”ياداڭ“ جاعراپيالىق اتاۋ. وتكەن عاسىردىڭ باس شەنىندە شەتەلدىك جاھانكەزدەر شينجياڭنىڭ لوپنۇر كولىندە تەكسەرۋ جۇرگىزگەندە، ەجەلگى كول ماڭىنان شوعىرلى تارالعان، الدىمەن سۋدىڭ شايۋىنان، سوڭىنان جەلدىڭ جەمىرۋىنەن قالىپتاسقان، سان الۋان فورماداعى جەر ءتۇزىلىسىن، جەرگىلىكتى ۇيعۇر تىلىندە ونى Yardang (اۋەلگى ماعىناسى ”قۇلاما توبەشىك“) دەپ اتايتىندىعىن بايقايدى. وسىدان كەيىن Yardang (ياداڭ) ءسوزى بىرتىندەپ ەل ءىشى - سىرتىنداعى عىلىم سالاسىنا تارالادى جانە قابىلدانادى. لوپنۇر جاپان دالاسىنان ياداڭ جەر ءتۇزىلىسى بايقالعاننان كەيىن، دۇنيە جۇزىندەگى كوپتەگەن قۋاڭ وڭىرلەردەن دە وسى تەكتەس جەر ءتۇزىلىسى كوپتەپ بايقالىپ، ءبىر تۇتاس ياداڭ جەر ءتۇزىلىسى دەپ اتالدى.
ياداڭ جەر ءتۇزىلىسى ەرەكشە حيكىمەت، قىر، مۇنارا، دىڭگەك فورماسىن نەگىز ەتكەن، بەتكەي قىرى نايزاداي شانشىلعان، ورمەلەپ جارماسىپ شىعۋ وتە قيىن، ونىڭ ۇستىنە ءپىشىنى الۋان ءتۇرلى، فورماسى سان قيلى، ۇلكەن - كىشىلىگى ۇقسامايدى. ول جەرگە بارعان ساياحاتشىلار اسا حيكىمەت عاجاپ كورىنىستەردى كورىپ وي شۇڭەتىنە باتىپ، قىزىعا ەلىتەدى.
سونىمەن بىرگە ياداڭ جەر ءتۇزىلىسى كوبىندە ”سايتان كەرىش“ دەپ تە اتالادى، ولار ادەتتە جەل وتىندە بولادى. ءار جولى جەل سوققاندا، جەر - الەمدى سارى قۇم قاپتايدى، اسىرەسە، ءتۇن جامىلعاننان كەيىن سوققان بوراندا قورقىنىشتى ازىناعان داۋىس ەستىلىپ، ۇلارداي شۋلاپ، ادام جانىن تۇرشىكتىرەدى.
تاڭعاجايىپ ياداڭ جەر ءتۇزىلىسى قالاي قالىپتاسقان؟
ياداڭ جەر ءتۇزىلىسى وزەن، كول فازاسىنىڭ توپىراق فورماسىنداعى شوگىندىسى قالىپتاستىرعان جەر بەتى، ول جەلدىڭ جەمىرۋىمەن، اعىن سۋدىڭ شايۋىمەن جەمىرىلگەن توپىراق تىرەۋ جانە جەمىرىلگەن ويپاڭنىڭ (شۇڭقىر) قوسىلۋىنان قالىپتاسقان جەر ءتۇزىلىسى.
ياداڭ جەر ءتۇزىلىسىنىڭ قالىپتاسۋىندا اسا ماڭىزدى ەكى فاكتور قاجەت: ءبىرىنشى، گەولوگيالىق نەگىز، ياعني كول فازاسىنىڭ شوگىندى جەر قىرتىسى؛ ەكىنشى، سىرتقى كۇشتىڭ جەمىرۋى، ياعني باعىتتى جەلدىڭ جەمىرۋى جانە اعىن سۋدىڭ شايۋى. ۋاقىتتىڭ وتۋىنە ساي، كەڭ بايتاق قۇبا تۇزدەگى قۇمدى توپىراقتى قابات بىرتىندەپ جوعالىپ، ونان قابات - قابات توپىراق ءۇيىندىسى قالىپ، بارا - بارا وسىنداي تاڭعاجايىپ جەر ءتۇزىلىسى قالىپتاسقان.
ەلىمىزدە ياداڭ جەر ءتۇزىلىسىنىڭ تارالۋ اۋدانى 20 مىڭ شارشى كيلومەتردەن اسادى، باستىسى، باتىس سولتۇستىكتەگى قۋاڭ، جەل كوپ سوعاتىن وڭىرلەردە، سايدام ويپاتى، شۋلى وزەنىنىڭ ورتا، تومەنگى اعارى، لوپنۇر كولىنىڭ ماڭى جانە تۇرپان، قۇمىل ويپاتى سياقتىلاردى قامتيدى.
شينجياڭداعى ياداڭ جەر ءتۇزىلىسى، باستىسى، جوڭعار ويپاتىنىڭ باتىس بولىگىندەگى ورقى، شىعىس بولىگىندەگى جياڭجۇنمياۋ، تۇرپان − قۇمىل ويپاتىنداعى ۋباۋ، شىسانجيانفاڭ، تارىم ويپاتىنىڭ شىعىس جيەگىندەگى لوپنۇر كولىنىڭ سولتۇستىك بولىگى، كروران بايىرعى قالاسى سياقتى جەرلەرگە تارالعان. مۇنىڭ ىشىندە قارامايلىنىڭ ورقىسىنداعى سايتان كەرىش، قۇمىلداعى سايتان كەرىش، شونجىداعى سايتان كەرىش ەڭ تانىمالى.
سان ميلليونداعان جىلداردىڭ الدىندا، شينجياڭ ءوڭىرى تەلەگەي تەڭىز بولاتىن. كليمات وزگەرىسىنە ىلەسە، سۋدىڭ قۇيىلۋى، سۋدىڭ قايتۋى ۇزدىكسىز قايتالانىپ جوعارى - تومەن قاباتتاسقان تۇنبا جىنىس قاباتى مەن قۇمدى توپىراق قاباتى پايدا بولدى. ۇگىلمەلى قۇمدى توپىراق قاباتىن جەل جەمىرىپ جانە سۋ شايىپ، تەمپەراتۋرا پارقىنداعى سۇراپىل وزگەرىستەن تۋىلعان كەڭەيۋ - تارايۋ اسەرىنەن تۇنبا جىنىس قاباتى وپىرىلىپ، بىرتىندەپ تىرەۋ فورماسىنا اينالدى، ياداڭ جەر ءتۇزىلىسى مىنە وسىلاي بىرتىندەپ تۇلعالاندى.
(انار بۇلت\ شينجياڭ گازەتىنىڭ ءتىلشىسى چۋان جىحۋا رەتتەگەن)
