”بەس جۇلدىز شىعىستان كوتەرىلسە جۇڭگوعا قۇت“ دەگەن جازۋى بار حان داۋىرىندەگى قامقا بىلەكقاپ نيە ەسكى جۇرتىنان تابىلعان، 20 - عاسىرداعى جۇڭگونىڭ ارحەولوگيا سالاسىنداعى ەڭ ۇلى بايقاۋدىڭ ءبىرى دەپ اتالعان.
ارحەولوگيالىق بايقاۋ بويىنشا، سول كەزدەگى تۇرعىندار ەگىن، مال شارۋاشىلىعى، باۋ - باقشا، جەمىس، كوكونىس وندىرىستەرىن ورىستەتكەن، ەگىن شارۋاشىلىعىندا، نەگىزىنەن، ءبيداي، ارپا، جۇگەرى ەككەن. ولار قىش بۇيىمدارىن جاساۋ، تەرى يلەۋ، اراق اشىتۋ، ءجۇن، ماقتا توقىماشىلىعى، ءۇي قۇرىلىسى، مەتال قورىتۋ، وڭدەۋ، اشەكەي بۇيىم جاساۋ سياقتى ونەركاسىپتەردى دە دامىتقان. بۇل جەردىڭ تۇرعىندارى تاعى جەمىس ەككەن، ارحەولوگتار ەسكى جۇرتتىڭ وڭتۇستىك بولىگىنەن كولەمى 1500 شارشى مەتر كەلەتىن ءجۇزىم باعىنىڭ جۇرناعىن بايقادى.
نيە ەسكى جۇرتىندا قۇرىلىس كولەمى 1500 شارشى مەترگە تاياۋ ءبىر ۇلكەن ءۇي بار، ءۇي ءبىر تەكشەدە، ورنالاسۋى رەتتى، كولەمى زور، كىرەبەرىس ءۇي، ءدالىز، اس ءۇي، قوناق بولمە، جاتىن بولمە سياقتىلاردى ايقىن پارىقتاۋعا بولادى.
ارحەولوگتار نيە ەسكى جۇرتىنان قىرۋار قۇندى مادەني ەسكەرتكىشتەردى بايقادى، اعاش سايمان، قامقا، ماتا، اشەكەي بۇيىمدار، تاقتاي جانە «司禾府印» (سىحىفۋ ءمورى) سياقتىلار بار، سونىمەن بىرگە كوپتەگەن حاروشتي جازۋى بار تاقتاي سىنىقتارى تابىلدى. نيە ەسكى جۇرتىنان قازىپ الىنعان «ساڭجيە حيكايالارى» بامبۋك تاقتايشالارىنىڭ جازۋلارى سول كەزدەگى ورتا جازىقتا جاپپاي قولدانىلعان ساۋات اشۋ وقۋلىعى «ساڭجيە حيكايالارىمەن» بىردەي ەكەن.
نيەدەگى ارحەولوگيالىق بايقاۋلاردىڭ ىشىندەگى ەڭ ايگىلىسى ”بەس جۇلدىز شىعىستان كوتەرىلسە جۇڭگوعا قۇت“ دەگەن جازۋى بار حان داۋىرىندەگى قامقا بىلەكقاپ، بۇل مەملەكەتتىك 1 - دارەجەلى مادەني ەسكەرتكىش، سونداي - اق جۇڭگوداعى تۇڭعىش توپتاعى شەتەلگە (شەكارادان) شىعارىپ كورمەگە قويۋعا تيىم سالىنعان مادەني ەسكەرتكىشتەردىڭ ءبىرى.
نيە ەسكى جۇرتى شينجياڭنىڭ حوتان ايماعىنىڭ نيە اۋدانى قالاشىعىنان سولتۇستىككە قاراي 150 كيلومەتر جەردە. وسى بۇددا مۇناراسىن سەنتر ەتكەن، وڭتۇستىك، سولتۇستىك ۇزىندىعى 25 كيلومەتر، شىعىس، باتىس كەڭدىگى 5تە 7 كيلومەتر كەلەتىن ۇزىنشاق وڭىرگە 70تەن استام ەسكى جۇرت بىتىراي ورنالاسقان. وسى ەسكى جۇرت تاكلاماكانداعى قازىر بار ەڭ ۇلكەن ەسكى جۇرت شوعىرى، ونىڭ حان، جين داۋىرلەرىندەگى جىبەك جولىنىڭ وڭتۇستىك ارناسىنداعى بەكتىكتەرى جانە جىبەك جولىنداعى گۋمانيتارلىق، جاعراپيالىق وزگەرىستەردى زەرتتەۋدە ماڭىزدى قۇنى بار.
”بەس جۇلدىز شىعىستان كوتەرىلسە جۇڭگوعا قۇت“ دەگەن جازۋى بار قامقا بىلەكقاپ دوعال بۇرىشتى تىك ءتورتبۇرىش ءپىشىندى، ۇزىندىعى 5. 18 سانتيمەتر، كەڭدىگى 5. 12 سانتيمەتر، استى - ۇستىندە 6 تورعىن باۋى بار، بۇرىنعىلاردىڭ ساداق تارتقاندا بىلەگىن قورعايتىن قورعانۋ جابدىعى ەسەپتەلەدى. وسى قامقاداعى قاپتاعان مۇنار سۇلباسىنىڭ ىشىنە جۇڭگونىڭ ءداستۇرلى اسپان قۇبىلىستارى جۇلدىزناماسىنداعى بالگەرلىك ءسوزى −«五星出东方利中国» (بەس جۇلدىز شىعىستان كوتەرىلسە جۇڭگوعا قۇت) دەگەن جازۋدىڭ شياۋجۋان نۇسقاسى، دوڭگەلەك سىزىقپەن بەينەلەنگەن ”بەس جۇلدىز“ ورنەك، سونداي - اق سامۇرىق، لۋاننياۋ، سىڭار ءمۇيىز، اق جولبارىس سياقتى ىرىس - قۇت اڭ - قۇستارى كىرىستىرىلگەن. توقىپ جاساۋ بارىسىندا قىزىل، سارى، كوك، اق، جاسىل 5 ءتۇستى جىبەك ءجىپ قولدانىلعان، ناقىشتارى انىق، ەركىن، ايرىقشا اسەم بولىپ، حان داۋىرىندەگى قامقا توقۋ تەحنيكاسىنىڭ ەڭ جوعارى ورەسىنە ۋاكىلدىك ەتەدى.
”بەس جۇلدىز شىعىستان كوتەرىلسە جۇڭگوعا قۇت“ دەگەن جازۋلار «تاريحناما. اسپان ورداسى كىتابىنداعى»: ”اسپانعا ءبولىنىپ ورنالاسقان بەس جۇلدىز شىعىسقا قاراي جينالسا، جۇڭگوعا قۇت؛ باتىسقا قاراي جينالسا، شەتەلگە (اسكەري ىستەر) قۇت. بەس جۇلدىزدىڭ ءبارى بولپاننان ءبىر جەرگە جينالسا، جينالعان ەل الەمدى بيلەيدى“ دەگەننەن شىققان. قامقاداعى ”بەس جۇلدىز“ ءىس جۇزىندە شولپان، ەسەكقىرعان، بولپان، قىزىلجۇلدىز، ساتۋرن سىندى بەس جۇلدىزدى مەڭزەيدى، ونىڭ ماعىناسى ”شىعىس كەڭىستىكتە شولپان، ەسەكقىرعان، بولپان، قىزىلجۇلدىز، ساتۋرن بەس جۇلدىز بىردەي كورىنسە، ورتا جازىقتىڭ سوعىس جۇرگىزۋىنە پايدالى“ دەگەن ءسوز. بۇل كۇنى بۇگىنگە دەيىن شينجياڭ شەكاراسى ىشىندە بايقالعان ءداۋىرى ەڭ ۇزاق ”جۇڭگو“ دەگەن جازۋى بار مادەني ەسكەرتكىش بولىپ تابىلادى.
نيە ەسكى جۇرتى بۇرىنعى زاماندارداعى ورتالىق بيلىكتىڭ باتىس ءوڭىردى باسقارعان تاريحي شىندىعىنا كۋا بولىپ، شينجياڭنىڭ ەجەلدەن كوپ ۇلت شوعىرلى قونىستانعان ءوڭىر، جۇڭگو تەرريتورياسىنىڭ بولىنبەس ءبىر بولىگى ەكەندىگىن دالەلدەيدى.
(انار بۇلت \ شينجياڭ گازەتىنىڭ تىلشىلەرى جياڭ فىڭ، ديڭ ۋىن رەتتەگەن)
