− شينجياڭنىڭ ەرەكشەلىككە، باسىمدىققا يە كاسىپ سالالارى جونىندەگى جەلىلەس شولۋ (5)
□ انار بۇلت \ شينجياڭ گازەتىنىڭ ءتىلشىسى ليۋ ي
شينجياڭنىڭ الۋان ءتۇرلى ەگىن شارۋاشىلىعىنان مول ءونىم الىندى، التىن سارى ءتۇستى ءبيداي، شوقتاي قىزىل اشتى بۇرىش، الايدا ەڭ كوز تارتاتىنى قارداي اپپاق ماقتا.
دۇنيە ءجۇزىنىڭ ماقتاسى جۇڭگوعا، جۇڭگونىڭ ماقتاسى شينجياڭعا قاراپ بوي تۇزەيدى. 2021 - جىلى بۇكىل رايوننىڭ ماقتا ءتۇسىمى 5 ميلليون 128 مىڭ 500 توننا بولىپ، بۇكىل ەلدەگى ماقتا ءتۇسىمىنىڭ ％89.5ىن يەلەدى، جەر اۋدانى، بىرلىك ءتۇسىمى، جالپى ءتۇسىمى، تاۋار مولشەرى ءۇرتىس 28 جىل بويى بۇكىل ەلدە الدىڭعى ورىندا تۇردى، مىعىم ءوندىرىس قۋاتى شينجياڭ ماقتاسىنىڭ بۇكىل ەلدىڭ، ءتىپتى، دۇنيە ءجۇزىنىڭ ماقتا كاسىپ سالاسىندا ورنىن ەشكىم باسا الماۋىنا نەگىز قالادى.
ماقتا كاسىپ سالاسىنىڭ اقاۋسىز دامۋى شينجياڭنىڭ اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ وسىزاماندانۋىن ىلگەرىلەتۋ، اۋىل - قىستاق كاسىپ سالالارىنىڭ گۇلدەنۋىن جۇزەگە اسىرۋ جونىنەن كەلەلى مانگە يە. سوڭعى جىلدارى رايونىمىز ماقتانىڭ قامداۋ جاعىنداعى قۇرىلىمدىق رەفورماسىن ىشكەرىلەي اتقارىپ، باسقارۋ ورەسىن جوعارىلاتۋ، ءوندىرىس قۇرىلىمىن ساپالىلاندىرۋ، تەحنيكانى جالپىلاستىرۋدى جەدەلدەتۋ سياقتى كوپ جاقتان بىردەي كۇش سالىپ، ماقتانىڭ ساپاسى مەن جالپىلىق ءوندىرىس ونىمدىلىگىن ۇزدىكسىز جوعارىلاتىپ، بۇكىل ەلدەگى ساپالى ماقتا ءوندىرىسى بازاسىن قۇلشىنا تۇلعالادى.
ءوندىرىس ورەسى دۇنيە جۇزىندە الدىعا ءوتتى
شينجياڭنىڭ ماقتا كاسىپ سالاسىنىڭ مىعىم ءوندىرىس قۋاتىنا يە بولۋى وزىق ءوندىرىس تەحنيكاسىنان ايرىلا المايدى.
ساۋان قالاسىندا ماقتا ءوندىرىسى تۇتاس بارىس بويىنشا ماشينالانۋدى جۇزەگە اسىردى. بيىل ماقتا تۇقىمىن ءسىڭىرۋ كەزىندە ساۋان قالاسى داچۋان اۋىلى ۋداۋحىزى قىستاعىنداعى ءبىر ماقتا اتىزىندا جاڭاشا ءوسىرۋ ۇلگىسى قولدانىلدى، سۋلياۋ جارعاقتىڭ كەڭدىگى بۇرىن جاپپاي ىستەتىلىپ كەلە جاتقان2.05 مەتردەن 4.4 مەترگە كەڭەيتىلىپ، قالىڭدىعى 0.013 ميلليمەترگە ارتتىرىلىپ، ءبىر بۇركەنىش جارعاق جاۋىپ تۇراتىن مايسالاردىڭ قاتارى 6 قاتاردان 12 قاتارعا ارتتى.
”جاڭاشا ءوسىرۋ ۇلگىسىنىڭ جەردىڭ تەمپەراتۋراسىن جوعارىلاتۋ، ارام ءشوپ وتاۋ، ىلعالدىقتى ساقتاۋ سياقتىلارعا كورنەكتى پايداسى بار، بۇركەنىش جارعاقتىڭ قالىڭداتىلۋىمەن بۇركەنىش جارعاقتى جيناپ الۋ مولشەرى ％90تەن استامعا جوعارىلاپ، ەگىنجايداعى ’اق ءتۇستى لاستاۋدى‘ ازايتۋدا ماڭىزدى رولعا يە بولدى“. ساۋان قالاسى نۇڭكى جينيۋە اۋىل شارۋاشىلىق ماشينالارى شارۋالار كاسىپتىك سەلبەستىك كووپەراتيۆى بىرلەسكەن كووپەراتيۆىنىڭ جاۋاپتىسى حان بو مول ءونىم الىنۋ الدىندا تۇرعان ماقتا اتىزىنا قاراپ تۇرىپ: جاڭاشا ءوسىرۋ ۇلگىسىن تۇتاس بارىس بويىنشا ماشينالاندىرىپ جۇمىس ىستەۋمەن سايكەستىرگەندە ماقتانىڭ مۋ باسىندىق ءتۇسىمىن 30 − 50 كيلوگرام مولايتۋعا بولادى، - دەدى.
الاسا تىعىز ەتىپ ەرتە ەگۋ، جوعارى ونىمدە سۋ ۇنەمدەۋ، ءدال مولشەرلەپ تۇقىم ءسىڭىرۋ، سۋ مەن تىڭايتقىشتى ءدال مەڭگەرۋ سياقتى ءبىرسىپىرا وزىق ماقتا ەگۋ تەحنيكاسى ماقتانىڭ شينجياڭنىڭ قۋاڭ ءشول وڭىرىندە كورنەكتى مول ءونىم بەرۋىنە جانە جوعارى ساپالى بولۋىنا مۇمكىندىك جاسادى. ”وزىق ءوندىرىس تەحنيكاسى ماقتانىڭ بىرلىك ءتۇسىمىن بارىنشا جوعارىلاتىپ قالماستان، سۋاراتىن سۋ بايلىعىن ۇنەمدەپ، ەڭبەك شىعىنىن ازايتىپ، ماقتا اتىزىندا ەڭبەككۇش جەتىسپەۋ سياقتى قيىن ماسەلەلەردى باسەيتىپ، شينجياڭ ماقتاسىنىڭ حالىقاراداعى باسەكەلىك قۋاتىن كۇشەيتۋىنە ءتيىمدى شارت - جاعداي ازىرلەدى“. اۆتونوميالى رايوندىق اۋىل شارۋاشىلىعى، اۋىل - قىستاق مەڭگەرمەسى ەگىمشىلىك كاسىبى جانە اۋىل شارۋاشىلىعى دارىلەرىن باسقارۋ باسقارماسىنىڭ باستىعى تاڭ ي - ۋ بىلاي دەپ تانىستىردى: ءوندىرىس ورەسىن ۇزدىكسىز جوعارىلاتۋ نەگىزىندە، بۇكىل رايون جوعارى ولشەمدى ماقتا اتىزى جانە ماقتانىڭ ”ميلليون مۋلىق“ ساپالى تۇقىم جەتىلدىرۋ بازاسى قۇرىلىسى، ”ماڭىزدى اۋىل شارۋاشىلىق ونىمدەرىن قورعاۋ اۋماعىن“ ءبولۋ سياقتى قىزمەتتەردى ورگانيكالى ۇشتاستىرىپ، ميلليون مۋدان اساتىن ماقتانىڭ باسىمدىققا يە ءوندىرىس وڭىرىنەن التاۋىن قالىپتاستىرىپ، ماقتانىڭ ءتۇسىمى بۇكىل رايون ماقتا جالپى ءتۇسىمىنىڭ ％80تەن استامىن يەلەدى.
سونىمەن بىرگە، رايونىمىز ماقتا ءوندىرىسىنىڭ ماشينالانۋ ورەسىن ۇزدىكسىز جوعارىلاتىپ، ماشينامەن جينالاتىن ماقتانى ولشەمدەندىرىپ ەگۋ تەحنيكاسى ەرەجەسىن جاساپ، 10 مىڭ مۋلىق شوعىرلى تۇتاسقان، تۇتاس بارىسى ماشينالانعان ماقتا ءوندىرىس بازاسىن قۇرىپ، ماقتا ءوندىرىسىن شاعىن شارۋالار بىتىراندى جۇرگىزۋدەن شوعىرلاندىرىپ جۇرگىزۋگە قاراي ويىستىرۋعا ۇلگى كورسەتىپ، جەتەكتەپ، ماقتا ءوندىرىسىنىڭ ماشينالانۋ، كولەمدەنۋ، ولشەمدەنۋ بەتالىسىنا قاراي بۇرىلىس جاساپ دامۋىن ىلگەرىلەتتى. 2021 - جىلى شينجياڭدا ماقتانىڭ ماشينامەن جينالعان جەر كولەمى 30 ميلليون مۋدان اسىپ، ماشينامەن جينالۋ مولشەرى 2014 - جىلداعى ％20كە جەتپەۋدەن قازىرگى ％80كە جوعارىلادى.
ماقتانىڭ ساپاسى ورنىقتى جوعارىلادى
جوعارى ورەدەگى ماقتا كاسىپ سالاسى وزىق ءوندىرىس تەحنيكاسىن قاجەت ەتىپ قالماستان، تاعى بازار قاجەتىن قاناعاتتاندىرا الاتىن مىعىم ساپانى قاجەت ەتەدى.
”شينجياڭ ماقتاسىنىڭ ساپا باسىمدىعى عىلمي ءوندىرىس قۇرىلىمى بارىسىندا ورنىقتى قاداممەن اشىلۋدا“. تاڭ ي - ۋ بىلاي دەپ تانىستىردى: سوڭعى جىلدارى، رايونىمىز ماقتا سورتى قۇرىلىمىن ۇزدىكسىز ساپالىلاندىرىپ، ماقتا سورتىن جاپپاي تەكسەرۋدى ورىستەتۋ ارقىلى سالىستىرا تالداۋ جاساپ، ماماندار باعالاپ، ساپالى دا جوعارى ءتۇسىمدى، ساپا كورسەتكىشتەرى سايكەسىمدى، جەرگىلىكتى ەكولوگيالىق ءوڭىر ەرەكشەلىگىنە ۇيلەسەتىن ساپالى ماقتا سورتىن سۇرىپتاپ، جەر - جەردى ۇقساس ەكولوگيالىق ءوڭىر ىشىندەگى ماقتا سورتىن بىرلىككە كەلتىرۋگە باستاپ، شينجياڭ ماقتاسىنىڭ شيكى ماقتا ساپاسىنىڭ بىركەلكىلىگى ناشار بولۋ ماسەلەسىن شەشتى.
2021 - جىلى بۇكىل رايوننىڭ ماقتا سورتى قۇرىلىمى ونان ارى ساپالىلانىپ، ماقتا ساپاسى زور كولەمدە جوعارىلاپ، ءارقايسى ساپا كورسەتكىشتەرى تۇگەلدەي الدىڭعى جىلداعىدان جاقسى بولعان، مۇنىڭ ىشىندە اق ماقتانىڭ يەلەيتىن سالىستىرماسى ％99.1 بولىپ، سايكەس مەزگىلدەگىدەن ％6 ارتقان؛ ماقتا تالشىعىنىڭ ورتاشا ۇزىندىعى 21. 29 ميلليمەتر بولىپ، سايكەس مەزگىلدەگىدەن 71. 0 ميلليمەتر ارتىپ، حالىقارامەن باسەكەلەسە الاتىن الەمدىك ساپالى ماقتا ءوندىرىسى قۋاتىن قالىپتاستىرىپ، توقىماشىلىق سالاسىنىڭ تيبىن وزگەرتىپ، دارەجەسىن جوعارىلاتۋدا ماقتانىڭ ساپاسىنا قويىلاتىن جاڭا تالاپتاردى ونان ارى قاناعاتتاندىردى.
شيكى ماقتا ساپاسىنىڭ بىركەلكىلىگى ناشار بولۋ ماسەلەسىن شەشۋمەن بىرگە، رايونىمىز ورتا، جوعارى دەڭگەيدەگى ماقتا تۇقىمىن زەرتتەۋ - اشۋ، جەتىلدىرۋ، وڭدەۋ جانە باسقارۋ جۇيەسى قۇرىلىسى سەرپىنىن ارتتىرىپ، تۇقىم ءوندىرۋ قۋاتى مەن وڭدەۋ قۋاتى كورنەكتى جوعارىلاپ، تۇقىم باسقارۋ اناعۇرلىم تارتىپكە ءتۇسىپ، ماقتا ساپاسىن جوعارىلاتۋعا پارمەندى تىرەك ازىرلەدى.
تاياۋدا شينجياڭ جينفىڭيۋان تۇقىم شارۋاشىلىعى شەكتى سەرىكتەستىگى شينجياڭ اۋىل شارۋاشىلىق عىلىم اكادەمياسى ەكونوميكالىق داقىلداردى زەرتتەۋ ورنىمەن، شينجياڭ اۋىل شارۋاشىلىعى داشۋەسى ەگىن شارۋاشىلىعى شۋەيۋانىمەن، بايىنعولين موڭعۇل اۆتونوميالى وبلىسى اۋىل شارۋاشىلىعى عىلىم اكادەمياسىمەن بىرلەسىپ، ۇزىن تالشىقتى ماقتانىڭ ماشينامەن جينالاتىن جاڭا سورتىن سۇرىپتاپ جەتىلدىرىپ جانە شەشۋشى، وزەكتى تەحنيكالاردان قامال الىپ، اقسۋ ايماعى، قاشقار ايماعى سياقتى جەرلەردە ەگىلەتىن ەرتە پىساتىن ۇزىن تالشىقتى ماقتانىڭ ماشينامەن جينالاتىن سورتىن بىرلەسىپ سۇرىپتاپ جەتىلدىردى.
”ۇزىن تالشىقتى ماقتا − رايونىمىزدىڭ ماقتا كاسىپ سالاسىنىڭ دامۋىنداعى ەرەكشە تانىسقى، كومەسكى كۇشى زور“. جينفىڭيۋان تۇقىم شارۋاشىلىعى سەرىكتەستىگىنىڭ باس ديرەكتورى جاڭ يىنباۋ بىلاي دەدى: وسى رەت كاسىپورىن عىلمي زەرتتەۋ ورىندارىمەن بىرلەسىپ ۇزىن تالشىقتى ماقتانىڭ ماشينامەن جينالاتىن جاڭا سورتىن سۇرىپتاپ جەتىلدىرىپ، قاتىستى سايكەستى ءوسىرۋ تەحنيكاسىن زەرتتەپ، ۇزىن تالشىقتى ماقتانىڭ دەرت - دەربەزگە قارسىلىق قۋاتىن ونان ارى كۇشەيتىپ ءارى ماشينالاندىرىپ وندىرۋگە ۇيلەستىرىپ، ۇزىن تالشىقتى ماقتانىڭ ءوندىرىس وزىندىك قۇنىن ونان ارى تومەندەتىپ، كاسىپ سالاسىنىڭ ساپاسىن جوعارىلاتىپ، ونىمدىلىگىن ارتتىرۋىن جانە تيبىن جاڭالاپ، دارەجەسىن جوعارىلاتۋىن جەبەدى.
قازىر رايونىمىزداعى ماقتانىڭ نەگىزگى ەگىلەتىن سورتى ىشىندە ءوزىمىز جەتىلدىرگەن سورتتىڭ يەلەيتىن سالىستىرماسى ％90تەن جوعارى بولىپ، بۇكىل ەلدەگى ەڭ ۇلكەن ماقتا ەگۋ بازاسىنا اينالىپ، ماقتا تۇقىمىن وڭدەۋ ورەسى حالىقارالىق وزىق ورەگە جەتتى.
”كەلەسى قادامدا، ماقتا سورتىن ورنالاستىرۋدى ۇزدىكسىز ساپالىلاندىرىپ، ماقتاداعى ارالاسپا تالشىقتاردى باسقارۋ - تىزگىندەۋدى كۇشەيتىپ، ماقتانىڭ ساپاسىن ۇزدىكسىز جوعارىلاتىپ، ساپالى تاۋارلىق ماقتامەن قامداۋ قۋاتىن 5 ميلليون توننادان استامعا تۇراقتاندىرامىز“، - دەدى تاڭ ي - ۋ.
كاسىپ سالاسى جۇيەسى كۇن سايىن كەمەلدەندى
ماقتا اۋىل شارۋاشىلىعى ءونىمى رەتىندە ءوزىنىڭ ەرەكشەلىگى بار، ەڭ كورنەكتى ەرەكشەلىگى − كاسىپ سالاسى تىزبەگىنىڭ جوعارعى، تومەنگى بۋىندارىن تىعىز ۇشتاستىرىپ جاتىر.
شايار اۋدانى شينجياڭنىڭ ماقتا ەگىمشىلىگىندەگى ۇلكەن اۋدان، سونداي - اق بۇكىل ەلدەگى ساپالى تاۋارلىق ماقتا ءوندىرۋ بازاسى. سوڭعى جىلدارى، جەرگىلىكتى ورىن ەگۋ، ءوندىرۋ جانە جىنتىكتەي وڭدەۋ ءبىر تۇلعالاندىرىلعان تۇتاس كاسىپ سالاسى تىزبەگىن بەلسەنە تۇلعالادى. گاۋ فىڭچين شينجياڭ شوۋشين تۇقىم شارۋاشىلىعى عىلىم - تەحنيكا شەكتى جاۋاپكەرشىلىك سەرىكتەستىگىنىڭ، شايار شوۋشين ماقتا توقىماشىلىعى شەكتى جاۋاپكەرشىلىك سەرىكتەستىگىنىڭ، شايار جينسۇڭ شارۋاشىلىق كيىم - كەشەك شەكتى جاۋاپكەرشىلىك سەرىكتەستىگىنىڭ جاۋاپتىسى. سوڭعى جىلدارى، ول شايار اۋدانى ماقتا كاسىپ سالاسىنىڭ ۇزدىكسىز تىزبەكتى ۇزارتۋ، تىزبەكتى تولىقتاۋ، تىزبەكتى كۇشەيتۋ، تىزبەكتى كەڭەيتۋ اياق الىسىنا ىلەسىپ، شارۋاشىلىعىن بارعان سايىن ۇلعايتتى. ”ءبىز ىلگەرىندى - كەيىندى ساپالى تۇقىم سەرىكتەستىگىن، شيتتەۋ زاۆودىن، توقىماشىلىق زاۆودىن، كەزدەمە توقۋ زاۆودىن قۇرىپ، ماقتا كاسىپ سالاسىنىڭ دامۋ ونىمدىلىگىن ۇزدىكسىز جوعارىلاتتىق“. گاۋ فىڭچين بىلاي دەدى: كاسىپورنىمىز كاسىپ سالاسى تىزبەگى جۇمىستارىن ۇزدىكسىز تىڭعىلىقتى ىستەپ، ءۇي توقىما بۇيىمدارى، كيىم - كەشەك سياقتى ونىمدەردى بەلسەنە اشىپ، ءبىر تال ماقتا تۇقىمىنان ءبىر كيىمگە دەيىنگى تۇتاس كاسىپ سالاسى تىزبەگىنىڭ دامۋىن ورىندايدى.
قازىر شايار اۋدانىندا 33 ماقتا وڭدەۋ كاسىپورنى، 150دەن استام توقىماشىلىق، كيىم - كەشەك كاسىپورنى (سەلبەستىك كووپەراتيۆى) بار، ％50كە تاياۋ ماقتا سول جەردىڭ وزىندە توقىما ونىمدەرىنە اينالادى، كولەمدەنگەن تيجارات، ولشەمدەنگەن ءوندىرىس، ماشينالانعان جۇمىس ارقىلى ماقتانىڭ تۇتاس كاسىپ سالاسى تىزبەگى بويىنشا دامۋ ۇلگىسى العاشقى ادىمدا قالىپتاستى.
شايار اۋدانىنىڭ ماقتا كاسىپ سالاسى تىزبەگىنىڭ ۇزارتىلۋى شينجياڭ ماقتا كاسىپ سالاسى دامۋىنىڭ ىقشام كورىنىسى. تاڭ ي - ۋ بىلاي دەپ تانىستىردى: مەملەكەت جانە اۆتونوميالى رايون شينجياڭنىڭ ماقتا ءوندىرىسىنىڭ جاراتىلىستىق ورتا باسىمدىعىن، سورت - تەحنيكا باسىمدىعىن، ساپا - ونىمدىلىك باسىمدىعىن جانە كاسىپ سالاسى نەگىزى باسىمدىعىن تياناق ەتىپ، قىرۋار ادام كۇشىن، زاتتىق كۇش، قازىنالىق كۇش سالىپ، شينجياڭ ماقتا كاسىپ سالاسىنىڭ كولەمدەنۋ، ولشەمدەنۋ، ماشينالانۋ بەت الىسىنا قاراي دامۋىن بەلسەنە ىلگەرىلەتىپ، جوعارى ءونىمدى ءوندىرىس، تيجارات جۇيەسىن، كەمەلدى قوعامدانعان قىزمەت وتەۋ جۇيەسىن جانە اقاۋسىز اينالىمدى باسقارۋ جۇيەسىن قالىپتاستىردى.
قازىر شينجياڭنىڭ ماقتا كاسىپ سالاسى تۇقىم وڭدەۋ، بۇركەنىش جارعاق جاۋىپ تامشىلاتىپ سۋارۋ ارقىلى ءوندىرۋ، حيميالىق تىڭايتقىش، اۋىل شارۋاشىلىق ءدارىسىن ساتۋ، ماقتا جيناۋ ماشينالارىنا تەحنيكالىق قىزمەت وتەۋ، تۇقىمدى ماقتانى ساتىپ الۋ، وڭدەۋ، تاس جول، تەمىر جول تاسىمالى، ءجىپ ءيىرىپ، كەزدەمە توقۋ جانە كيىم تىگۋ سياقتى ءارقايسى بۋىندارى ءبىرشاما كەمەلدى كاسىپ سالاسى جۇيەسىن قالىپتاستىرىپ، بازارداعى باسەكەلىك قۋاتىن ۇزدىكسىز جوعارىلاتتى.
”جوعارعى، تومەنگى بۋىنداردىڭ تىعىز ۇشتاسۋى تۇتاس كاسىپ سالاسى تىزبەگىنىڭ جوعارى ساپالى دامۋىنا شارت - جاعداي ازىرلەدى“. تاڭ ي - ۋ بىلاي دەدى: كاسىپ سالاسى جۇيەسى كۇن سايىن اقاۋسىزدانۋمەن بىرگە، رايونىمىز تاعى ماقتا وندىرۋدەن بۇرىن، ءوندىرۋ كەزىندە جانە وندىرۋدەن كەيىن عىلمي زەرتتەۋمەن جانە جالپىلاستىرۋمەن ۇزاق ۋاقىت شۇعىلداناتىن ءبىر توپ تەحنيكا دارىندىلارىن جەتىلدىرىپ، ساپالى ماقتا ءوندىرىسىن دامىتۋعا پارمەندى دارىندىلار قامتاماسىزدىعىن ازىرلەدى. قازىر شينجياڭ ەل ءىشى - سىرتىنداعى باسقا ماقتا وندىرەتىن وڭىرلەر تەڭەسە المايتىن تۇتاس تىزبەكتىك ماقتا كاسىپ سالاسى جۇيەسى باسىمدىعىنا يە بولىپ، بىرتىندەپ ەلىمىزدىڭ ماقتا كاسىپ سالاسىنىڭ سورت، تەحنيكا، جابدىق، دارىندى بيىگىنە اينالۋدا.
