□ حالىق گازەتىنىڭ تىلشىلەرى
ادام ءومىرىن، قۇنىن جانە ار - نامىسىن قورعاۋ، بارلىق ادامنىڭ ادامدىق ۇقىقتان يگىلىكتەنۋىن جۇزەگە اسىرۋ − ادامزات قوعامىنىڭ ورتاق تالپىنىسى.
باس شۋجي شي جينپيڭ بىلاي دەپ باسا دارىپتەدى: حالىقتىڭ تاماشا تۇرمىسقا دەگەن تالپىنىسى ءبىزدىڭ كۇرەس نىسانامىز. ۇزاق ۋاقىت جاپالى كۇرەس جاساۋ ارقىلى جۇڭگو ءداۋىردىڭ اعىمىنا ۇيلەسەتىن، ءوز مەملەكەت جاعدايىنا ساي كەلەتىن ادامدىق ۇقىقتى دامىتۋ جولىمەن ءساتتى ءجۇردى.
«مەملەكەتتىڭ ادامدىق ۇقىق ارەكەت جوسپارىن (2021 − 2025 - جىل)» پاراقتاساڭىز، ”ەرەكشە قاۋىمداردىڭ ۇقىق - مۇددەسىن قامتاماسىز ەتۋ“ ارەكەت جوسپارى ايىرىم تاراۋ بولىپ، از ۇلتتار، ايەلدەر، بالالار، قارتتار، مۇگەدەكتەر سياقتى ءتۇرلى ەرەكشە قاۋىمداردىڭ ۇقىق - مۇددەسىن قامتاماسىز ەتىپ، ەرەكشە قاۋىمداردىڭ ۇقىق - مۇددەسىن قامتاماسىز ەتۋ مەحانيزمىن ورناتۋ، بارلىق ادامنىڭ جان - جاقتى دامۋىن جەبەۋ سياقتى مازمۇندار ەنگىزىلگەن.
كوپ جىلدان بەرى، ەلىمىز نەگىزگى زاڭ، زاڭدار جانە ءتۇزىم سياقتى كوپ جاقتان ءار ۇلتتىڭ تەرەزەسى تەڭ بولۋ، مەملەكەت ىستەرىن بىرگە باسقارۋ پرينسيبىن بەرىك ورناتىپ، ءار جاقتان از ۇلتتاردىڭ ۇقىق - مۇددەسىنە كەپىلدىك ەتتى؛ ايەلدەردى، بالالاردى دامىتۋ باعدارلاماسىن ۇزدىكسىز جاساپ، ايەلدەر، بالالار ىستەرىنىڭ ەكونوميكامەن، قوعاممەن سايكەستى دامۋىن ىلگەرىلەتتى؛ مۇگەدەكتەرگە ايرىقشا كوڭىل ءبولىپ، ايرىقشا ءمان بەرىپ، ولاردىڭ تۇرمىس دەڭگەيىن جانە تۇرمىس ساپاسىن جوعارىلاتۋعا كومەكتەسىپ، ولاردى تەپە - تەڭ ورايدان يگىلىكتەندىردى... جالپى حالىقتى دامۋ جەتىستىكتەرىنەن ءتىپتى دە كوپ، ءتىپتى دە ءادىل تۇرعىدا يگىلىكتەندىرۋدە.
از ۇلتتاردىڭ زاڭدى ۇقىق - مۇددەسىن قامتاماسىز ەتىپ، ءوزارا قارايلاسىمدى ۇلكەن وتباسىن بىرگە قۇردى
”مەنىڭ ايەلىم سۋجىن، قازاق، ءوزىم حۇيزۋمىن، باس قۇراعانىمىزعا 53 جىل بولدى، ءبىر - ءبىرىمىزدى قۇرمەتتەپ، ءبىر - ءبىرىمىزدى قادىرلەپ، بالالارىمىزدى باعىپ وسىردىك“. بيىل 5 - ايدىڭ سوڭىندا شينجياڭ ۇيعۇر اۆتونوميالى رايونى شاۋەشەك قالاسى شينچىڭ ءمالىسى قاراءدوڭ الەۋمەتتىك اۋماعى ”بوران - شاشىندا بىرگە بولىپ، بىرىنە - ءبىرى قۋات بەرۋ“ ۇيلەنگەندەرىن ەسكە ءتۇسىرۋ قيمىلىن وتكىزدى، 83 جاستاعى ۋاڭ فۋلين قاريا ءوزىنىڭ باقىتتى تۇرمىسىن ءبولىستى.
سول قاراءدوڭ الەۋمەتتىك اۋماعىندا تۇراتىن جاڭ چاڭميڭ وتباسى دا كوپ ۇلتتان قۇرالعان ۇلكەن وتباسى، حانزۋ، قازاق، حۇيزۋ، ۇيعۇر، داعۇر، ورىس سياقتى 6 ۇلتتان قۇرالعان، وتباسىندا 30 نەشە جان بار، ”وتباسىلىق باس قوسۋدا ءبىز ءوز ۇلتىمىزدىڭ ۇلتتىق كيىم - كەشەگىن كيىپ، بىرگە ءان ايتىپ، ءبي بيلەپ، ءدامدى تاعامداردان بىرگە ءدام تاتامىز“، - دەدى جاڭ چاڭميڭ.
وسى ەكى وتباسى ءار ۇلت بۇقاراسىنىڭ بىرگە تۋىسقانداي جاقىن ءوتىپ، ءوزارا قارايلاسىمدى بولعاندىعىنىڭ ىقشام كورىنىسى، سونداي - اق ەلىمىزدىڭ از ۇلتتاردىڭ سالت - سانا، ادەت - عۇرپىنا قۇرمەت ەتۋ، از ۇلتتاردىڭ زاڭدى ۇقىق - مۇددەسىن قامتاماسىز ەتۋ داعدىلى ۇستانىمىن بەينەلەدى.
ۇلتتىق وڭىرلىك اۆتونوميا ءتۇزىمى − ەلىمىزدىڭ نەگىزگى ساياسي ءتۇزىمى. ءاربىر ۇلتتىق اۆتونوميالى جەرلەر ساياسي، ەكونوميكا، وقۋ - اعارتۋ سياقتى ءتۇرلى ىستەردى قامتىعان دەربەس باسقارۋ ۇقىعىنان زاڭ بويىنشا يگىلىكتەنەدى. ءار ۇلت مەملەكەت ىستەرىن باسقارۋعا تەپە - تەڭ تۇرعىدا ارالاسادى، 55 از ۇلتتا تۇگەلدەي ءوز ۇلتىنان شىققان مەملەكەتتىك حالىق قۇرىلتاي ۋاكىلى جانە مەملەكەتتىك ساياسي كەڭەس مۇشەسى بار. 13 - كەزەكتى مەملەكەتتىك حالىق قۇرىلتايى ۋاكىلدەرىنىڭ ىشىندە از ۇلت ۋاكىلدەرى 438 بولىپ، ％14.7ىن يەلەدى؛ مەملەكەتتىك ساياسي كەڭەس 13 - كەزەكتى كوميتەتىنىڭ مۇشەلەرى ىشىندە از ۇلت مۇشەلەرى 247 بولىپ، ％11.45ىن يەلەدى.
ءدىني سەنىم ەركىندىگى ساياساتىن دايەكتىلەندىرىپ، ازاماتتاردىڭ ءدىني سەنىم ەركىندىگىن زاڭ بويىنشا قامتاماسىز ەتىپ، دىندەر قاتىناسىنىڭ جاراسىمدى بولۋىن جەبەپ، ءدىن ىستەرىن زاڭ بويىنشا باسقارىپ، دەربەس، ءوزىن - ءوزى باسقارۋ، ءوز ءىسىن ءوزى ىستەۋ پرينسيبىنە تاباندى بولىپ، ءدىندى سوتسياليستىك قوعامعا ۇيلەسۋگە بەلسەنە جەتەكتەپ، ءدىن سالاسىنداعى قايراتكەرلەردىڭ جانە دىنگە سەنەتىن بۇقارانىڭ زاڭدى ۇقىق - مۇددەسىن قامتاماسىز ەتتى.
از ۇلتتاردىڭ ءتىل - جازۋىن اكىمشىلىك باسقارۋ، ءادىليالىق قيمىل، اقپارات - باسپا ءسوز، راديو، كينو - تەلەۆيزيا، مادەنيەت، وقۋ - اعارتۋ سياقتى سالالاردا زاڭدى قولدانۋدى زاڭ بويىنشا قامتاماسىز ەتتى. ۇلتتىق وڭىرلەر باستاۋىش مەكتەپتەن ورتالاۋ مەكتەپكە دەيىنگى 9 جىلدىق مىندەتتى وقۋ - اعارتۋدى جالپى بەتتىك جالپىلاستىردى، شيزاڭ اۆتونوميالى رايونى، شينجياڭ ۇيعۇر اۆتونوميالى رايونىنىڭ وڭتۇستىك شينجياڭىنداعى 4 ايماق - وبلىس سياقتى جەرلەردە وقۋ جاسىنا دەيىنگى تاربيەدەن تولىق ورتا مەكتەپ ساتىسىنا دەيىنگى 15 جىلدىق تەگىن وقۋ - اعارتۋدى جۇزەگە اسىردى.
ايەلدەردىڭ جان - جاقتى دامۋىن جەبەپ، بالالاردىڭ اقاۋسىز ەسەيىپ - ەرجەتۋىنە قورعان بولدى
ايەلدەردىڭ ۇقىق - مۇددەسى نەگىزگى ادامدىق ۇقىق. جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى قۇرىلعاننان باستاپ ايەلدەردى ازات ەتۋدى جۇزەگە اسىرۋدى ءوزىنىڭ كۇرەس تۋىنا جازعان. جاڭا جۇڭگو قۇرىلعاننان كەيىن، ايەلدەردىڭ ”جارتى الەمدىك“ رولى تولىق ساۋلەلەندىرىلدى. پارتيا 18 - قۇرىلتايىنان بەرى شي جينپيڭ جولداستى ۇيتقى ەتكەن پارتيا ورتالىق كوميتەتى ايەلدەردىڭ ادامدىق ۇقىعىن قامتاماسىز ەتۋگە وسكەلەڭ ءمان بەرىپ، ايەلدەردىڭ جان - جاقتى دامۋىن جەبەپ، ءومىردى تاماشا وتكىزۋ ورايىنان بىرگە يگىلىكتەندىردى.
”شارۋاشىلىق قۇرۋ سەحىمىزدىڭ قىزمەت ۋاقىتى يكەمدى، ءارى بالالاردى قاراۋىمىزعا ىقپال جەتكىزبەيدى، ءارى ەگىس جۇمىستارىن ىستەۋىمىزگە نۇقسان تيگىزبەيدى، ونىڭ ۇستىنە كوبىرەك كىرىس كىرگىزۋىمىزگە بولادى“. حۋبەي ولكەسى زاۋياڭ قالاسى شيجاۋحۋ قىستاعىنداعى ايەل لي جيڭشيۋدىڭ ايتقان شارۋاشىلىق قۇرۋ سەحى قىستاق ايەلدەر بىرلەستىگىنىڭ جەتەكشىلىك ەتىپ، قىزمەت وتەۋىندە قۇرىلىپ، 2020 - جىلى 3 - ايدىڭ 18 - كۇنى رەسمي ىسكە قوسىلعان، زاۋياڭ قالاسى گىشين ەلەكتروندىق عىلىم - تەحنيكا شەكتى سەرىكتەستىگىنىڭ سىرتقا كوتەرمەگە بەرۋ ورنى ەدى. شيجاۋحۋ قىستاعى ايەلدەر بىرلەستىگىنىڭ ءتوراعاسى فۋ دۇڭلين بىلاي دەدى: ”جۇمىستانۋ ايەلدەردىڭ ءومىر قۇنىن جۇزەگە اسىرۋىنىڭ ماڭىزدى ءتاسىلى، قىستاقتاعى ايەلدەردىڭ جاقىن ماڭدا جۇمىستانۋىنا كومەكتەسۋ قىستاق ايەلدەر بىرلەستىگىنىڭ ءىرى ءىسى“.
تاياۋداعى جىلداردان بەرى ايەلدەردىڭ ۇقىق - مۇددەسىن قورعاۋ جانە قامتاماسىز ەتۋ جونىندەگى جوعارى دەڭگەيدە جوبالاۋ كۇن سايىن كەمەلدەندى، ”ەر - ايەل تەڭدىگى سىندى نەگىزگى مەملەكەت ساياساتىنا تاباندى بولۋ، ايەلدەر مەن بالالاردىڭ زاڭدى ۇقىق - مۇددەسىن قامتاماسىز ەتۋ“ پارتيا 18 - قۇرىلتايىنىڭ، 19 - قۇرىلتايىنىڭ باياندامالارىنا ەنگىزىلىپ، پارتيانىڭ ەل باسقارۋداعى ماڭىزدى مازمۇنىنا اينالدى؛ زاڭمەن باسقارۋمەن قامتاماسىز ەتۋ ونان ارى اقاۋسىزداندىرىلىپ، وتباسىلىق زورلىق - زومبىلىققا قارسى تۇرۋ زاڭى جاريالانىپ اتقارىلدى، تالاي - تالاي قورعاۋ بۇيرىعى، ءبىر - بىرلەگەن ساقتاندىرۋ حاتى ايەلدەردىڭ حاۋىپسىزدىگىن قورعادى؛ نەگىزگى ساتى ايەلدەر بىرلەستىگى ۇيىمدارى اناعۇرلىم بەكەمدەلىپ، اۋىل، قىستاق ەكى دارەجەلى ايەلدەر بىرلەستىگى اتقارۋ كوميتەتتەرى 7 ميلليون 700 نەشە مىڭعا جەتىپ، نەگىزگى ساتىنى باسقارۋدا ماڭىزدى رول اتقاردى.
ءبىر رەتكى اجىراسۋ داۋ - شارىندا اتا - اناسىنىڭ بالانى باعىپ - قاعۋ ۇقىعىنا تالاسۋ ءىس - ارەكەتى شياۋ يدى (بۇركەنشىك اتى) ىڭعايسىز كۇيگە ءتۇسىردى. گۋاڭدۇڭ ولكەسى گۋاڭجوۋ قالاسى ليۋان رايوندىق سوت مەكەمەسى وتباسىلىق تاربيە جەتەكشىسىنە اماناتتاۋ ارقىلى شياۋ ي مەن شەشەسىنە تالاي رەت كەڭەس بەرىپ، ولاردىڭ قيىن جاعدايدان قۇتىلۋىنا كومەكتەستى. ”بالالار مەملەكەتتىڭ بولاشاعى، ۇلتتىڭ ءۇمىتى. جۋىق جىلداردان بەرى ءبىز اجىراسۋ، باعىپ - قاعۋ داۋ - شارى دەلولارى بارىسىندا پسيحيكالىق ازاپقا دۋشار بولعان ازامات جاسىنا تولماعاندارعا ’بىرگە ءبىر‘ وتباسىلىق تاربيەمەن ءجون كورسەتۋ ورىستەتىپ، بالالاردىڭ ءتان، جان سالاماتتىعىن قورعادىق“، - دەدى ليۋان رايوندىق سوت مەكەمەسىنىڭ دەلو ءبىتىرۋشى سوتشىسى.
بالالاردى قورعاۋ − قوعامدىق وركەنيەتتىڭ العا باسقاندىعىنىڭ بەلگىسى. ورتالىقتان تارتىپ جەرگىلىكتى ورىنعا دەيىن، بالالاردى دامىتۋ ءتۇيىندى قىزمەتتەر قاتارىنا ەنگىزىلىپ، ءبىر تۇتاس جوسپارلاپ ىلگەرىلەتىلدى، بالالاردى ەڭ الدىمەن ويلاسۋ پرينسيبى اناعۇرلىم دايەكتىلەندىرىلىپ، تياناقتاندىرىلىپ، بالالاردىڭ ۇقىق - مۇددەسىن قامتاماسىز ەتەتىن زاڭ، زاڭ ەرەجە، ساياسات جۇيەسى اناعۇرلىم كەمەلدەندىرىلىپ، بۇكىل قوعام ات سالىساتىن بالالار قىزمەت مەحانيزمى اناعۇرلىم بەكەمدەلىپ، بالالاردى دامىتۋ ورتاسى اناعۇرلىم ساپالىلاندى.
مۇگەدەكتەردىڭ قوعاممەن توعىسۋىنا كومەكتەسىپ، ءومىر قۇنى مەن ارماندى جۇزەگە اسىردى
ەلىمىزدە 85 ميلليون مۇگەدەك ادام بار، ولار ەرەكشە قيىنشىلىعى بار قاۋىم بولىپ، ەرەكشە قامقورلىق جاساۋدى، ايرىقشا نازار اۋدارۋدى قاجەت ەتەدى.
شۇي يۇن كورۋ تۇيسىگى كەدەرگىگە ۇشىراعان سۋ قاراڭعى جان، ”تاس قاراڭعى دۇنيە“ بۇرىن ونى ۇمىتسىزدەندىرىپ، ابدەن تورىقتىرعان بولاتىن، سوناۋ جىلى سوقىرلار مەكتەبىنە كىرگەن سوڭ عانا تۇرمىسقا دەگەن سەنىمىن قايتا تاپتى. ”سوقىرلار مەكتەبىندەگى مۇعالىمداردىڭ بار پەيىلىمەن جەتەكشىلىك ەتۋىندە جانە كومەكتەسۋىندە، مەن كوپتەگەن تۇرمىستىق شەبەرلىكتەردى ۇيرەنىپ عانا قالماستان، تاعى ەكراندى وقۋ جۇمساق بولشەگىنەن پايدالانىپ كومپيۋتەردى مەڭگەرۋدى ۇيرەنىپ، بۇرىن ءوزىم ويلاپ تا كورمەگەن كوپتەگەن ىستەردى تىندىرا الاتىن بولدىم“، - دەدى شۇي يۇن.
پارتيا مەن ۇكىمەت مۇگەدەكتەردىڭ نەگىزگى ۇقىق - مۇددەسىن تولىق قامتاماسىز ەتتى، ءار سالا، ءار كاسىپتەر تۇرمىس، ۇيرەنۋ، جۇمىستانۋ جاعىنداعى كەدەرگىلەردى جويىپ، كەڭ كولەمدە كومەكتەسىپ - سۇيەمەلدەپ، مۇگەدەكتەردىڭ قوعاممەن توعىسۋىن ىلگەرىلەتىپ، ءومىر قۇنى مەن ارماندى جۇزەگە اسىردى. ەرەكشە وقۋ - اعارتۋ مەكتەپتەرىندە مۇگەدەك بالالار، جاستار مەن ورەندەر باتىل دا ۇمىتكەر بولىپ، دەنەلىك كەمىستىكتەردى جەڭىپ، ءبىلىم مەن شەبەرلىكتى قۇلشىنا ۇيرەندى.
ساناققا نەگىزدەلگەندە، ”13 - بەسجىلدىق“ كەزىندە جاڭادان ارتقان قالا، اۋىلداردا جۇمىستانعان مۇگەدەك ادام ءبىر ميلليون 808 مىڭ ادامعا جەتىپ، مۇگەدەكتەر سالىستىرما بويىنشا جۇمىستاندىرۋ، شوعىرلى جۇمىستاندىرۋ، يكەمدى جۇمىستاندىرۋ جانە ءوز كۇشىنە سۇيەنىپ شارۋاشىلىق قۇرۋ سياقتى كوپ ءتۇرلى فورمالاردان پايدالانىپ، جۇمىسقا ورنالاسۋدى، كىرىسىن ارتتىرۋدى جۇزەگە اسىردى؛ ءار ءتۇرلى مۇگەدەك بالالاردىڭ، جاستار مەن ورەندەردىڭ مىندەتتى وقۋ - اعارتۋ بويىنشا وقۋعا ءتۇسۋ سالىستىرماسى ％95تەن اسىپ، 58 مىڭ مۇگەدەك وقۋشى جوعارى دارەجەلى مەكتەپتەرگە كىرىپ وقىدى؛ كەدەي اۋىر مۇگەدەك 650 مىڭ وتباسىنىڭ ءۇيىن كەدەرگىسىز ەتىپ جاڭالادى، ينفورماتسيالىق كەدەرگىسىز قۇرىلىستىڭ اياق الىسى جەدەلدەتىلىپ، مۇگەدەكتەردىڭ كۇندەلىكتى سىرتقا شىعۋىنا، ينفورماتسيالىق اۋىس - كۇيىسىنە اناعۇرلىم قولايلى بولدى.
2022 - جىلعى بەيجيڭ مۇگەدەكتەر قىسقى وليمپيادا سپورت جارىسىنىڭ جارىس الاڭىندا وتىرۋ فورماسىنداعى سپورتشى سىرعاناۋ جولىندا قايراتتانا سىرعانادى، كورۋ تۇيسىگى كەدەرگىگە ۇشىراعان سپورتشى دىبىستىڭ كومەگىندە ەكى ءتۇرلى نىسانا اتۋدى ىستەي الدى، دوڭگەلەكتى ورىندىقتا وتىراتىن مۇزشاۋگىم سپورتشىسى ءبىر تال ۇزىن سىرىق ارقىلى جولدى دالمە - ءدال تاۋىپ وتىردى... جۇڭگو دەنە تاربيە ۋاكىلدەر ۇيىرمەسى 6 ۇلكەن ءتۇر، 73 كىشى تۇردە سايىسقا قاتىناستى.
دەنە تاربيە قيمىلدارىنا قاتىناسۋ ۇقىعى مۇگەدەكتەردىڭ ءومىر ءسۇرۋ ۇقىعى مەن دامۋ ۇقىعىنىڭ جالپى بەتتىك جۇزەگە اسىرىلعاندىعىنىڭ ماڭىزدى مازمۇنى. جۋىق جىلداردان بەرى جۇڭگو مۇگەدەكتەر دەنە تاربيە ىستەرى قارىشتاي دامىپ، مۇگەدەكتەردىڭ سپورت رۋحى مەن ناقتى كۇش - قۋاتىن ايگىلەپ قانا قالماستان، جۇڭگونىڭ ادامدىق ۇقىقتى دامىتۋداعى تابىستارىن اناعۇرلىم بەينەلەدى.
دامۋ حالىق ءۇشىن، دامۋدا حالىققا سۇيەنۋگە تۋرا كەلەدى، دامۋ جەتىستىكتەرىنەن حالىق بىرگە يگىلىكتەنەدى. جۇڭحۋانىڭ بايتاق دالاسىنا كوز جىبەرسەڭىز، ءار ۇلت بىرگە ىنتىماقتاسا كۇرەس جۇرگىزىپ، بىرگە گۇلدەنىپ دامۋدى جەبەپ، كورىكتى مەكەندى بىرگە قۇرىپ، كوركەم بولاشاقتى بىرگە جاراتۋدا؛ قالىڭ ايەلدەر قاۋىمى قاجىرلىلىعى مەن كۇرەس جۇرگىزۋى ارقىلى ارماندارىن جۇزەگە اسىرۋدا؛ ورەندەر مەن بالالاردىڭ ۇيرەنۋ، تۇرمىس ورتاسى ۇزدىكسىز ساپالىلاندىرىلىپ، ولار وتاننىڭ ماپەلەۋىندە ەسەيىپ - ەرجەتىپ كەلەدى؛ مۇمكىندىگى شەكتەۋلى ءتىپتى دە كوپتەگەن ادام ەرلىكپەن ارمان قۋىپ، ءوزىن الۋەتتەندىرۋ ارقىلى تاماشا ءومىردى كارتينالاۋدا... جالپى حالىق كەڭ كولەمدى، تولىق، شىنايى، ناقتى، ءونىمدى، ءتيىمدى ادامدىق ۇقىقتان يگىلىكتەنىپ، تابىس سەزىمى، باقىت سەزىمى، حاۋىپسىزدىك سەزىمى دامۋ بارىسىندا ءتىپتى دە تولىسىپ، اناعۇرلىم قامتاماسىزدىققا يە بولدى، اناعۇرلىم باياندى بولدى.
(تىلشىلەر ي شۋران، لي شيا، حۇرىنبا، لو ايحۋا، حۇڭ چيۋتيڭ)
(«حالىق گازەتىنىڭ» 6 - ايدىڭ 19 - كۇنگى سانىندا باسىلعان)
