جۇڭگو - قىرعىزستان - وزبەكستان تەمىر جولى ورتا ازيانى تۇتاستىرادى
شينجياڭ جاڭا دامۋ ارناسىن قالىپتاستىرادى
□ انار بۇلت \ شينجياڭ گازەتىنىڭ ءتىلشىسى لۋ فىڭباۋ
مەملەكەتتىك دامۋ جانە رەفورما كوميتەتىنىڭ جۋىقتا جاريالاعان حابارىنا قاراعاندا، قازىر جۇڭگو - قىرعىزستان - وزبەكستان تەمىر جولى ءتۇيىندى جوباسىنىڭ جەلىسىن تەكسەرۋ جانە جەلى بويىن ولشەۋ اياقتاعان، گەولوگيالىق بارلاۋ سياقتى باسقا دا قىزمەتتەر بەلگىلەنگەن قىزمەت جوسپارى بويىنشا تارتىپپەن ىلگەرىلەتىلۋدە. اياق الىسى ءساتتى بولسا، مەجەمەن جىل سوڭىندا سىرتقى بارلاۋ جۇمىستارى اياقتالادى، بارلىق جۇزەگە اسۋ مۇمكىندىگىن زەرتتەۋ جۇمىستارى جوسپار بويىنشا 2023 - جىلى 6 - ايدىڭ سوڭىنان بۇرىن اياقتالادى.
جۇڭگو - قىرعىزستان - وزبەكستان تەمىر جولى قاشقار قالاسىنان باستالىپ، قىرعىزستانعا كىرىپ، سودان ارى باتىسقا قاراي وزبەكستانعا جەتەدى.
جۇڭگو - قىرعىزستان - وزبەكستان تەمىر جولى سالىنىپ بولعاننان كەيىن، ازيا − ەۆروپا قۇرلىعىنىڭ جالپى تۇلعالىق قاتىناس جول تورىن كەمەلدەندىرۋگە پايدالى بولىپ قالماستان، جۇڭگونىڭ، ورتا ازيانىڭ، ءتىپتى، ورتا شىعىستىڭ قاتىناس ارناسىن جاقسارتادى، ونىڭ ۇستىنە شينجياڭنىڭ جاڭا دامۋ ارناسىنىڭ قالىپتاسۋىن ىلگەرىلەتۋ، جۇڭگو، ورتا ازيا، ءتىپتى، ەۆروپا ەكونوميكاسىنىڭ دامۋىن دەمەۋ جونىنەن وراسان زور جەبەۋ رولىن اتقارادى.
20 جىلدان استام ۋاقىتتىق ىزدەنىس ەكپىندى قادام باستى
”ەلىمىزدىڭ باتىسقا ەسىك اشۋىندا شينجياڭ الدىڭعى شەپ، ال، شينجياڭمەن ىرگەلەس ورتا ازيا ەلدەرى ەلىمىزدىڭ باتىسقا ەسىك اشۋ جولى باسىپ وتەتىن ماڭىزدى جەرلەر“، - دەدى شينجياڭ داشۋەسى ەكونوميكا جانە باسقارۋ شۋەيۋانىنىڭ دوتسەنتى، شينجياڭ زات اينالىمى ءىلمي قوعامىنىڭ باستىعى ۋاڭ حايليڭ.
ەلىمىز بەن ەۆروپانى ۇلاستىراتىن، تۇتاستىراتىن قۇرلىق جولىنان، نەگىزىنەن، شىعىس بولىك، ورتا بولىك، باتىس بولىك سىندى ۇشەۋى بار، شىعىس بولىكتەگى، ورتا بولىكتەگى ارنا مانجوۋلي، ارليانحوت، سۇيفىنحى وتكەلدەرىنەن شەكارادان شىعادى، ەڭ سوڭىندا رەسەيدى، پولشانى باسىپ ءوتىپ ەۆروپاعا جەتەدى، بۇل ءداستۇرلى ازيا - ەۆروپا قۇرلىق كوپىرى جەلىسى بولىپ تابىلادى.
وتكەن عاسىردىڭ 90 - جىلدارىنىڭ باسىندا، ليانيۇنگاڭنان شينجياڭ ارقىلى قازاقستان مەن رەسەيدى كەسىپ ءوتىپ، نيدەرلاندتىڭ روتتەردامىنا توتە جەتەتىن تەمىر جول جەلىسى ىسكە قوسىلىپ، جاڭا ازيا - ەۆروپا قۇرلىق كوپىرىن قالىپتاستىردى.
2011 - جىلى 3 - ايدىڭ 19 - كۇنى تۇڭعىش ”چۇڭچيڭ - شينجياڭ - ەۆروپا“ حالىقارالىق زات تاسىمالى كەزەكشى پويەزى چۇڭچيڭنەن جولعا شىعىپ، الاتاۋ شەكارا وتكەلىنەن شەكارادان شىعىپ، گەرمانيانىڭ دۋيسبۋرگىنە جەتىپ، جۇڭگو - ەۆروپا كەزەكشى پويەزىنىڭ جاسامپازدىقپەن دامۋىنىڭ بەتاشارىن اشتى. ەلىمىزدەن جولعا شىعاتىن جۇڭگو - ەۆروپا كەزەكشى پويەزدارى نەگىزگى جەلىسى شىعىس بولىك، ورتا بولىك، باتىس بولىك وتكەلدەردەن شەكارادان شىعادى، باتىس بولىك وتكەلدەگى شەكارادان شىعاتىن شەكارا وتكەلى الاتاۋ مەن قورعاس بولىپ تابىلادى.
”ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جولدى“ بىرگە قۇرۋ باستاماسى العا قويىلعاننان بەرى، جۇڭگو - ەۆروپا كەزەكشى پويەزدارىنىڭ قاتىناۋ سانى جىل سايىن ارتتى، شينجياڭعا قاتىنايتىن كەزەكشى پويەزدى مىسالعا الساق، شەكارادان كىرىپ - شىعاتىن كەزەكشى پويەزدىڭ جالپى سانى 50 مىڭ كەزەكتەن اسىپ، جىلدىق ورتاشا ارتۋ قارقىنى ％68 بولدى.
”تالاي جىل جۇمىس جۇرگىزۋدى باسىنان كەشكەن الاتاۋ جانە قورعاس شەكارا وتكەلىنىڭ قاتىناۋ قۋاتى زەردەلىلەندىرۋ دەڭگەيىن جوعارىلاتۋدى قاجەت ەتەدى“. ۋاڭ حايليڭ بىلاي دەدى: ”شينجياڭنىڭ ءوزى جونىنەن ايتقاندا، وڭتۇستىك شينجياڭدا تەمىر جول شەكارا وتكەلى جوق، باتىسقا ەكسپورت ەتىلەتىن جۇكتەر ەگەر كەزەكشى پويەزبەن تاسىمالدانسا، ءۇرىمجىنى اينالىپ، سودان كەيىن جوعارىداعى شەكارا وتكەلدەرى ارقىلى شەكارادان شىعارۋعا تۋرا كەلەدى، مۇنىڭ وزىندىك قۇنى ءبىرشاما جوعارى“.
جاڭا ازيا - ەۆروپا قۇرلىق كوپىرى سىندى كەشەندى ارنا قاجەتتى قاناعاتتاندىرا الماي قالدى، وسىنداي احۋالدا جۇڭگو - قىرعىزستان - وزبەكستان تەمىر جولى تاعى دا جۇرت نازارىنا ءىلىندى.
شىنتۋايتىندا، سوناۋ 25 جىلدىڭ الدىندا، جۇڭگو - قىرعىزستان - وزبەكستان تەمىر جولى قۇرىلىسى جوسپارىن تۇڭعىش رەت ”ەۆروپا - كاۆكاز - ازيا تاسىمال ءدالىزى (TRACECA)“ ۇيىمى العا قويعان بولاتىن. سول جىلى جۇڭگو، قىرعىزستان، وزبەكستان ءۇش ەل جۇڭگو - قىرعىزستان - وزبەكستان تەمىر جولى قۇرىلىسى جونىندە سەلبەستىك ەسكەرتپە حاتىنا قول قويىسقان ەدى. وسىدان كەيىن، ءۇش ەل وسى تەمىر جول نىسانىنىڭ قارقىنىن ۇزدىكسىز جەدەلدەتىپ كەلەدى.
9 - ايدا، جۇڭگو - قىرعىزستان - وزبەكستان ءۇش ەل «جۇڭگو - قىرعىزستان - وزبەكستان تەمىر جولى قۇرىلىسى نىسانى (قىرعىزستان شەكاراسى ىشىندەگى بولىگى) سەلبەستىك تۇسىنىستىك ەسكەرتپە حاتىنا» قول قويىسىپ، جۇڭگو - قىرعىزستان - وزبەكستان تەمىر جولى قۇرىلىسى تاعى دا پارمەندى قادام تاستادى.
قالىپتاسۋىنان ءۇمىت بار جاڭا قۇرلىق - تەڭىز وتكەلى
مىڭداعان جىلداردان بەرى ازيا - ەۆروپا قۇرلىعىنىڭ قويناۋىنا ورنالاسقان شينجياڭدا، كەرۋەن قوڭىراۋىنا ىلەسە ارى - بەرى سابىلعان ساۋدا كەرۋەندەرى قۇمدى ءشول، قۇبا ءتۇزدى كەسىپ ءوتىپ، جۇڭگو مەن ازيا - ەۆروپاداعى ءارقايسى ەلدەردىڭ ەكونوميكاسىن، مادەنيەتىن تىعىز بايلانىستىردى.
”جۇڭگو - قىرعىزستان - وزبەكستان تەمىر جولى وتەتىن جەر ءدال ەجەلگى جىبەك جولىنىڭ ماڭىزدى جول بولىكتەرىنىڭ ءبىرى، ەجەلگى جىبەك جولىنداعى تۇيەلى كەرۋەن تاسىمالى جول بويىنداعى ساۋدا، زات اينالىمى جۇيەسى مەن كاسىپ سالاسىنىڭ دامۋىن جەتەكتەدى. جۇڭگو - قىرعىزستان - وزبەكستان تەمىر جولى شىعىس پەن باتىستىڭ ساۋدا وزىندىك قۇنىن تومەندەتىپ قالماستان، ونان دا ماڭىزدىسى، حالىقارالىق وڭىرلىك سەلبەستىك پەن دامۋدى جەدەل ىلگەرىلەتەدى“، - دەدى شينجياڭ اقىلماندار قويماسىنىڭ مۇشەسى جۋ شىسۇڭ.
شينجياڭ داشۋەسى قاتىناس - تاسىمال ينجەنەرياسى شۋەيۋانىنىڭ ورىنباسار باستىعى ۋاڭ بيڭ بىلاي دەدى: جۇڭگو - قىرعىزستان - وزبەكستان تەمىر جولى سالىنىپ بولسا، جاڭا ازيا - ەۆروپا قۇرلىق كوپىرىنىڭ وڭتۇستىك جولىن قالىپتاستىرىپ قالماستان، تاعى جاڭا قۇرلىق - تەڭىز وتكەلىن قۇرىپ، ازيا - ەۆروپا قۇرلىعىنىڭ جالپى تۇلعالىق قاتىناس تورىن كەمەلدەندىرىپ، ازيا - ەۆروپا قۇرلىعى قاتىناس - تاسىمال جەلىسىنىڭ، ۇلگىسىنىڭ كوپ نەگىزدەنىلۋىن جۇزەگە اسىرادى.
9 - ايدىڭ 15 - كۇنى سىچۋاننىڭ العاشقى جۇڭگو - قىرعىزستان - وزبەكستان ”تاس جول مەن تەمىر جول بىرلەسىپ تاسىمالداۋ“ حالىقارالىق كەزەكشى پويەزى چىڭدۋ (شۋاڭليۋ) اۆياتسيا، تەمىر جول حالىقارالىق بىرلەسىپ تاسىمالداۋ پورتىنان جولعا شىقتى، وسى كەزەكشى پويەز تۇتاس بارىستا كونتەينەرلى ”تەمىر جول − تاس جول“ حالىقارالىق كوپ ۇلگىدەگى بىرلەسىپ تاسىمالداۋ ءتاسىلىن قولدانىپ، ەركەشتام شەكارا وتكەلىنەن ءوتىپ، اۆتوكولىك تاسىمالىنا اۋىستىرىلعان سوڭ شەكارادان شىعارىلىپ، وزبەكستانعا جەتەدى.
جۇڭگو - قىرعىزستان - وزبەكستان ”تاس جول − تەمىر جول بىرلەسىپ تاسىمالداۋ“ كەزەكشى تاسىمالى ەشقانداي تاڭسىق ەمەس، مۇنداي تاسىمالداۋ ۇلگىسى ورتا ازيا كەزەكشى پويەزدارىنىڭ الاتاۋ جانە قورعاس وتكەلدەرىنەن شەكارادان شىعۋدىڭ تيىمدىلىگىن تولىقتاۋعا اينالىپ ۇلگەردى.
”ەگەر جۇڭگو - قىرعىزستان - وزبەكستان تەمىر جولى سالىنىپ بولسا، كەزەكشى پويەز وسى تەمىر جول ارقىلى ورتا ازياعا، ەۆروپاعا كىرىپ، جاڭا ءبىر ارنا قالىپتاستىرادى“، - دەدى ۋاڭ حايليڭ.
بۇل عانا ەمەس، ورتا ازياداعى ءىشىنارا ەلدەر ىشكى قۇرلىقتىق مەملەكەتكە جاتادى، تەڭىزگە شىعار جولى جوق، ولاردىڭ ونىمدەرى جۇڭگو - قىرعىزستان- وزبەكستان تەمىر جولى ارقىلى شينجياڭعا كىرگەن سوڭ، حوتان، چارقىلىق، چۇڭچيڭ، چىڭدۋ، گۋاڭشي قاتارلى جەرلەردى باسىپ ءوتىپ، ودان ارى تەڭىزگە شىعىپ، شىعىس وڭتۇستىك ازيا سياقتى جەرلەرگە كىرەدى نەمەسە ەلىمىزدىڭ شىعىس بولىگىندەگى تەڭىز جاعالاۋى پورتتارى ارقىلى تەڭىزگە شىعادى، سونداي - اق شىعىس وڭتۇستىك ازيا سياقتى جەرلەردىڭ ونىمدەرى دە وسى جولدى بويلاپ ورتا ازياعا، ورتا شىعىسقا، ءتىپتى، ەۆروپاعا كىرەدى. ”بۇل ءبىر جاڭا قۇرلىق - تەڭىز ارناسى، جىبەك جولى ەكونوميكالىق بەلدەۋى جانە 21 - عاسىرداعى تەڭىز جىبەك جولى وسى ارنا ارقىلى تىعىز تۇتاسادى“، - دەدى ۋاڭ حايليڭ.
شينجياڭ قازىنا - ەكونوميكا داشۋەسى ماركسيزم شۋەيۋانى پارتكومىنىڭ ورىنباسار شۋجيى، باستىعى يان گوجياڭ بىلاي دەپ قارايدى: جۇڭگو - قىرعىزستان - وزبەكستان تەمىر جولى قاشقاردى سەنتر ەتىپ، باتىس وڭتۇستىك وڭىرىمەن تۇتاسادى، سونداي - اق شىعىس وڭتۇستىك تەڭىز جاعالاۋىن شارپيدى. ال قاشقار - گۋادار پورتى تەمىر جولى، لاسا - كاتماندۋ تەمىر جولى سالىنىپ بولعاننان كەيىن جۇڭگو - لاۆوس، جۇڭگو - تايلاند تەمىر جولى سياقتىلارمەن تۇتاسادى، گۋاڭجوۋ، حايكوۋ سياقتى جەرلەردىڭ جۇكتەرى باتىس وڭتۇستىكتى، باتىس سولتۇستىكتى باسىپ ءوتىپ شينجياڭعا جەتىپ، ودان ارى ەۆروپاعا توتە بارىپ، جاڭا ۇلكەن ارنا قالىپتاستىرادى ءارى اناعۇرلىم كەڭ اۋماقتى شارپيدى.
شينجياڭ ازيا - ەۆروپا ەكونوميكاسىنىڭ دامۋىنىڭ تىرەگىنە اينالادى
9 - ايدىڭ 25 - كۇنى قاشقار كەشەندى باجىسىز اۋماعىندا، اۆتوكولىكتەر قاتار - قاتار ءتىزىلىپ كەدەننەن ءوتتى. قاشقاردىڭ ”بەس شەكارا وتكەلى سەگىز ەلگە تۇتاساتىن، ءبىر جولى ەۆروپا مەن ازيانى جالعاستىراتىن“ وزگەشە وڭىرلىك ورىن باسىمدىعىنىڭ ارقاسىندا قاشقار كەشەندى باجىسىز اۋماعىندا ادام قاپتاپ، كولىك قايشالىسقان كورىنىس كوپتەپ جارىققا شىقتى.
1 - ايدان 8 - ايعا دەيىن قاشقار كەشەندى باجىسىز اۋماعىنىڭ يمپورت - ەكسپورت ساۋدا سوماسى 12 ميلليارد 300 ميلليون يۋان بولىپ، تۇڭعىش رەت 10 ميلليارد يۋاندىق ۇلكەن وتكەلدى بۇزىپ، سايكەس مەزگىلدەن 1. 10 ەسە ارتتى.
ەكونوميكانىڭ دامۋى قاتىناستىڭ قولايلىلىعىنان ايرىلا المايدى، ادامدار لەگى دە قاتىناستىڭ شاپشاڭدىعىنان ايرىلا المايدى، جۇڭگو - قىرعىزستان - وزبەكستان تەمىر جولى قاشقار سياقتى وڭتۇستىك شينجياڭ وڭىرىنە اناعۇرلىم مول مۇمكىندىك ازىرلەيدى.
”قاشقار وڭتۇستىك شينجياڭداعى ماڭىزدى اشىق قالا رەتىندە، ونىڭ نەگىزدىك قۇرىلىمدانۋىنىڭ وسىزاماندانۋى توڭىرەگىندەگى قالالاردان جوعارى. بولاشاقتا قاشقار جۇڭگو - پاكيستان تەمىر جولى مەن جۇڭگو - قىرعىزستان - وزبەكستان تەمىر جولىنىڭ ۇشتاسقان جەرىنە اينالادى، ورتا ازيانى، باتىس ازيانى جانە ەۆروپانى تۇتاستىراتىن ساۋدا تورابى بولۋ كومەسكى كۇشى بار“، - دەدى جۋ شىسۇڭ.
يان گوجياڭ بىلاي دەدى: ”جۇڭگو - قىرعىزستان - وزبەكستان تەمىر جولى تەك قاشقار جونىنەن اسا زور جەبەۋ رولىن اتقارىپ قالماستان، تەمىر جول سالىنىپ بولعاننان كەيىن، شينجياڭنىڭ، ءتىپتى، ەلىمىزدىڭ باتىس بولىگىنىڭ قاتىناس ارناسىن وزگەرتىپ، ’ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول‘ قۇرىلىسىنىڭ تەڭىز بەن قۇرلىقتا قوسىلا ارەكەتتەنۋىن، ءبىر تۇلعالى دامۋىن جەبەيتىن بولادى. شينجياڭنىڭ ’وزەكتى رايون‘ رولىن اناعۇرلىم كورنەكتىلەندىرىپ قالماستان، شينجياڭدى بۇكىل الەمدەگى قۇرلىقتىق قاتىناستىڭ جانە ساۋدا بارىس - كەلىسىنىڭ ماڭىزدى تورابىنا اينالدىرادى“.
شينجياڭنىڭ دامۋ كومەسكى كۇشى شەكسىز، ورايى دا ەرەسەن كوپ. تىلشىلىك بارىسىندا، مامان - وقىمىستىلار شينجياڭنىڭ الدىن الا ورنالاستىرۋ جاساپ، بارىنەن بۇرىن جوسپارلاپ، ءتۇرلى دايىندىقتاردى ويداعىداي ىستەۋىن ۇسىنىس ەتتى.
”بولاشاقتا، تىنىق مۇحيتتان اتلانت مۇحيتقا دەيىن، يندى مۇحيتتان سولتۇستىك مۇزدى مۇحيتقا دەيىن، شىعىس پەن باتىس ىقپالداسقان، وڭتۇستىك پەن سولتۇستىك تۇتاسقان تەمىر جول ۇلكەن ارناسى شينجياڭدا توعىسادى، شينجياڭنىڭ ازيا - ەۆروپا ەكونوميكاسىنىڭ دامۋىن دەمەيتىن ماڭىزدى تەتىك بولۋىنان ءۇمىت بار“. ۋاڭ حايليڭ بىلاي دەدى: ارنا قۇرىلىسىن تۇتقا، ساۋدانى جەتەكشى، كاسىپ سالالارىنىڭ توعىسۋىن دامۋداعى قوزعاۋشى كۇش، گۋمانيتارلىق سالالاردى نەگىز ەتىپ، قۇرلىقتىق ۇلكەن ارنا تورابى ورايىن يگەرگەن شينجياڭنىڭ بولاشاعىنان زور ءۇمىت كۇتۋگە ابدەن بولادى.
