكتى ورىننىڭ قاتىناسىنىڭ دامۋىن بەلگىلى دارەجەدە شەكتەپ تە كەلگەن بولاتىن. پارتيا 18 - قۇرىلتايىنان بەرى تيانشاننىڭ وڭتۇستىگى مەن سولتۇستىگىندە قاتىناس ستەرەولدانىپ تەزدەپ، كولدەنەڭ - تىك باعدارلاردا تور قالىپتاستىرىپ، شينجياڭ جاڭا داۋىردەگى جوعارى ساپالى دامۋ تاريحي بەلەسىنە تەز قادام باستى.
جىبىرلاعان باياۋ قارقىنمەن ميمىرتتاۋعا قوش ايتىپ، جوعارى قارقىنمەن ۇشقانداي زىمىراۋعا قادام باستى
6 - ايدىڭ 5 - كۇنى تاڭەرتەڭ ساعات 9دان 37 مينۋت وتكەندە، D8802 موتورلى ۆاگوندار قۇراماسى ءۇرىمجى جوعارى قارقىندى تەمىر جول ۆوگزالىنان شىقتى. 3 ساعاتقا جەتپەيتىن ۋاقىتتا كەزەكشى پويەز شينجياڭنىڭ ”شىعىس قاقپاسى“ قۇمىلعا جەتتى. تاڭەرتەڭ ۇرىمجىدەن ءسۇتتى شايعا قانىپ جولعا شىقساڭىز، تۇستە قۇمىلدىڭ نان بىقتىرىلعان قوي ەتىنەن اۋىز تيەتىن بولاسىز.
”بۇرىن قۇمىلعا بارۋ ءۇشىن جولاۋشىلار اۆتوبۋزبەن ءبىر ءتۇن جۇرەتىنبىز، مىناۋ وتە تەز ەكەن!“، - دەدى قىزمەت بابىمەن ءۇرىمجى مەن قۇمىل اراسىندا ۇنەمى قاتىناپ جۇرەتىن جولاۋشى چاڭ زايشين.
600 نەشە كيلومەتر شالعايدا جۇڭگو − قازاقستان شەكاراسىندا، قورعاس شەكارا وتكەلىندە شامامەن ءبىر جارىم ساعات سايىن ءبىر جۇڭگو − ەۆروپا كەزەكشى پويەزى باتىسقا قاراي مەملەكەت قاقپاسىنان شىعادى. ەۆروپا − ازيا قۇرلىقتارىن ۇلاستىرعان بۇل ”قۇرىش كەرۋەن“ بۇكىل الەمدىك كاسىپ سالاسى تىزبەگىنىڭ ”كۇرە تامىرىنا“ جانە ىندەتتەن ساقتانۋ - تىزگىندەۋدىڭ ”ءومىر جەلىسىنە“ اينالدى.
بۇل شينجياڭنىڭ قاتىناسىنىڭ تەز دامۋىنىڭ ءبىر شاعىن كورىنىسى عانا. جاقىنداعى جىلداردان بەرى ”ءۇش تاۋ، ەكى ويپات“ اراسىنداعى قاتىناس تورى بارعان سايىن جيىلەنىپ توقىلدى.
جۇڭگو − ەۆروپا (ورتا ازيا) كەزەكشى پويەزى قاتىناي باستاعاننان بەرى، شينجياڭداعى قورعاس، الاتاۋ ساعاسى سىندى 2 شەكارا وتكەلىنەن شەكارادان كىرىپ - شىققان كەزەكشى پويەزدىڭ جالپى سانى 50 مىڭنان اسىپ، يمپورت - ەكسپورت ساۋدا سوماسىنىڭ كورنەكتى ارتۋىن جەبەدى. مۇنىڭ ىشىندە، تەك 2020 - جىلى، 2021 - جىلى قورعاس شەكارا وتكەلىندە باقىلاۋ - باسقارۋدان وتكەن جۇڭگو − ەۆروپا كەزەكشى پويەزىنىڭ سانى جيىنى 11 مىڭ 386عا جەتىپ، 2018 - جىل جانە 2019 - جىلداعىمەن سالىستىرعاندا ％6. 108 ارتتى.
”پارتيا 18 - قۇرىلتايىنان بەرى شينجياڭنىڭ قاتىناس قۇرىلىسى تاريحتاعى قارجى قوسۋ كولەمى ەڭ زور، دامۋ قارقىنى ەڭ تەز، قۇرىلىس ساپاسى ورنىقتى جوعارىلاعان ەڭ جاقسى مەزگىل بولدى“، - دەدى شينجياڭ ۇيعۇر اۆتونوميالى رايوندىق قاتىناس - تاسىمال مەڭگەرمەسىنىڭ قاتىستى جاۋاپتىسى تىلشىگە، - ”تەك ’13 - بەسجىلدىق‘ مەزگىلىنىڭ وزىندە شينجياڭنىڭ قاتىناس تۇراقتى مۇلكىنە قارجى قوسۋ سوماسى الدىڭعى 60 جىلداعىنىڭ قوسىندىسىنان اسىپ ءتۇستى“.
وسى جىلدارى شينجياڭ تاس جولى جوڭعار جانە تارىم سىندى ەكى ۇلكەن ويپاتتى اينالىپ ءارى كەسىپ ءوتىپ، شىعىستا گانسۋعا، چيڭحايعا ۇلاسقان، وڭتۇستىكتە شيزاڭعا جالعاسقان، باتىستا ورتا ازياداعى، باتىس ازياداعى ەلدەرگە شىققان، سولتۇستىكتە موڭعۇلياعا جەتكەن نەگىزگى، تارماق جەلىلى تاس جول قاتىناس تورىن قالىپتاستىردى.
موڭعۇلكۇرە تيانما اۋەجايى، كەريا ۋانفاڭ اۋەجايى، ياركەن اۋەجايى... ”اۋەدەگى اۆتوبۋزدار“ بارعان سايىن مولايىپ، ارالىعى مىڭداعان شاقىرىمدىق قالالاردى ”جاقىن كورشىگە“ اينالدىردى. جاقىنعى 10 جىلدان بەرى شينجياڭنىڭ ءار 100 مىڭ شارشى كيلومەتر اۋماعىنا تۋرا كەلەتىن حالىقتىق تاسىمال اۋەجايىنىڭ سانى 96. 0دان 51. 1گە جوعارىلاپ، حالىقتىق اۋەجايدىڭ جالپى سانى 23كە جەتتى، ول ەلىمىزدەگى اۋەجاي سانى ەڭ كوپ ولكە بولىپ تابىلادى.
لانجوۋ − شينجياڭ جوعارى قارقىندى تەمىر جولى، گولمۇد − كورلا تەمىر جولى ىركەس - تىركەس سالىنىپ بولدى... شينجياڭدا لانجوۋ − شينجياڭ تەمىر جولى مەن لانجوۋ − شينجياڭ جوعارى قارقىندى تەمىر جولىن نەگىزگى ارنا، لينحىدان قۇمىلعا دەيىنگى تەمىر جولدى سولتۇستىك ارنا، گولمۇد − كورلا تەمىر جولىن وڭتۇستىك ارنا ەتكەن ”ءبىر نەگىزگى، ەكى قوسىمشا“ تەمىر جول قۇرىلىمى بىرتىندەپ قالىپتاستى. 2021 - جىلدىڭ اياعىنا دەيىن شينجياڭ تەمىر جولىنىڭ قاتىناۋ ۇزىندىعى 8151 كيلومەترگە جەتتى.
قازىر ميمىرتتاپ باياۋ جۇرەتىن تاريح بارعان سايىن الىستاپ، ”شينجياڭنىڭ ىشىندە شەڭبەر قالىپتاستىرۋ، شينجياڭنان كىرىپ - شىعۋدى تەزدەتۋ“ بولاشاعى رەالدىققا اينالۋدا.
شولدەن وتەتىن ”اسپان باسپالداعىن“ سالىپ، قاتىناس تورىن تۇلعالادى
شينجياڭدا ءبىر ميلليون 600 نەشە مىڭ شارشى كيلومەترلىك مەكەندەگى تاۋى بيىك، جولى الىس جەردە اۋەجاي سالۋ، تاس جول سالۋ، تەمىر جول سالۋ توتەنشە قيىن.
2020 - جىلدىڭ اياعىندا پويەز قاتىناپ ىسكە قوسىلعان گولمۇد − كورلا تەمىر جولى جاسىل القاپ، قۇمدىق، ءشول دالا، ءۇستىرت، تاۋ سىلەمى سياقتى كوپ ءتۇرلى جەر بەدەرىنەن وتەتىن، ەلىمىزدەگى ءبىر رەتتە سالىنعان بيىكتىك پارقى ەڭ زور تەمىر جولداردىڭ ءبىرى، تەڭىز دەڭگەيىنەن ەڭ بيىك تۇسى 2500 مەتردەن اسادى، بەينە ”اسپان باسپالداعى“ سياقتى ”ءولىم تەڭىزى“ تاكلاماكان قۇمدىعى مەن چيڭحاي − شيزاڭ ءۇستىرتىنىڭ اراسىن جالعايدى.
تەمىر جول قۇرىلىسى باستاپتاعى بارلاۋ كەزەڭىنەن باستاپ - اق قات - قابات قيىنشىلىقتارعا جولىقتى. جۇڭگو تەمىر جولى 1 - مەكەمەسى توبى شينجياڭ تەمىر جولى بارلاۋ، جوبالاۋ مەكەمەسى گولمۇد − كورلا تەمىر جولى تىزگىندەۋ - ولشەۋ نىسان ءبولىمى 14 ادامدىق اترەت شىعاردى، ولار چيڭحايدىڭ ماڭياسىنان جاياۋلاپ ادامسىز اۋماق التىن تاۋىنا قاراي جولعا شىعىپ، مىرەن وزەنىن جاعالاپ، شينجياڭ جاعىنداعى گوۋكوۋگە قاراي 3 رەت كەسىپ ءوتتى.
”ەڭ كوپ بولعان كەزدە ءبىر كۇندە وزەننەن 50 نەشە رەت وتتىك، جاز ماۋسىمى بولعانىمەن، كوپشىلىكتىڭ اياعىندا ۇلكەندى - كىشىلى ۇسىك جاراقاتى پايدا بولدى“، - دەدى اترەت باستىعى ۋاڭ فۋچياڭ، - ولار جەلى بويىنا جەدەل ءتۇيىن ورنالاستىرىپ، تەڭىز دەڭگەيىنەن بيىكتىكتى ءدال ولشەپ، گولمۇد − كورلا تەمىر جولىنىڭ ەڭ اقىرىندا جەلى جولىن تۇراقتاندىرۋىنا ماڭىزدى ساندى مالىمەت ازىرلەدى.
گولمۇد − كورلا تەمىر جولىمەن سالىستىرعاندا، تاكلاماكان قۇمدىعىن اينالعان تەمىر جولدىڭ ەڭ سوڭعى ”بولىگى“ بولعان حوتان − چارقىلىق تەمىر جولى دا سانسىز جاپا - ماشاقاتتى باستان كەشىرە وتىرىپ سالىنعان دەۋگە بولادى.
”ءبىز سۋىقتان، ىستىقتان ەمەس، قۇمدى بوراننان قورقامىز، 6 بالدان جوعارىلاسا بولدى، قۇرىلىس جۇرگىزىلمەيدى، قارا قۇمدى بوران ءبىر كەلسە، بىرنەشە كۇندىك ەڭبەگىڭ سەلگە كەتتى دەي بەر“. قۇم توبەشىكتە جۇرەلەپ وتىرعان شينجياڭ حوتان − چارقىلىق تەمىر جولى شەكتى جاۋاپكەرشىلىك سەرىكتەستىگى پارتكومىنىڭ شۋجيى ۋاڭ جينجۇڭ تىلشىگە بىلاي دەدى: قۇرىلىس اياق الىسىن كەشەۋىلدەتپەۋ ءۇشىن ۇجىم ءبىر جاعىنان، قۇمدى بوران سوعاتىن كۇندەردىڭ ەگجەي - تەگجەيلى ەستەلىگى بويىنشا قۇرىلىس مەزگىلىن ورنالاستىرىپ، ەندى ءبىر جاعىنان، قۇرىلىس تاسىلىندە جاڭالىق اشۋعا ىزدەنىس جاساپ، قۇمدى بوراننىڭ ىقپالىن ەڭ جوعارى شەكتە ازايتتى.
قۇراۋلى كوپىر تۇعىرىن قولدانىپ، قۇمدىقتا سۋ تاپشى بولۋداي قيىن ماسەلەنى شەشۋمەن بىرگە، قۇمدى بوراننىڭ قۇرىلىسقا جاسايتىن ىقپالىن دا ازايتتى؛ جاسىل، قورشاعان ورتانى قورعاۋ ۇستانىمىن تەمىر جول قۇرىلىسىنىڭ تۇتاس بارىسىمەن ساباقتاستىرىپ، قۇمدى بوراننان ساقتانۋ - قورعانۋ قۇرىلىسىن تەمىر جول قۇرىلىسىمەن بىرگە ىلگەرىلەتىپ، 300 كيلومەترگە سوزىلعان ”جاسىل ءدالىزدى“ بوراننان ساقتانىپ، قۇمدى تىزگىندەيتىن تابيعي قالتقىعا اينالدىردى...
”1982 - جىلى ەندى عانا قىزمەتكە قاتىناسقاندا شينجياڭنىڭ تەمىر جولىنىڭ جالپى قاتىناۋ ۇزىندىعى نەبارى 1500 نەشە كيلومەتر بولاتىن، ولشەمى دە وتە تومەن ەدى، قازىر 8000 كيلومەتردەن اسىپ، جوعارى قارقىندى تەمىر جول داۋىرىنە ءوتتى“. جاسى 60تى القىمداعان ۋاڭ جينجۇڭ وڭتۇستىك شينجياڭ وڭىرىندەگى كوپتەگەن تەمىر جولدى سالۋعا قاتىناسىپ جانە باسقارىپ، وسىناۋ ولكەنىڭ كۇن سايىن جاڭارىپ، اي سايىن تۇلەجىپ دامۋىنا كۋا بولدى.
”مۇز تاۋلاردىڭ اتاسى“ مۇزتاۋ شىڭىنىڭ ەتەگىندە، تەڭىز دەڭگەيىنەن بيىكتىگى 3252 مەتر كەلەتىن شينجياڭنىڭ تۇڭعىش بيىك ءۇستىرت اۋەجايى تاشقورعان حونچيراپ اۋەجايى ىسكە قوسىلۋ الدىندا تۇر.
شينجياڭ اۋەجايى (توبى) شەكتى جاۋاپكەرشىلىك سەرىكتەستىگىنىڭ قاتىستى جاۋاپتىسى تانىستىرىپ بىلاي دەدى: تەڭىز دەڭگەيىنەن بيىك بولۋ، كليمات شارت - جاعدايى ناشار بولۋ سياقتى رەال شارت - جاعدايلارعا قاراتا قۇرىلىس ۇجىمى اسفالت كۇردەلى قورتپالىق بىتەۋ تەحنيكاسىن قولدانىپ، ”اقپا سۋدىڭ، قاتپا سۋدىڭ“ ۇشۋ جولىنداعى سەمەنت قۇيما قاباتتى بۇلدىرۋىنەن ساقتانىپ، جول بەتىنىڭ پايدالانىلۋ عۇمىرىن ۇزارتتى، بۇل ەل ىشىندەگى بيىك ءۇستىرت اۋەجايى قۇرىلىسىنداعى تۇڭعىش باستاما.
جاپا - ماشاقاتپەن سالىنعان شينجياڭ جولدارى الىستى ”جاقىنداتتى“. تيانشان تاۋىنان ەندەي ءوتىپ، تاكلاماكان قۇمىنان كەسىپ ءوتىپ، پامير ۇستىرتىنەن ۇشىپ ءوتتى... سان - ساناقسىز كۇرەسكەرلەردىڭ ۇزدىكسىز قۇلشىنۋىمەن تاس جولدار، تەمىر جولدار، اۆياتسيا جەلىلەرى كەڭ بايتاق الاپتا شار تاراپقا تارالدى.
دامۋدى جەبەپ، حالىق تۇرمىسىن يگىلىككە كەنەلتتى، جاڭا جول اشىلىپ، كوڭىل جايلاندى
4 - ايدىڭ اياق شەنىندە موڭعۇلكۇرە تيانما اۋەجايىنان ۇشاق قاتىنادى. 3 كۇننەن كەيىن بايىنبۇلاق اۋەجايىنىڭ قۇرىلىسى باستالدى. قۇمدىق قويناۋىندا نەشە ونداعان توپىراق كۇرەگىش ماشينا بيىك قۇم توبەشىكتەردى تەگىستەپ جول تاعانى ەتتى، ماشينالار گۇرىلدەپ، ايبىندى كورىنىس قالىپتاستى.
تيانشان الابىندا قاتىناس قۇرىلىسىنىڭ ىرعاعى ”ەڭ جوعارى قارقىنعا شىقتى“. قاتىناس نەگىزدىك قۇرىلعى نىساندارىنىڭ ىركەس - تىركەس تياناقتانۋىنا ىلەسە شينجياڭنىڭ قارقىنى بارعان سايىن ”تەزدەدى“.
2021 - جىلى 4 - ايدىڭ 30 - كۇنى كەش، ۇرىمجىدەن شامامەن 1500 كيلومەتر قاشىقتىقتاعى حوتان اۋدانى لايقا اۋىلىندا 7 جاستاعى ءبىر ۇل بالانىڭ بىلەگى ابايسىزدا تراكتورعا ءتۇسىپ كەتىپ ءۇزىلدى دە، ءبىر رەتكى تىرشىلىكتىڭ ۇتىلامالى جارىسى دەرەۋ باستالدى: كەشكى ساعات 10نان 10 مينۋت وتكەندە، لايقا اۋىلىنان حوتان اۋداندىق حالىق شيپاحاناسىنا دەيىنگى تاس جولدا ”جاسىل ارنا“ اشىلدى؛ ساعات 11دەن 54 مينۋت وتكەندە، ۇشقالى تۇرعان سول كۇنگى ەڭ سوڭعى كەزەكشى ۇشاق وتپە جولعا قايتىپ كەلىپ، ۇل بالانى سالىپ الدى؛ تاڭعى ساعات بىردەن 36 مينۋت وتكەندە، ۇشاق ۇرىمجىگە جەتتى؛ ساعات 3تەن 14 مينۋت وتكەندە، وپەراتسيا باستالدى... بالاعا ”التىن 8 ساعاتتىڭ“ ىشىندە بىلەك جالعاۋ وپەراتسياسى جاسالدى.
تەز قارقىنمەن ىلگەرىلەۋمەن بىرگە، مەيىرگە تولى باياۋ ءجۇرىس تە ساقتالىپ قالدى.
تيانشان تاۋ سىلەمىن ارالاپ ءوتىپ، تاكلاماكان قۇمدىعىن جيەكتەپ وتكەن ”حوتان يۇيلۇڭ“ اتتى الەۋمەتتىك يگىلىك سيپاتتى باياۋ پويەزى جاسىل ءتۇستى ”ۇزىن ايداعار“ سياقتانىپ جاپان ءتۇزدى، ءشول دالانى كەسىپ، 32 ساعات 40 مينۋتتا 1960 كيلومەتر جول باسىپ، ءۇرىمجى مەن حوتان قاس تاسى مەكەنىن تىعىز جالعاستىردى.
”66 توقتاۋ بەكەتىنە ورتا ەسەپپەن ءار 30 مينۋتتا ءبىر توقتاپ وتىرادى، جول بويىنداعى كەيبىر شاعىن بەكەتتەردەن نەبارى ءبىر دە ەكى جولاۋشى شىعادى، سولاي بولا تۇرسا دا وسى’ءبىر ادامدىق بەكەتتەر‘ ساقتالىپ قالىندى“. كەزەكشى پويەز باستىعى بولاتقان بىلاي دەدى: حوتاننان قاشقارعا دەيىن 500 كيلومەترگە تاياۋ جولعا قاتتى ورىندىق اقىسى 53 يۋان عانا، بۇل وڭتۇستىك شينجياڭداعى كوپتەگەن بۇقارانىڭ جولاۋشى جۇرگەندە الدىمەن تاڭدايتىن ءتاسىلى.
تۋىس - تۋعان، دوس - جاراندارعا امانداسا بارعاندا نەمەسە الىسقا وقۋعا اتتانعاندا، ”كىشكەنە جاسىل قاپتى پويەزدەر“ وڭتۇستىك − سولتۇستىك شينجياڭدى ۇلاستىراتىن ”حالىققا قولايلى پويەزعا“ اينالۋمەن بىرگە، جول بويىنداعى بۇقارانىڭ ”بايۋ پويەزى“ دا بولدى. ”حوتان يۇيلۇڭ“ اتتى جولاۋشىلار پويەزىنىڭ تۇراقتى جولاۋشىسى رەتىندە، ابىلەمەت ياسىن قاشاندا ءوز ءۇيىنىڭ ەرەكشە نانىن الىپ ”بازارعا“ شىعارىپ، ءبىر كەزەك پويەزدا 200دەن استام نان ساتىپ، 1000 يۋان كىرىس كىرگىزەدى.
پامير ۇستىرتىندە ينتەرنەتتە تانىمال تاس جول ”پانلۇڭ بايىرعى جولىنىڭ“ بويىندا ومىرگە وي سالارلىق مىناداي سوزدەر جازىلعان جول بەلگى تاقتايى ورناتىلعان: ”بۇگىن ومىرىڭىزدەگى ەڭ بۇرالاڭ جولدى باسىپ ءوتتىڭىز، وسىدان باستاپ ءومىر جولىڭىز داڭعىل بولعاي“. 30 نەشە كيلومەترلىك تاس جول تاشقورعان تاجىك اۆتونوميالى اۋدانى ۋاچا اۋىلىن سىرتقى دۇنيەمەن ۇلاستىراتىن وسى تاس جول 600 نەشە S ءپشىندى، U ءپىشىنىدى اينالماسىمەن، سونداي - اق تەڭىز دەڭگەيىنەن 1000 نەشە مەترلىك پارقىمەن بۇكىل ەلدەگى ساياحاتشىلاردى ءسوزسىز كەلۋگە باۋراۋدا.
ادام اياعى مولايىپ، ۇزاق ۋاقىت بويى جىم - جىرت جاتقان شاعىن قالاشىق بىرتىندەپ جاندانىپ، دۋمانعا بولەندى. قازىر ءتىلسىم كولدەرگە، التىن رەڭدى توراڭعى ورماندارىنا باراتىن جولدار بارعان سايىن كوبەيىپ، جاسىل القاپتاردى ۇلاستىرىپ، قالا، قىستاقتاردى تۇتاستىردى...
جول ادامداردىڭ جۇرۋىمەن پايدا بولادى ءارى ادامداردى الىستارعا جەتكىزەدى. جاڭا داۋىردە تيانشان الابىندا ستەرەولدى قارقىن ۇدەپ، شينجياڭنىڭ جوعارى ساپالى دامۋ جولى بارعان سايىن كەڭەيۋدە.
(شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ 6 - ايدىڭ 8 - كۇنى ۇرىمجىدەن بەرگەن حابارى)
