مۇزدىق ”قاتتى كۇيدەگى سۋ قويماسى“، ”تىرشىلىك قاينارى“ دەپ اتالادى، مۇزدىقتار قالاي قالىپتاسقان؟ مۇزدىقتىڭ قانداي رولى بار؟
مۇزدىق − سۋدىڭ ءبىر ءتۇرلى ساقتالۋ فورماسى. مۇزدىقتىڭ مۇزى اسقار تاۋلارداعى قيىرشىق قاردىڭ قالىڭداپ، نىعىزدالۋىنىڭ ناتيجەسى. قيىرشىق قار دەگەنىمىز قار ۇشقىندارىنىڭ كريستالدىق ەرەكشەلىكتەرىن تولىق جويۋىنان قالىپتاسقان دومالاقتانعان قار تۇيىرشىگى، مۇنداي قار ءدال مۇزدىقتىڭ ”ماتەريالى“. قيىرشىق قار جينالعان تاۋ بەتكەيلەرى قيىرشىق قار ويپاڭى دەپ اتالادى، مىنە بۇل، مۇزدىقتىڭ وشاعى.
ۋاقىتتىڭ جىلجىپ وتۋىمەن، قيىرشىق قاردىڭ قاتتىلىعى مەن ءبىر - بىرىمەن تىعىزدىعى بارعان سايىن ارتىپ، مۇزدىق مۇزىن قالىپتاستىرادى. مۇزدىق مۇزى باستابىندا اقبوز بولادى، تالاي زامان وتكەن سوڭ، مولدىرلىگى جەتەرلىكتەي، كوك ءتۇستى كريستال سياقتى ەجەلگى مۇزدىق مۇزىنا اينالادى. مۇزدىق مۇزى اۋىرلىق كۇشىنىڭ رولىمەن تاۋ بەتكەيىمەن اقىرىن ۇزارىپ، مۇزدىق قالىپتاستىرادى. كولەمى مەن فورماسىنا قاراي مۇزدىق قۇرلىق مۇز جامىلعىسى جانە تاۋ مۇزدىعى بولىپ بولىنەدى.
جەر شارى قۇرلىق جەر اۋدانىنىڭ وننان ءبىر بولىگىن مۇزدىق كومكەرىپ جاتادى، تۇششى سۋ بايلىعىنىڭ تورتتەن ءۇش بولىگى مۇزدىقتاردا ساقتالعان. جەر شارىنىڭ ”قاتتى كۇيدەگى سۋ قويماسى“ رەتىندە، مۇزدىقتار وزەن اعىندارىن تولىقتىرۋدا جانە رەتتەۋدە ماڭىزدى رول اتقارادى، مۇزدىقتار ادامزاتتىڭ ومىرىمەن تىعىز بايلانىستى، ال ولاردىڭ وزگەرىستەرى جەر شارى سۋ بايلىعىنا تەرەڭ اسەر ەتەدى.
ەلىمىز دۇنيە جۇزىندەگى اركتيكا مەن انتاركتيدادان سىرت، مۇزدىق جينالعان ەڭ ماڭىزدى جەر، سونداي - اق ورتا جانە تومەن ەندىكتەگى مۇزدىق اۋماعى ەڭ ۇلكەن ەل. شەكارا ىشىندەگى مۇزدىقتار جىلىنا 60 ميلليارد تەكشەمەتردەن استام تۇششى سۋ بايلىعىن ازىرلەي الادى.
شينجياڭ ەلىمىزدەگى مۇزدىقتار تارالعان ماڭىزدى وڭىرلەردىڭ ءبىرى، 18 مىڭنان استام مۇزدىق بار، بارلىعى تاۋ مۇزدىعى، تيانشان تاۋىنا، كۇنلۇن تاۋىنا جانە التاي تاۋىنا شوعىرلى ورنالاسقان، مۇز قورى 2 تريلليون تەكشەمەتردەن اسادى. مۇزدىقتاردان ەرىگەن سۋ جەر بەتىندەگى اعىننىڭ ۇشتەن ءبىر بولىگىن يەلەيدى، ولار تيانشان الابىنداعى كەڭ - بايتاق شۇراتتاردىڭ ەڭ ماڭىزدى سۋ قاينارى قامتاماسىزدىعى جانە جان تامىرى بولعاندىقتان، ”تىرشىلىك قاينارى“ دەپ اتالعان.
1 - ءنومىرلى مۇزدىق ءۇرىمجى قالا رايونىنان باتىس وڭتۇستىككە قاراي 120 كيلومەتردەن استام جەرگە ورنالاسقان، ول دۇنيە جۇزىندەگى ءىرى قالاعا ەڭ جاقىن مۇزدىق، 3 - مۇزدىق كەزەڭىندە قالىپتاسقان، قازىرگە دەيىن 4 ميلليون 800 مىڭ جىلدىق تاريحى بار. وسى زامانعى مۇزدىق تۇرلەرىنىڭ شوعىرلانۋىنا بايلانىستى، مۇزدىق جەر بەدەرى مەن شوگىندىلەرى ەرەكشە تيپتىك بولىپ، ەجەلگى مۇزدىقتاردىڭ جۇرناعى تولىق ءارى ايقىن ساقتالعان، سوندىقتان 1 - ءنومىرلى مۇزدىق ”مۇزدىقتاردىڭ ءتىرى قازباسى“ دەگەن بەدەلگە يە، بۇل ەلىمىزدەگى وسى زامانعى مۇزدىقتار مەن ەجەلگى مۇزدىقتاردىڭ جۇرناعىن باقىلاۋ مەن زەرتتەۋدەگى ەڭ تاماشا جەر. سوڭعى جىلدارداعى باقىلاۋ مەن زەرتتەۋدەن 1 - ءنومىرلى مۇزدىقتىڭ شەگىنۋى وتە اۋىر بولعانى انىقتالدى. قۋاڭ وڭىردەگى وسى ”قاتتى كۇيدەگى سۋ قويماسىن“ قورعاۋ ءۇشىن، شينجياڭ ”13 - بەسجىلدىق“ مەزگىلىندە مۇزدىق ساياحاتىنا جاپپاي تيىم سالدى.
كليماتتىڭ جىلىنۋى سەبىنەن جەر شارىنداعى باسىم كوپ مۇزدىقتاردىڭ كولەمى مەن قالىڭدىعى كەمەيدى. سوندىقتان، مۇزدىقتى قورعاۋدى، ەكولوگيالىق ورتانى قورعاۋدى كەشەۋىلدەتۋگە بولمايدى.
(اۆتونوميالى رايوندىق عىلىم - تەحنيكا قوعامى بەرگەن)
