− باس شۋجي شي جينپيڭنىڭ شينجياڭ مۇراجايىندا قىزمەت تەكسەرۋىنە قايتالاي تىلشىلىك
بەيزاتتىق مادەنيەت مۇرالاردى قورعاۋدى، جالعاستىرۋدى كۇشەيتىپ، ءار ۇلتتىڭ تاڭداۋلى ءداستۇرلى مادەنيەتىن اسقاقتاتۋ، ساۋلەلەندىرۋ كەرەك.
− شي جينپيڭ
قىزمەت تەكسەرگەن ورىن
شينجياڭ مۇراجايى
شينجياڭ مۇراجايى 1959 - جىلى سالىنىپ بولىپ اشىلعان، ءتۇرلى مادەني ەسكەرتكىشتەر مەن ۇلگى ماتەريالدارىنان 24 مىڭ 592 داناسى (توبى) ساقتالعان. شينجياڭ مۇراجايى وتانشىلدىق تاربيەسى، ۇلتتار ىنتىماعىن كۇشەيتۋ، وتاننىڭ تۇتاستىعىن قورعاۋ، جۇڭحۋا مادەنيەتىن جالعاستىرۋ، ءار ۇلت بۇقاراسىنا قىزمەت وتەۋ سياقتى جاقتاردا بەلسەندى رول اتقارىپ، كورنەكتى قوعامدىق ونىمدىلىككە قول جەتكىزدى. بيىل 5 - ايدا ەكىنشى مەرزىمدىك جاڭا سارايدىڭ سالىنىپ بولىپ اشىلۋىمەن، شينجياڭ مۇراجايىنىڭ جالپى قۇرىلىس اۋدانى بۇرىنعىنىڭ 3 ەسەسىنە جۋىق كەڭەيىپ، 49 مىڭ شارشى مەتردەن استى.
□ انار بۇلت ＼ شينجياڭ گازەتىنىڭ تىلشىلەرى فان چيۇڭيان، يىن لۋ
7 - ايدىڭ 13 - كۇنى تۇستەن بۇرىن باس شۋجي شي جينپيڭ شينجياڭدا قىزمەت تەكسەرگەن كەزىندە شينجياڭ مۇراجايىنا بارىپ، «شينجياڭ تاريحي مادەني ەسكەرتكىشتەر كورمەسىن» ەكسكۋرسيالاپ، ۇلتتىق ەپوس «ماناس» ايتۋ ونەرىن تاماشالادى ءارى بەيزاتتىق مادەنيەت مۇرانى جالعاستىرۋشىلارمەن ىقىلاستى تۇردە اڭگىمەلەستى.
”جۇڭحۋا وركەنيەتى كەنىشتى دە شۇرايلى وركەنيەت، ارىدان جالعاسقان، ءار ۇلتتىڭ تاڭداۋلى مادەنيەتىنىڭ الۋان بۇلاعىنىڭ جينالۋىنان قالىپتاسقان“.
”جۇڭحۋا ۇلتى ورتاق تۇلعا تاريحىن، جۇڭحۋا ۇلتىنىڭ كوپ نەگىزدى ءبىر تۇلعالى ارناسىن زەرتتەۋدى كۇشەيتىپ، شينجياڭداعى ءار ۇلتتىڭ ارالاسۋىنىڭ تاريحي شىندىقتارىن، ارحەولوگيالىق ناقتى زاتتاردى، مادەنيەت مۇرالارىن تولىق اشىپ جانە ودان ءونىمدى پايدالانىپ، شينجياڭنىڭ ەجەلدەن بەرى ەلىمىزدىڭ ايرىلماس ءبىر بولىگى جانە كوپ ۇلت شوعىرلى قونىستانعان ءوڭىر ەكەندىگىن، شينجياڭداعى ءار ۇلتتىڭ جۇڭحۋا ۇلتى ۇلى شاڭىراعىنىڭ تامىرلاس، تاعدىرلاس ماڭىزدى مۇشەسى ەكەندىگىن انىق ءتۇسىندىرۋ كەرەك“.
”بەيزاتتىق مادەنيەت مۇرالاردى قورعاۋدى، جالعاستىرۋدى كۇشەيتىپ، ءار ۇلتتىڭ تاڭداۋلى ءداستۇرلى مادەنيەتىن اسقاقتاتۋ، ساۋلەلەندىرۋ كەرەك“.
باس شۋجي شي جينپيڭنىڭ ىقىلاستى تاپسىرماسى شينجياڭنىڭ مادەني ەسكەرتكىش جانە مۇراجاي، بەيزاتتىق مادەنيەت مۇرالارىن قورعاۋ، جالعاستىرۋ قىزمەتكەرلەرىنىڭ قىزۋ ىنتاسىن تاسقىنداتتى، كوپشىلىك وزدەرىنىڭ جۇڭحۋانىڭ تاڭداۋلى ءداستۇرلى مادەنيەتىن جاسامپازدىقپەن كادەگە جاراتۋدى، جاڭالىق اشا دامىتۋدى ىلگەرىلەتىپ، ۇلتتىڭ گۇلدەنۋ تامىرىن بەكەمدەپ، رۋح سومداۋ كەلەلى مىندەتىن ارقالاپ وتىرعاندىقتارىن سەزىندى.
مادەني ەسكەرتكىشتەردى سويلەتىپ، شينجياڭ حيكاياسىن ويداعىداي باياندايمىز
”تاڭبا جانە تاڭبا باۋىن بەرۋ“، ”سەگىز ايداعار بەدەرلى التىن ايىلباس“، ”بەس جۇلدىز شىعىستان كوتەرىلسە، جۇڭگوعا قۇت دەگەن جازۋى بار قامقا“، ”جازبا «تاڭ پاتشالىعى زاڭ - جارعىلارىنا جالپى تۇسىنىك . جالپىلىق زاڭدىق پرينسيپ»“... ۋاقىت پەن كەڭىستىكتەن اتتاپ ءوتىپ، تاريحتىڭ سالقار كەرۋەنىندە شينجياڭ وڭىرىندە تۋىلعان اڭگىمەلەردەن سىر شەرتىپ تۇر.
شينجياڭ مۇراجايىنىڭ ەكىنشى مەرزىمدىك جاڭا سارايىنداعى «شينجياڭ تاريحي مادەني ەسكەرتكىشتەر كورمەسىندە» الدىڭعى چين پاتشالىعىنان بۇرىنعى داۋىردەن چيڭ پاتشالىعى داۋىرىنە دەيىنگى سارا مادەني ەسكەرتكىشتەر قويىلىپ، جۇڭحۋا ۇلتىنىڭ ارالاسۋ، ىشتەسۋ، توعىسۋ تاريحىنىڭ جاي - جاپسارىن كورسەتۋمەن بىرگە، شينجياڭنىڭ ەجەلدەن جۇڭگونىڭ ايرىلماس ءبىر بولىگى ەكەندىگىن دە ناقتى دالەلدەپ تۇر.
«شينجياڭ تاريحي مادەني ەسكەرتكىشتەر كورمەسىندەگى» ەكى حان داۋىرىنەن سۇي، تاڭ داۋىرىنە دەيىنگى مۇرالار كورمە زالىندا شينجياڭ مۇراجايىنىڭ باستىعى يۇي جىيۇڭ باس شۋجيگە كورمە سورەسىندەگى شينجياڭنان قازىپ الىنعان كوپتەگەن تاڭبالاردى تانىستىردى.
يۇي جىيۇڭ بىلاي دەدى: تاڭبالاردىڭ ىشىندەگى ايگىلىسى لي چۇڭنىڭ ءمورى، لي چۇڭ زامانىمىزدىڭ 16 - جىلى باتىس ءوڭىر باسقاعى بولعان، ءموردىڭ قازىپ الىنۋى حان پاتشالىعى باتىس ءوڭىر باسقاقتىعىن قۇرعاننان كەيىن، باتىس ءوڭىردى باسقارۋدى جانە جونگە سالۋدى كۇشەيتۋ ءۇشىن، ”تاڭبا جانە تاڭبا باۋىن بەرۋ“ شاراسى جولعا قويىلعاندىعىن دالەلدەيدى. باتىس حان داۋىرىنەن باستاپ شينجياڭنىڭ جۇڭگو تەرريتورياسىنىڭ ايرىلماس ءبىر بولىگى بولعاندىعىن دا تۇسىندىرەدى.
”سەگىز ايداعار بەدەرلى التىن ايىلباس“ پەن ”تاڭبا جانە تاڭبا باۋىن بەرۋدىڭ“ قاتار كورسەتىلۋى ورتالىق وكىمەتتىڭ باتىس وڭىرگە ۇستەمدىك جۇرگىزۋ بەدەلىن ايگىلەيدى، تاريحتاعى ورتالىق پاتشالىقتاردىڭ باتىس وڭىردەگى قالا بەكتىكتەرىنىڭ ۋاڭ، گۇڭ، اقسۇيەكتەرىن تاعايىنداپ، تارتۋ بەرىپ وتىرعاندىعىنىڭ ماڭىزدى ناقتى دالەلى.
باس شۋجي ”بەس جۇلدىز شىعىستان كوتەرىلسە، جۇڭگوعا قۇت دەگەن جازۋى بار قامقا“ الدىندا ايالداپ، زەر سالا قارادى. بۇل قامقا بىلەك قورعاۋىشى حان پاتشالىعى داۋىرىندە قامقا توقۋدىڭ ەڭ جوعارى ورەسىنە ۋاكىلدىك ەتەدى ءارى سول كەزدەگى باتىس وڭىردەگى قالا بەكتىكتەرىنىڭ جۇڭحۋا مادەنيەتىن قاستەرلەگەندىگىن جانە شىنايى مويىنداعاندىعىن دا بەينەلەيدى.
2017 - جىلى 4 - ايداعى گۋاڭشيگە ساپارىندا باس شۋجي شي جينپيڭ حىپۋ اۋدانى حان پاتشالىعى ءداۋىرى مادەنيەت مۇراجايىندا قىزمەت تەكسەرگەندە مادەني ەسكەرتكىشتەردى سويلەتۋ، تاريحتى سويلەتۋ، مادەنيەتتى سويلەتۋ كەرەك دەپ اتاپ كورسەتكەن بولاتىن.
”ءبىز باس شۋجيدىڭ تاپسىرماسىن ەستە بەرىك ساقتايمىز“. يۇي جىيۇڭ بىلاي دەدى: «شينجياڭ تاريحي مادەني ەسكەرتكىشتەر كورمەسىندە» تاريحتاعى ورتالىق وكىمەتتىڭ شينجياڭدى باسقارۋ تاريحى، ۇلتتاردىڭ ارالاسۋ، ىشتەسۋ، توعىسۋ تاريحى، جىبەك جولىنداعى مادەنيەتتەردىڭ اۋىس - كۇيىس جاساۋ بارىسىندا وركەنيەتتەردىڭ ءوزارا ۇلگى الۋ تاريحى كورنەكتى تۇردە كورسەتىلدى، ”مادەني ەسكەرتكىشتەر ارقىلى شينجياڭ حيكاياسىن ويداعىداي بايانداۋمەن بىرگە، ءار ۇلت بۇقاراسىنىڭ مۇراجايدا تاريحي مادەنيەتتى سەزىنۋىنە، ات سالىسۋىنا، بىرگە يگىلىكتەنۋىنە، ىقپالداسۋىنا مۇمكىندىك جاساۋ ءۇشىن، ءبىز دە كەيبىر ىزدەنىستەر مەن سىناقتار جاسادىق“.
جۇڭحۋا ۇلتى ورتاق تۇلعا تانىمى تاربيە شەبىن كۇشەيتىپ قۇرامىز
”ەلىمىزدىڭ ايماق، اۋدان ءتۇزىمى چين، حان داۋىرىندە ورناتىلعان“. يۇي جىيۇڭ باس شۋجيگە وسى ءتۇزىمنىڭ جۇڭگونىڭ بىرلىككە كەلگەن، كوپ ۇلتتى مەملەكەت بولىپ قالىپتاسۋى جونىنەن اتقارعان ماڭىزدى رولىن تانىستىردى.
”ءبىر مۇراجايدىڭ ءوزى ءبىر ۇلكەن مەكتەپ“، 2015 - جىلى 2 - ايدا باس شۋجي شي جينپيڭ شي - ان قالالىق مۇراجايدى ەكسكۋرسيالاعاندا بىلاي دەپ باسا دارىپتەگەن بولاتىن: تاريحتى سويلەتىپ، مادەني ەسكەرتكىشتى سويلەتىپ، اتا - بابالارىمىزدىڭ تابىستارى مەن داڭقىن جالعاستىرۋ، ۇلتتىڭ نامىسىن جانە وزىنە سەنىمىن كۇشەيتۋمەن بىرگە، تاريحتاعى ساتسىزدىكتەر مەن تاجىريبە - ساباقتاردى ەستە بەرىك ساقتاپ، وسى ارقىلى بۇرالاڭ جولدى از باسۋ، اناعۇرلىم ويداعىداي العا ىلگەرىلەۋ كەرەك.
”باس شۋجي ورتاعا قويعان تالاپتار بويىنشا، ءبىز كورمە مازمۇنىن بايىتىپ، مادەني ەسكەرتكىشتەردى جاندى پايدالانۋدى ىلگەرىلەتىپ، وركەنيەتتەردىڭ اۋىس - كۇيىسىن، ءوزارا ۇلگى الۋىن جەبەپ، جۇڭحۋا وركەنيەتىنىڭ تاڭداۋلى جەتىستىكتەرىن ويداعىداي قورعايمىز، ويداعىداي جالعاستىرامىز، ويداعىداي ايگىلەيمىز“. يۇي جىيۇڭ بىلاي دەدى: مۇراجاي جۇڭحۋا ۇلتى ورتاق تۇلعا تانىمى تاربيە شەبىن كۇشەيتىپ قۇرىپ، ونى ۇلتتىق سۇيىسپەنشىلىكتى باياندايتىن، ۇلتتار ىنتىماعىن نىعايتاتىن، كوپ ۇلتتىڭ ارالاسۋىن، ىشتەسۋىن، توعىسۋىن ىلگەرىلەتەتىن ساباقحاناعا اينالدىرادى، ورتا، باستاۋىش مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ مەكتەپتەن سىرتقى تاريح ساباقحاناسىنا اينالدىرادى.
2021 - جىلى 8 - ايدا باس شۋجي شي جينپيڭ حىبەي چىڭدىدا قىزمەت تەكسەردى، چىڭدى مۇراجايىن ەكسكۋرسيالاۋ بارىسىندا تورعاۋىت تايپاسىنىڭ شىعىسقا ورالۋىن كورسەتەتىن كورسەتپە سۋرەت باس شۋجيدىڭ نازارىن اۋدارعان بولاتىن.
باس شۋجي تەبىرەنە بىلاي دەگەن ەدى: ”تورعاۋىت تايپاسى بارعانىنا 100 نەشە جىل بولسا دا، اقىرىندا ادىلەت جولىندا العان بەتتەرىنەن قايتپاي وتانعا ورالدى، بۇل ءبىزدىڭ جۇڭحۋا ۇلتىنىڭ ىقپال قۋاتى مەن سەنترگە تارتۋ كۇشىن شىنايى ايگىلەدى“.
كورمە ەكسكۋرسيالاۋ بارىسىندا يۇي جىيۇڭ باس شۋجيگە تورعاۋىت تايپالارىنىڭ شىعىسقا ورالۋىن جانە ورنالاسۋىن تانىستىردى. شىعىسقا ورالۋ بەلەسى چيڭ پاتشالىعىنىڭ ۇلت، ءدىن ىستەرىن باسقارۋىنىڭ ۇلگىسى، ۇكىمەت ”جان باسىنا استىق بەرۋ، ادامعا كيىم بەرۋ، جەر ءبولىپ قونىستاندىرۋ، كۇرىش، داقىل ۇلەستىرىپ، ەگىستىك جەر، مال سيلاۋ“ پرينسيبى نەگىزىندە، بۇكىل ەلدىڭ كۇشىن جۇمىلدىرىپ، زاتتىق ماتەريال كومەگىن ازىرلەپ، ارميا مەن حالىقتى جىلۋ اتاۋعا اتتانىسقا كەلتىرىپ، تايپالاردى 12 حوشۇنعا ءبولىپ ۇيلەسىمدى ورنالاستىردى، چيانلۇڭ پاتشا تاعى ۇباش قاتارلى جەتەكشىلەرىن قوناعاسىعا شاقىردى ءارى لاۋازىم بەردى. بۇل بارىس جۇڭحۋا ۇلتىنىڭ تامىرلاس، داڭق پەن نامىستا بىرگە بولاتىن، ءوزارا قارايلاساتىن رۋحىن تولىق ايگىلەدى.
يۇي جىيۇڭ بىلاي دەدى: باس شۋجيدىڭ شينجياڭ مۇراجايىندا قىزمەت تەكسەرۋى پارتيا ورتالىق كوميتەتىنىڭ شينجياڭنىڭ مادەني ەسكەرتكىش ىستەرىنە ايرىقشا ءمان بەرەتىندىگىن جانە شينجياڭنىڭ مادەني ەسكەرتكىش قىزمەتكەرلەرىنە دەگەن ىقىلاستى قامقورلىعىن ايگىلەدى.
بەيزاتتىق مادەنيەت مۇرالارىن اسقاقتاتامىز، ساۋلەلەندىرەمىز
”الدىمەن باس شۋجيدىڭ داۋىسىن ەستىدىم، ونان ول كىسىنىڭ باسپالداقتان ءتۇسىپ كەلە جاتقان بەينەسىن كوردىم“. بۇل كورىنىس قىزىلسۋ قىرعىز اۆتونوميالى وبلىستىق ءان - ءبي ۇيىرمەسىنىڭ ءان - ءبي رەجيسسەرى اسىبەك مامەتروزىنىڭ ويىندا ۇزبەي قايتالانىپ كەلەدى.
7 - ايدىڭ 13 - كۇنى شينجياڭ مۇراجايىندا باس شۋجي ۇلتتىق ەپوس «ماناس» ايتۋ ونەرىن كوردى، اسىبەك وسى رەتكى ايتۋ ونەرىنىڭ ءان - ءبي رەجيسسەرى جانە ورىنداۋعا قاتىناسۋشىسى.
ىرعاعى كەيدە اسقاقتاپ، كەيدە باسەڭدەيدى، ايتۋدىڭ شەشۋشى تۇسىنا كەلگەندە ۇستىندە جاسالعان قول يشارالارىن اڭگىمە سيۋجەتىنە بىرلەستىرىپ سەرمەيدى، اسەرلى تۇستارىندا ورىنداۋشىلار ەرىكسىزدەن دەنەلەرىن قوزعايدى. ”3 مينۋت 23 سەكۋندتىق ونەر كورسەتۋدە كوپشىلىك ءوز ورەلەرىنەن اسىرىپ ورىندادى، باس شۋجي دە ءبىزدى ەرەكشە اسەرلى ورىندادىڭدار دەپ القادى، ءبىز ايرىقشا جەلپىندىك“، - دەدى 15 جىلدىق «ماناس» ايتۋ تاجىريبەسىنە يە، قىزىلسۋ وبلىستىق ءان - ءبي ۇيىرمەسىنەن كەلگەن ۆوكال اكتەرى سۇلايقا اسانباي.
”بۇل مەنىڭ ومىرىمدەگى ەڭ ماڭىزدى ءبىر رەتكى كونسەرت، وتە اسەرلەندىم، ەرەكشە قۋاندىم“. بەيزاتتىق مادەنيەت مۇراسىنىڭ جالعاستىرۋشىسى جاننۇر تۇرعانباي قولىن كەۋدەسىنە قويىپ، شەكسىز تەبىرەنە سويلەدى، ورىنداعان 8 ادامنىڭ ىشىندە جاسى ەڭ كىشىسى ءۇمىتالى يتۇك 14 جاستا، بۇل ءبىر رەتكى قارت، ورتا جاس، جاس ۇشتاسقان «ماناس» ايتۋ ونەرى.
ەلىمىزدىڭ از ۇلتتارىنىڭ 3 ۇلكەن باتىرلىق ەپوسىنىڭ ءبىرى دەگەن داڭققا يە «ماناس» 2006 - جىلى 1 - توپتاعى مەملەكەت دارەجەلى بەيزاتتىق مادەنيەت مۇرالارى ۋاكىلدىك تۋىندىلارى تىزىمىنە ەنگىزىلدى، 2009 - جىلى بىرلەسكەن مەملەكەتتەر ۇيىمى وقۋ - اعارتۋ، عىلىم، مادەنيەت ۇيىمىنىڭ ادامزاتتىڭ بەيزاتتىق مادەنيەت مۇرالارىنىڭ ۋاكىلدىك تۋىندىلارى تىزىمىنە تاڭداپ ەنگىزىلدى.
«ماناستى» تىڭداپ وسكەن جاننۇر كىشكەنتايىنان اتاسىنىڭ ايتۋ ونەرىنە ەلىتەتىن، قازىر ول 40 نەشە جىل ورىنداپ، 50دەن استام شاكىرت تاربيەلەپ شىقتى.
ءۇمىتالى يتۇك 3 جاسىنان باستاپ «ماناس» ەپوسىن ايتۋدى ۇيرەنگەن، ول اتا مەكەنىنەن العاش رەت اتتانىپ، سىرتقا شىققاندا باس شۋجيگە ورىنداپ بەرگەندىگىنە قاتتى اسەرلەندى، بۇل ونىڭ وسپىرىمدىك جىگەرىن جالىنداتتى.
ايتۋ ونەرى اياقتالعاندا «ماناس» ونەرى ۇجىمىنداعى 8 ادام مەن اۆتونوميالى رايوندىق مادەني ەسكەرتكىش جانە مۇراجاي مەكەمەسى پارتيا باسشىلىق گرۋپپاسىنىڭ شۋجيى شۇي رۇيجۇن، سونداي - اق باستاۋشى ياڭ حۋاميڭ اسەرلەنە قول الىسىپ، قۋانىشتان كوزدەرىنە جاس الدى، كوپشىلىك شينجياڭدى مادەنيەتپەن نارلەندىرۋدى ىشكەرىلەي ورىستەتىپ، شينجياڭداعى ءار ۇلتتىڭ ارالاسۋىنىڭ، ىشتەسۋىنىڭ، توعىسۋىنىڭ تاريحي شىندىقتارىن، ارحەولوگيالىق ناقتى زاتتاردى، مادەنيەت مۇرالارىن ويداعىداي جالعاستىرۋعا تاباندى بولىپ، جۇڭگونىڭ شينجياڭىنىڭ حيكايالارىن ويداعىداي بايانداۋعا جاڭا ەلەمەنتتەر قوسىپ، تىڭ ومىرشەڭدىك كۇش ۇستەۋگە بەكىندى.
