تيانشان تورى
تيانشان تورى   ›   جاڭالىقتار   ›   عىلىم جالپىلاستىرۋ

مۇنايمەن جان - جاقتى تانىسايىق

  مۇناي ”قارا التىن“، ”ونەركاسىپتىڭ قانى“ دەپ اتالادى. ەندەشە، مۇنداي باعالى مۇناي قالاي قالىپتاسقان؟ تومەندە مۇنى كىشكەنتاي انار سىزدەرگە ايتادى.

  مۇنايدىڭ قالىپتاسۋى ”ورگانيكالىق تەوريا“ جانە ”بەي ورگانيكالىق تەوريا“ بولىپ بولىنەدى. كاسىپتىك سالادا ”ورگانيكالىق تەوريا“ كەڭ قابىلدانعان. وندا، مۇناي − ەجەلگى تەڭىز - مۇحيتتا نەمەسە كولدەردە ورگانيزمدەردىڭ ولەكسەسى تۇبىنە شوگىپ، كومىلگەننەن كەيىن قالىپتاسقان ورگانيكالىق زاتتاردىڭ جوعارى تەمپەراتۋرادا، جوعارى قىسىمدا جانە وتتەگى تاپشى جاعدايدا ”كەروگەن“ قالىپتاستىرعان سوڭ، تاعى 10 ميلليونداعان جىلداردان سوڭ ىدىراۋىنان قالىپتاسقان دەپ قارالادى. ”بەي ورگانيكالىق تەورياعا“ تاباندى ماماندار مۇناي جەر مانتياسىنداعى كومىرتەگى، سۋتەگى ەلەمەنتتەرىنەن كەلگەن، جەر مانتياسىنىڭ جىلجۋىنان قالىپتاسقان دەپ قارايدى.

  سولتۇستىك سۇڭ پاتشالىعىنىڭ عالىمى شىن كو «مىڭشي اڭگىمەلەرىندە» ونى رەسمي تۇردە ”石油“ دەپ اتاعان.

  مۇناي، نەگىزىنەن، جانار ماي رەتىندە پايدالانىلادى، ايتالىق، بەنزين، ديزەل مايى، اۆياتسيالىق كارەسىن سياقتىلار. سونىمەن بىرگە، مۇناي حيميا ونەركاسىبى ءۇشىن دە ماڭىزدى شيكىزات بولىپ تابىلادى، ونى وڭدەپ سىر، جۋۋ قۇرالدارى، تالشىقتار، كاۋچۇك، پلاستماسسا، حيميالىق تىڭايتقىش، اۋىل شارۋاشىلىعى دارىلەرى، ەڭلىك بۇيىمدار، ءدارى - دارمەك سياقتىلاردى جاساۋعا بولادى.

  بۇگىندە ادامداردىڭ كيىم - كەشەك، ىشەر اس، تۇرارجاي، ءجۇرىس - تۇرىسى مۇنايعا ايرىقشا سۇيەنەدى. ساناقتارعا قاراعاندا، ادام ومىرىندە ورتا ەسەپپەن 551 كيلوگرام مۇنايدى ”ءىشىپ - جەۋگە“، 290 كيلوگرام مۇنايدى ”كيىم - كەشەككە“، 3790 كيلوگرام مۇنايدى ”قونىستانۋعا“، 3838 كيلوگرام مۇنايدى ”ءجۇرىس - تۇرىسقا“ جۇمسايدى ەكەن.

  قازىر شينجياڭداعى بارلانىپ انىقتالعان مۇنايدىڭ گەولوگيالىق قورى 6 ميلليارد 720 ميلليون توننا بولىپ، بۇكىل ەلدەگىنىڭ %15ىن يەلەيدى، بۇكىل ەلدە ءبىرىنشى ورىندا تۇرادى. نەگىزىنەن، جوڭعار، تارىم، تۇرپان − قۇمىل ويپاتتارىنا تارالعان.

  مۇنايدىڭ بارلىعىندا وتە جاقسى اققىشتىق بولا بەرمەيدى، ول اۋىر مايلار (قويۋ مۇناي)، ورتاشا مۇناي، جەڭىل مۇناي جانە ۇيىعان مۇناي بولىپ بولىنەدى. شينجياڭ مۇناي الابىنان، تۇرپان − قۇمىل مۇناي الابىنان، تارىم مۇناي الابىنان شىعاتىن قويۋ مۇنايدىڭ قويۋلىعى اسفالت سياقتى بولادى، مۇنىڭ ىشىندە تۇرپان − قۇمىل مۇناي الابىنىڭ قويۋ مۇنايىنىڭ كومىلگەن تەرەڭدىگى جاپپاي 3000 مەتر اينالاسىندا، ونى اشۋ دۇنيە جۇزىلىك دەڭگەيدەگى قيىن ماسەلە.

  ءبىر قىزىعى، مۇنايدىڭ ءبارى قارا نەمەسە قاراقوشقىل بولا بەرمەيدى، تاعى اق، قىزىل، جاسىل، التىن سارى، قوڭىرقاي تۇستىلەرى بار. باتىس سولتۇستىك مۇناي الابى تارىم ويپاتىنان اشقان ۇيىعان مۇناي جىلتىر جاسىل ءتۇستى، ول جەر استىنداعى جوعارى تەمپەراتۋرالى ورتادا گاز كۇيىندە ەكەن، قازىپ العاننان كەيىن سۋىقتا ۇيىپ مۇنايعا اينالىپتى.

  مۇناي اشۋ ۇزدىكسىز جەر شارىنىڭ تەرەڭ قاتپارىنا قاراي ىلگەرىلەۋدە، شينجياڭنىڭ ەڭ تەرەڭ ۇڭعىماسى 9300 مەترگە دەيىن باردى. تارىم ويپاتىندا ۇڭعىلاۋ تەرەڭدىگى 8000 مەتردەن اساتىن قۇدىقتاردان 100گە تاياۋى بار، ولاردى ”جەر استىنداعى چومولاڭما شىڭى“ دەرسىز. تارىم ويپاتىندا بولاشاقتا تاعى 15 مىڭ مەترلىك بۇرعى ىسكە قوسىلادى.

(انار بۇلت \ شينجياڭ گازەتىنىڭ ءتىلشىسى يۇي جياڭيان رەتتەگەن)

جاۋاپتى رەداكتور : الىمبەك نۇرالين

ەسكەرتۋ:

تورابىمىزداعى مازمۇنداردى پايدالانۋعا تۋرا كەلگەندە، ءسوزسىز جازباشا رۇقساتقا يە بولۋ كەرەك. مازمۇنداردى رۇقساتسىز جالعاپ تاراتۋعا، كەسىپ رەداكسيالاۋعا، وزگەرتۋگە، قىسقارتىپ قۇراستىرۋعا، باسقا ورىنعا كوشىرۋگە نەمەسە باسقا تاسىلدەرمەن كوبەيتۋگە ءارى تاراتۋعا بولمايدى، قايشى كەلگەندەردىڭ زاڭدىق جاۋاپكەرشىلىگى زاڭ بويىنشا قۋزاستىرىلادى.