□ شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ ءتىلشىسى
8 - ايدىڭ 2 - كۇنى امەريكا پارلامەنتى قاۋىم پالاتاسىنىڭ باستىعى پەلوسي جۇڭگو جاقتىڭ كۇشتى قارسىلىعى مەن قاتاڭ سويلەسۋىن ەلەمەي، جۇڭگونىڭ تايۋان وڭىرىنە تىمىسكىلەپ بارىپ، ءبىر جۇڭگو پرينسيبىنە جانە جۇڭگو مەن امەريكانىڭ 3 بىرلەسكەن مازمۇنداماسىنداعى بەلگىلەمەگە اۋىر دارەجەدە قايشىلىق جاساپ، جۇڭگو − امەريكا قارىم - قاتىناسىنىڭ ساياسي نەگىزىنە اۋىر سوقتىعىپ، جۇڭگونىڭ يەلىك ۇقىعى مەن تەرريتوريا تۇتاستىعىنا اۋىر دارەجەدە سۇعاناقتىق جاساپ، تايۋان بۇعازىنىڭ بەيبىتشىلىگى مەن ورنىقتىلىعىن اۋىر دارەجەدە ءبۇلدىرىپ، ”تايۋاندى دەربەستەندىرۋدى“ كوزدەيتىن بولشەكتەۋشى كۇشتەرگە اۋىر قاتە سيگنال بەردى. جۇڭگو جاق بۇعان باتىل قارسى تۇرادى، بۇنى قاتاڭ جازعىرادى، امەريكا جاقپەن قاتاڭ سويلەستى جانە كۇشتى قارسىلىق بىلدىرەتىندىگىن ورتاعا قويدى.
تايۋان ماسەلەسىنىڭ تاريحي جاي - جاپسارى ايدان انىق، ەكى جاعالاۋ ءبىر جۇڭگوعا ءتان بولعان شىندىق پەن قازىرگى جاعداي اپ - ايقىن. جۇڭگو مەن امەريكانىڭ 3 بىرلەسكەن مازمۇنداماسى − ەكى جاقتىڭ ساياسي ۋادەسى، ءبىر جۇڭگو پرينسيبى − جۇڭگو − امەريكا قارىم - قاتىناسىنىڭ ساياسي نەگىزى. ءبىز ”تايۋاندى دەربەستەندىرۋدى“ كوزدەيتىن بولشەكتەۋشىلىككە جانە سىرتقى كۇشتەردىڭ كيلىگۋىنە باتىل قارسى تۇرامىز، ءارقانداي فورماداعى ”تايۋاندى دەربەستەندىرۋدى“ كوزدەيتىن كۇشتەرگە ەشقانداي مۇمكىندىك قالدىرمايمىز.
بۇعازدىڭ ەكى جاعالاۋى ءالى بىرلىككە كەلە قويماعانىمەن، ۇلى قۇرلىق پەن تايۋاننىڭ ءبىر جۇڭگوعا ءتان ەكەندىگى سىندى شىندىق ەشقاشان وزگەرگەن ەمەس، جۇڭگونىڭ يەلىك ۇقىعى مەن تەرريتوريا تۇتاستىعى ەشقاشان بولىنگەن جوق، بولىنۋگە دە جول قويىلمايدى. دۇنيە جۇزىندە تەك ءبىر عانا جۇڭگو بار، تايۋان − جۇڭگو تەرريتورياسىنىڭ ايىرىلماس ءبىر بولىگى، جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسى ۇكىمەتى بۇكىل جۇڭگوعا ۋاكىلدىك ەتەتىن بىردەن - ءبىر زاڭدى ۇكىمەت. بۇل تاريحي جانە زاڭدىق نەگىزى بار شىندىق، سونداي - اق حالىقارالىق قوعامنىڭ جالپى بەتتىك ورتاق تانىمى.
تايۋان ەجەلدەن جۇڭگوعا ءتان، قازىرگى تايۋانداعى تۇرعىنداردىڭ اتا - بابالارىنىڭ مۇلدە باسىم كوپشىلىگى جۇڭگو ۇلى قۇرلىعىنان كەلگەن. جۇڭگونىڭ تاريحتاعى ۇكىمەتتەرى تايۋاندا ىلگەرىندى - كەيىندى اكىمشىلىك قۇرىلىمدار قۇرىپ، باسقارۋ بيلىگىن جۇرگىزگەن. 1885 - جىلى چيڭ پاتشالىعى ۇكىمەتى تايۋاندى ءبىرىڭعاي اكىمشىلىك ولكە ەتىپ رەسمي بولگەن.
تايۋان ماسەلەسىنىڭ تۋىلۋى مەن وزگەرۋى تاياۋ زاماننان بەرگى جۇڭحۋا ۇلتىنىڭ تاعدىرىمەن تىعىز بايلانىستى. 1840 - جىلعى اپيىن سوعىسىنان كەيىن، باتىستاعى بەلدى ەلدەر شاپقىنشىلىق جاساپ كىرىپ، جۇڭگو ىشكى بىلىقپالىق پەن سىرتقى سۇعاناقتىق قاباتتاسقان، جەرى توز - توز بولعان ازاپتى كۇيگە كىرىپتار بولدى. 1894 - جىلى جاپونيا جۇڭگوعا شاپقىنشىلىق جاسايتىن جيا - ۋ جىلعى سوعىستى قوزعادى، سونداي - اق كەلەر جىلىندا تەڭسىز «ماگۋان شارتى» ارقىلى چيڭ ۇكىمەتىن تايۋاندى ءبولىپ بەرۋگە ماجبۇرلەدى. جۇڭحۋا ۇلتىنىڭ مەملەكەت قۋاتىنىڭ دارمەنسىز بولۋى تايۋاندى جات ەلدىڭ باسىپ الۋىنا اپارىپ سوقتى. بۇل جۇڭحۋا ۇلتى تاريحىنداعى ايرىقشا اشىنىشتى ءبىر پاراق سانالادى، ول ەكى جاعالاۋداعى باۋىرلاستارعا ەرەكشە اۋىر ازاپ اكەلدى.
سىرتتان كەلگەن شاپقىنشىلاردى جەڭىپ، ۇلتتىڭ ازاتتىعىنا قول جەتكىزىپ، مەملەكەتتىڭ تۇتاستىعىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن، جۇڭحۋا پەرزەنتتەرى الدىڭعىلارى جىعىلسا سوڭعىلارى ءىزىن جالعاپ، جان سۇيىنتەرلىك كۇرەس جۇرگىزدى. تايۋاندىق باۋىرلاستار وسىناۋ كۇرەستە ماڭىزدى ۇلەس قوستى. جاپون شاپقىنشىلارى تايۋاندى باسىپ العان جارتى عاسىردا، تايۋاندىق باۋىرلاستار قارسىلاسۋدى ەشقاشان توقتاتقان جوق، نەشە ءجۇز مىڭ تايۋاندىق باۋىرلاس وسى ءۇشىن ىستىق قاندارىن توگىپ، قىمباتتى ومىرلەرىن قيدى. جاپون شاپقىنشىلارىنا قارسى جالپى بەتتىك سوعىس باستالعاننان كەيىن، تايۋاندىق باۋىرلاستار ۇلى قۇرلىقتاعى حالىقتىڭ جاپون شاپقىنشىلارىنا قارسى سوعىسىنا بەلسەنە ات سالىستى جانە كومەك بەردى، ءبىرتالاي باۋىرلاستار وتان ءۇشىن جانىن پيدا ەتتى.
1945 - جىلى جۇڭگو حالقى دۇنيە جۇزىندەگى ءار ەل حالقىمەن بىرگە جۇڭگو حالقىنىڭ جاپون شاپقىنشىلارىنا قارسى سوعىسىنىڭ جانە فاشيزمگە قارسى دۇنيە جۇزىلىك سوعىستىڭ ۇلى جەڭىسىنە قول جەتكىزدى، تايۋان سوعان ىلەسە قايتارىپ الىنىپ، وتان قۇشاعىنا قايتا ورالدى.
1943 - جىلى 12 - ايدا، جۇڭگو، امەريكا، انگليا 3 ەل جاريالاعان «قاھيرا مالىمدەمەسىندە» جاپونيادان جۇڭگودان يەمدەنىپ العان تەرريتوريانى، سونىڭ ىشىندە تايۋاندى جانە پىڭحۋ تىزبە ارالدارىن جۇڭگوعا قايتارىپ بەرۋ ايقىن تالاپ ەتىلدى. 1945 - جىلى 7 - ايدا جاريالانعان «پوتسدام حابارلاندىرۋىندا» «قاھيرا مالىمدەمەسى» شارتتارىنىڭ، ءسوزسىز، اتقارىلاتىندىعى قايتالاي دارىپتەلدى. 1945 - جىلى 10 - ايدىڭ 25 - كۇنى جۇڭگو ۇكىمەتى بۇكىل دۇنيە جۇزىنە سالتاناتتى تۇردە: ”تايۋان جانە پىڭحۋ تىزبە ارالدارى جۇڭگو كارتاسىنا رەسمي تۇردە قايتا قوسىلدى» دەپ جاريالادى. تايۋاننىڭ جۇڭگو تەرريتورياسىنا ءتان ەكەندىگىنىڭ زاڭدىق ورنى مەن شىندىعى تالاسسىز تياناقتاندىرىلدى.
وسىدان كوپ وتپەي، جۇڭگونىڭ ىشكى سوعىسىنىڭ جالعاسۋى مەن سىرتقى كۇشتەردىڭ كيلىگۋى سەبەپتى، بۇعازدىڭ ەكى جاعالاۋى ۇزاق ۋاقىت ساياسي قاراما - قارسى ەرەكشە كۇيگە كىرىپتار بولدى.
1949 - جىلى جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسى ورتالىق حالىق ۇكىمەتى قۇرىلىپ، جۇڭحۋا مينگو ۇكىمەتىنىڭ ورنىن باسىپ، بۇكىل جۇڭگوداعى بىردەن - ءبىر زاڭدى ۇكىمەتكە اينالدى. بۇل ءبىر حالىقارالىق زاڭدى تۇلعادا وزگەرىس بولماعان جاعدايداعى جاڭا بيلىكتىڭ كونە بيلىكتىڭ ورنىن باسۋى سانالادى، جۇڭگونىڭ يەلىك ۇقىعى مەن ەجەلگى تەرريتوريا اۋماعى وسى سەبەپتەن وزگەرگەن جوق، جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسى ۇكىمەتىنىڭ جۇڭگونىڭ يەلىك ۇقىعىنان بۇكىلدەي يگىلىكتەنۋى جانە ونى جۇرگىزۋى مۇلدە ورىندى، بۇل تايۋانعا بولعان يەلىك ۇقىقتى دا ءوز ىشىنە الادى.
جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسى دۇنيەگە كەلگەن سوڭ، سول كەزدەگى امەريكا ۇكىمەتى جاڭا جۇڭگوعا وقشاۋلاۋ، تەجەۋ ساياساتىن قولداندى، سونداي - اق چاۋشيان سوعىسى بۇرق ەتە تۇسكەن سوڭ، بۇكىلدەي جۇڭگونىڭ ىشكى ءىسى سانالاتىن بۇعازدىڭ ەكى جاعالاۋى قارىم - قاتىناسىنا قارۋلى كۇشپەن كيلىگىپ، جۇڭگونىڭ تايۋان ولكەسىن امەريكا ”قورعاۋىنا“ الدى. امەريكا ۇكىمەتىنىڭ جۇڭگونىڭ ىشكى ىسىنە كيلىككەن قاتە ساياساتى تايۋان بۇعازى ءوڭىرىن ۇزاق ۋاقىت شيەلەنىستى، تىرەسكەن كۇيگە دۋشار ەتىپ، تايۋان ماسەلەسى وسىلايشا جۇڭگو − امەريكا ەكى ەل اراسىنداعى ەلەۋلى تالاس - تارتىسقا اينالدى.
جۇڭگو ۇكىمەتىنىڭ ءبىر جۇڭگو پرينسيبىنە تاباندى بولۋ جونىندەگى قاتاڭ تۇرعىسى مەن ورىندى دارىپتەمەسى اناعۇرلىم كوپ مەملەكەتتەر مەن حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ ءتۇسىنۋى مەن قولداۋىنا يە بولىپ، ءبىر جۇڭگو پرينسيبىن بىرتىندەپ حالىقارالىق قوعام جاپپاي قابىلدادى. 1971 - جىلى بىرلەسكەن مەملەكەتتەر ۇيىمىنىڭ 26 - كەزەكتى جينالىسىندا مۇلدە باسىم داۋىسپەن 2758 - ءنومىرلى قارار ماقۇلدانىپ، جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ بىرلەسكەن مەملەكەتتەر ۇيىمىنداعى بارلىق ۇقىق - مۇددەسىن قالپىنا كەلتىرۋ ۇيعارىلىپ، جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسى ۇكىمەتىنىڭ ۋاكىلى جۇڭگونىڭ بىرلەسكەن مەملەكەتتەر ۇيىمىنداعى بىردەن - ءبىر زاڭدى ۋاكىلى بولىپ مويىندالدى. بىرلەسكەن مەملەكەتتەر ۇيىمى جينالىسىنىڭ 2758 - ءنومىرلى قارارى ساياسي، زاڭدىق جانە تارتىپتىك جاقتان تۇتاس جۇڭگونىڭ بىرلەسكەن مەملەكەتتەر ۇيىمىنداعى ۋاكىلدىك ۇقىعى ماسەلەسىن ايقىن، تۇبەگەيلى شەشتى.
ءبىر جۇڭگو پرينسيبى جۇڭگو مەن امەريكانىڭ ديپلوماتيالىق قارىم - قاتىناس ورناتۋىنىڭ العى شارتى، سونداي - اق جۇڭگو − امەريكا قارىم - قاتىناسىنىڭ ساياسي نەگىزى. ءبىر جۇڭگو سىندى ساياسي ورتاق تانىم بولماسا، جۇڭگو مەن امەريكانىڭ ديپلوماتيالىق قارىم - قاتىناس ورناتۋى مۇمكىن ەمەس، جۇڭگو − امەريكا قارىم - قاتىناسىنىڭ دامۋى دا مۇمكىن ەمەس. 1971 - جىلى امەريكا جاق جۇڭگوعا تايۋان ماسەلەسىندە جاڭا پرينسيپ اتقارۋدى قالايتىندىعىن ايقىن مالىمدەدى، بۇل قاتاردا امەريكا جاق دۇنيە جۇزىندە تەك ءبىر عانا جۇڭگونىڭ بار ەكەندىگىن، تايۋاننىڭ جۇڭگونىڭ ءبىر بولىگى ەكەندىگىن مويىندايتىندىعى؛ امەريكا جاقتا بۇدان كەيىن تايۋاننىڭ ورنى تۇراقتانبادى دەيتىن ءارقانداي ءسوز - پىكىر بولمايتىندىعى؛ امەريكا جاق بۇرىن ءارقانداي ”تايۋاندى دەربەستەندىرۋدى“ كوزدەيتىن قوزعالىستى قولداماعاندىعى، بۇدان كەيىن دە قولدامايتىندىعى قامتىلدى. امەريكا جاق 1972 - جىلى جاريالاعان ”شاڭحاي مازمۇنداماسىندا“ ايقىن تۇردە مىنانى ءبىلدىردى: ”امەريكا تايۋان بۇعازىنىڭ ەكى جاعىنداعى بارلىق جۇڭگولىقتاردىڭ تەك ءبىر عانا جۇڭگو بار دەپ قارايتىندىعىن، تايۋاننىڭ جۇڭگونىڭ ءبىر بولىگى ەكەندىگىن تانىپ جەتتى. امەريكا ۇكىمەتى بۇل تۇرعىعا بوتەن پىكىر ايتپايدى“. 1979 - جىلعى جۇڭگو مەن امەريكانىڭ ديپلوماتيالىق قارىم - قاتىناس ورناتقاندىعى تۋرالى مازمۇندامادا دا، امەريكا جاق ايقىن تۇردە جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسى ۇكىمەتىنىڭ جۇڭگونىڭ بىردەن - ءبىر زاڭدى ۇكىمەتى ەكەندىگىن مويىندايتىندىعىن، تەك ءبىر جۇڭگو بار ەكەندىگىن، تايۋاننىڭ جۇڭگونىڭ ءبىر بولىگى ەكەندىگىن مويىندايتىندىعىن ءبىلدىردى. 1982 - جىلعى ”17 - تامىز“ مازمۇنداماسىندا، امەريكا جاق جۇڭگونىڭ يەلىك ۇقىعى مەن تەرريتوريا تۇتاستىعىنا قول سۇعۋ نيەتى جوق ەكەندىگىن، جۇڭگونىڭ ىشكى ىسىنە كيلىگۋ نيەتى جوق ەكەندىگىن، سونداي - اق ”ەكى جۇڭگو“ نەمەسە ”ءبىر جۇڭگو، ءبىر تايۋان“ ساياساتىن اتقارۋ نيەتى جوق ەكەندىگىن انىق مالىمدەدى. امەريكا جاقتىڭ تايۋان ماسەلەسى جونىندە جوعارىدا ايتىلعان ساياسي ۋادەسى اق قاعازعا قارا جازۋمەن اپ - انىق جازىلعان، بۇل ءوشىرىپ - جويۋعا كەلمەيتىن، جالتارۋعا كەلمەيتىن تاريحي شىندىق.
دۇنيە جۇزىندە تەك ءبىر عانا جۇڭگو بار، ءبىر جۇڭگو پرينسيبى جالپى مويىنداعان حالىقارالىق قارىم - قاتىناستىڭ نەگىزگى ولشەمى، حالىقارالىق قوعامنىڭ جالپى بەتتىك ورتاق تانىمى. حالىقارالىق قوعام جۇڭگو حالقىنىڭ ”تايۋاندى دەربەستەندىرۋدى“ كوزدەيتىن بولشەكتەۋشىلىك قيمىلدارعا قارسى تۇراتىن، مەملەكەتتى بىرلىككە كەلتىرۋدى ىلگەرىلەتەتىن ادىلەتتى ءىسىن كەڭىنەن تۇسىنەدى جانە قولدايدى. قازىرگە دەيىن ءبىر جۇڭگو پرينسيبىن مويىنداۋ نەگىزىندە جۇڭگومەن ديپلوماتيالىق قارىم - قاتىناس ورناتقان مەملەكەتتەر 181گە جەتتى.
ايتسە دە، ءبىر مەزگىلدەن بەرى، امەريكا ۇكىمەتى تايۋان ماسەلەسىندە قايتا - قايتا قاتە ءسوز - ارەكەت قولدانىپ، امەريكا مەن تايۋاننىڭ رەسمي بارىس - كەلىس دەڭگەيىن ۇزدىكسىز جوعارىلاتىپ، اسكەري ىستەر جاعىنداعى استاسۋسىن كۇشەيتىپ، تايۋانعا ۇزدىكسىز قارۋ - جاراق ساتىپ، تايۋاننىڭ ”بىرلىككە كەلۋگە قارۋعا سۇيەنىپ قارسى تۇرۋىنا“ بولىستى. امەريكا پارلامەنتى قايتا - قايتا تايۋانعا قاتىستى قاتە ءسوز - پىكىر جاريالاپ، تايۋانعا قاتىستى ءبىرتالاي كەرەناۋ كەڭەستىك جوبانى العا قويدى ءارى قاراپ ماقۇلدادى. امەريكا جاق ونان ارى توپ قۇراپ، جۇڭگوعا قارسى تۇراتىن، جۇڭگونى تەجەيتىن ”شاعىن شەڭبەر“ قۇراپ، ءتۇرلى - ءتۇستى سىلتاۋلارمەن ”تايۋاندى دەربەستەندىرۋدى“ كوزدەيتىن بولشەكتەۋشى كۇشتەردى ىرقىنا جىبەرىپ، قولداپ، ءبىر جۇڭگو پرينسيبىن بۇرمالاپ، ۇڭعىلاپ، ”تايۋان كوزىرىن“ كوتەرىپ، ”تايۋان ارقىلى جۇڭگونى شاۋجايلاپ“، جۇڭگونىڭ بۇكىلدەي بىرلىككە كەلۋى مەن جۇڭحۋا ۇلتىنىڭ گۇلدەنۋ ءۇردىسىن بوگەۋگە ۇرىندى.
2016 - جىلدان بەرى، دەموكراتيانى ىلگەرىلەتۋ پارتياسىنىڭ بيلىك باسىنداعىلار ”تايۋاندى دەربەستەندىرۋدى“ كوزدەيتىن بولشەكتەۋشىلىك تۇرعىسىندا توڭ مويىندىقپەن قاسارىسىپ، امەريكاداعى جۇڭگوعا قارسى كۇشتەردىڭ جۇڭگونى تەجەيتىن دويبى تاسى بولۋعا پەيىل بولىپ، ”دەربەستىكتى“ كوزدەۋ ارانداتۋشىلىعىمەن ونان ارى شىمىرىكپەستەن اينالىستى. ولار جەكە مۇددەسى ءۇشىن ءبىر جۇڭگو پرينسيبىنە توڭ مويىندىقپەن سايىس جاريالاپ، ”92 - جىلعى ورتاق تانىمدى“ مويىنداۋدان باس تارتىپ، ەكى جاعالاۋدىڭ قارسىلاسۋىن تۋدىرىپ، توڭ مويىندىقپەن ”امەريكاعا سۇيەنىپ دەربەستىكتى كوزدەدى“. دەموكراتيانى ىلگەرىلەتۋ پارتياسىنىڭ بيلىك باسىنداعىلارىنىڭ ”دەربەستىكتى“ كوزدەۋ ارەكەتى مەن ۇلت مۇددەسىن ساتىپ، امەريكامەن استاسۋ ارەكەتى تەك تايۋاندى اپات شىڭىراۋىنا يتەرىپ، قالىڭ تايۋاندىق باۋىرلاستارعا اۋىر زوبالاڭ اكەلەدى.
وتان، ءسوزسىز، بىرلىككە كەلۋى كەرەك ءارى، ءسوزسىز، بىرلىككە كەلەدى. تايۋان − جۇڭگونىڭ ءبىر بولىگى، ەكى جاعالاۋدىڭ ءبىر جۇڭگوعا ءتان ەكەندىگى سىندى تاريحي جانە زاڭدىق نەگىزى بار شىندىقتى ءارقانداي ادام، ءارقانداي كۇش مۇلدە وزگەرتە المايدى! ەكى جاعالاۋداعى باۋىرلاستاردىڭ بارلىعى جۇڭگولىقتار، ەتەنە، ءوزارا قارايلاساتىن تابيعي سۇيىسپەنشىلىك پەن ۇلتتىق شىنايى مويىنداۋدى ءارقانداي ادام، ءارقانداي كۇش مۇلدە وزگەرتە المايدى! تايۋان بۇعازى جاعدايىنىڭ بەيبىتشىلىككە، ورنىقتىلىققا قادام تاستايتىن، ەكى جاعالاۋ قارىم - قاتىناسىنىڭ العا داميتىن ءداۋىر اعىنىن ءارقانداي ادام، ءارقانداي كۇش مۇلدە بوگەي المايدى! مەملەكەتتىڭ قۇدىرەتتەنۋىنىڭ، ۇلتتىڭ گۇلدەنۋىنىڭ، ەكى جاعالاۋدىڭ بىرلىككە كەلۋىنىڭ تاريحي ۇلكەن اۋقىمىن ءارقانداي ادام، ءارقانداي كۇش ءتىپتى دە مۇلدە بوگەي المايدى!
(شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ 8 - ايدىڭ 3 - كۇنى بەيجيڭنەن بەرگەن حابارى)
