بۇل ءبىر عاجايىپ كول، ءبىر جىلدا ايدىنى كەڭ اينا كولدەن اياسى تار شاعىن كولگە اينالا سالادى.
بۇل ءبىر ءتىلسىم كول، كول ورتاسى جىم - جىلاس، ال كول بويىندا ومىرشەڭدىك قاۋلاپ تۇرادى.
بۇل تىپتەن ماڭىزدى كول، ءبىر ءوزى سولتۇستىك شينجياڭنىڭ، ءتىپتى، باتىس - سولتۇستىكتىڭ، حۋابەيدىڭ اۋا رايىنىڭ وزگەرىسىنە اسەر ەتەدى، كولدىڭ كەيبىر ”مۇرالارى“، ءتىپتى، ۇشىپ وتىرىپ دۇڭحايدىڭ جاعالاۋىنا دەيىن بارىپ قونادى.
تيانشان تاۋىنىڭ سولتۇستىك باۋرايىنداعى وسى ەبينۇر كولى، زايىرى، قانداي كول؟ شىندىعىندا، جەلسىزدە ايناداي جارقىراپ جاتقانىمەن، بوران شىققاندا ۇيدەي تولقىن جوڭكىلەتىن كول اۋماعىنىڭ تالاي - تالاي ءتىلسىم سىرى بار.
الدىمەن، ”قۇبىلعىشتىعىن“ ايتايىق. ءار جىلدىڭ كوكتەم ماۋسىمىندا، ەبينۇر كولىنىڭ اۋدانى تەز ۇلعايىپ، 700 − 800 شارشى كيلومەترگە جەتەدى، الايدا، كۇز ماۋسىمىندا 400 شارشى كيلومەترگە دەيىن كىشىرەيەدى. ”مۇنى تۇرلىشە ماۋسىمدا كولگە قۇيىلاتىن سۋدىڭ مولشەرى مەن بۋلانۋ مولشەرى سياقتى فاكتورلار بەلگىلەگەن“، - دەدى جۇڭگو عىلىمدار اكادەمياسى شينجياڭ ەكولوگيا جانە جاعراپيا زەرتتەۋ ورنىنىڭ زەرتتەۋشىسى لي جۇنلي، - ”قۋاڭ وڭىرلەردەگى كولدەردىڭ بارىندە وسىنداي ەرەكشەلىك بولادى، ەبينۇر كولىندە مۇنداي جاعداي اسا كورنەكتى“.
بۇلاي بولاتىنى، قۋاڭ وڭىرلەردەگى كولدەردىڭ سۋى وڭتۇستىكتەگى كولدەر سياقتى جاڭبىر سۋىمەن تولىقتانبايدى، ولار، باستىسى، وزەندەر مەن جەر استى سۋىنان تولىقتانادى، سوندىقتان وزەندەردەن كولگە كەلەتىن سۋ مولشەرىنىڭ كوبەيۋى مەن ازايۋىنا جانە تەمپەراتۋرانىڭ جوعارى - تومەن بولۋىنا ىلەسە، كولدەگى سۋدىڭ مولشەرىندە دە كورنەكتى وزگەرىس تۋىلادى. ال، ەبينۇر كولى تاباق سياقتى جايداق تا تاياز كول، سۋدىڭ مولشەرى وزگەرسە بولعانى، جاعالاۋ جەلىسىندە تارايۋ مەن كەڭەيۋ تەز جارىققا شىعادى.
لي جۇنلي بىلاي دەپ ءتۇسىندىردى: ەبينۇر كولى مينەرالدانۋ مولشەرى ليترىنە 60 گرامنان ليترىنە 200 گرامعا دەيىن جەتەتىن تۇزدى كول. كول تاعانىنداعى توپىراقتا ەرەكشە جوعارى تۇز قۇرامى بار. كول ايدىنى شەگىنسە، كول تاعانىنىڭ جيەگىندەگى توپىراق اشىققا شىعادى دا، الاتاۋدىڭ بورانى سوققاندا تۇز قۇرامى مول شاڭ - توزاڭدى اسپانعا كوتەرەدى، تۇزدى شاڭ وسىلايشا قالىپتاسىپ، شىعىسقا قاراي جوڭكىلىپ، بارعان جەرىن شاڭمەن بۇركەپ، اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ ءتۇسىمىن ازايتادى، ونىڭ ءبىر ءبولىمى اتموسفەرانىڭ اينالما اعىسىنان پايدالانىپ وتە الىسقا جەتەدى. سوندىقتان، ەبينۇر كولى جەتەرلىك كول ايدىنىن ساقتاي السا، شينجياڭ وڭىرىنەن الدەقايدا اسىپ تۇسەدى. وسى جىلدارى، شينجياڭ كوپ ءتۇرلى شارا قولدانىپ، كولگە قۇيىلاتىن سۋى مولشەرىنىڭ سالىستىرمالى تۇراقتىلىعىنا كەپىلدىك ەتتى، بۇل ەڭبەك اسا قۇندى!
جەلسىز كەزدەرى، ەبينۇر كولى ايتسا ايتقانداي ”اسپان ايناسى“ رەۋىشتى. بۇل جاعداي بارلىق تۇزدى كولدەردە وسىلاي، تۇز قۇرامى اسا جوعارى بولعاندىقتان، كول سۋىندا ميكرو ورگانيزمدەر جوقتىڭ قاسى، بالىقتان اۋىز اشۋ ءتىپتى مۇمكىن ەمەس. بالدىر تەكتەستەردىڭ جوقتىعىنان كول ورتاسى ”جىم - جىلاس بولىپ جاتادى“، وندا ەشتەڭە جوق بولعاندىقتان، سۋى دا ءموپ - ءمولدىر كورىنەدى.
دەي تۇرعانمەن، تاعى ءبىر عاجابى، كول بويىندا سۋ قۇستارى مول، مۇنىڭ سەبەبى كول اۋماعىنىڭ توڭىرەگىندە سازدىق بار. بۇل كولدەن دەربەس سۋ جۇيەسى سانالادى، جەر استى سۋى نەمەسە تاۋ بۇلاقتارىنىڭ ەبينۇر كولىنە بارار جولىنان قالىپتاسقان، كوبىنەسە تۇششى نەمەسە سورتاڭ سۋلار، تىرشىلىك بۇل ارادا ومىرشەڭدىكپەن ءوسىپ - ءوربي الادى. سوندىقتان دا بۇل عاجايىپ كولدىڭ ورتاسى جىم - جىلاس، ال، ماڭايىنداعى سۋلى تومپەشىكتەر مەن وزەننىڭ كولگە قۇيىلار اۋزىندا تىرشىلىك لەبى ەسىپ تۇرادى.
ەبينۇر كولىندە تاعى وراسان زور بايلىق تا بار، ول ”جۇمساق التىن“ دەلىنەتىن تۇزدىق قۇرت. دۇنيە جۇزىندەگى باسىم كوپ ساندى سۋ ونىمدەرى باعىمشىلىعى تۇزدىق قۇرتتى جەم قاينارى ەتەدى، تەك وسى ءبىر عانا يقۋاتىمەن ول ”جۇمساق التىن“ دەگەن اتاعىن اقتايدى. ءىس جۇزىندە، ولار ەكونوميكالىق قۇنعا يە بولىپ قانا قالماستان، ومىرشەڭدىگى ايرىقشا كۇشتى وسى تۇزدىق قۇرتتار ەبينۇر كولى سۋىنداعى قورەكتىك زاتتاردىڭ قالىپتان تىس ارتۋىن تەجەيتىن ماڭىزدى كۇش، ءار جىلدىڭ 9 - ايلارىندا، جەتىلگەن تۇزدىق قۇرتتاردىڭ دەنەسى قىزارادى، بيىكتەن قاراساڭىز، كولدىڭ بەتى بولىك - بولىك بولىپ قىزارىپ كورىنەدى، بۇل قىزىل ايبىندى كورىنىس تىعىرىقتاعى قايسار تىرشىلىكتىڭ جالىندى لەبى ەسەپتى.
(انار بۇلت \ شينجياڭ گازەتىنىڭ ءتىلشىسى ليۋ دۇڭلاي رەتتەگەن)
