شينجياڭداعى ايدىنى ەڭ ۇلكەن اسقار تاۋ كولى − سايرام كولى ”اتلانت مۇحيتىنىڭ ەڭ سوڭعى ءبىر تامشى كوز جاسى“ دەپ اتالعان. وسى اتاۋ ەستىر قۇلاققا ايبىندى ءارى مۇڭلى دا سۇلۋ سەزىلەدى.
جۇڭگو عىلىم اكادەمياسى شينجياڭ ەكولوگيا جانە جاعراپيا زەرتتەۋ ورنىنىڭ اعا زەرتتەۋشىسى مۋ گۇيجين بىلاي دەپ تانىستىردى: سايرام كولى سولتۇستىك تيانشاننىڭ باتىس بولىگىندەگى بۇراتالا موڭعۇل اۆتونوميالى وبلىسىنىڭ بۇراتالا قالاسى شەكاراسى ىشىنە، جوڭعار ويپاتىنىڭ باتىس وڭتۇستىك جيەگىنە ورنالاسقان، جەر قىرتىسى قوزعالىسىنان قالىپتاسقان قۇرىلىمدىق شوگىندى كول، تاۋ جىنىسى قاباتى وپىرىلىپ شوككەن سوڭ ءتورت بۇرىشتى ويپاڭ جەر قالىپتاستىرىپ، كول بەتى مەن ويپاتتىڭ توڭىرەگىندەگى سۋلار قوسىلا كەلە كول قالىپتاسقان. سايرام كولى شوگىندى كول، سول سەبەپتى كول ءبىرشاما تەرەڭ.
ساندى مالىمەتتەردە كورسەتىلۋىنشە، سايرام كولىنىڭ ورتاشا سۋ تەرەڭدىگى 46.4 مەتر، ەڭ تەرەڭ جەرى 92 مەتر ەكەن. ونىڭ ۇستىنە كول تۇبىندە قۇمدى بالشىق ازداۋ بولعاندىقتان، ورگانيزمدەر از، وسى سەبەپتەن دە بۇكىل ەلدەگى تۇنىقتىعى ەڭ جوعارى كولدەردىڭ ءبىرى سانالادى، كول سۋىنىڭ تۇنىقتىعى سۋ تەرەڭدىگىنىڭ 10 مەترىنەن اسادى. كولدىڭ جالپى سۋ مولشەرى 21 ميلليارد تەكشەمەترگە جەتەدى، تايحۋ كولىنىڭ 5 ەسەسىندەي بولسا دا، ايدىنى نەبارى تايحۋ كولىنىڭ بەستەن بىرىندەي عانا.
باتىس سولتۇستىك كليماتىنىڭ جىلىنۋ، ىلعالدانۋ بەتالىسىن كوپتەگەن وقىمىستىلار دالەلدەگەنىمەن، شينجياڭنىڭ كليماتى قاعىر بولعان قازىرگى جاعدايىن ءالى دە وزگەرتە الماي وتىر. وسىنداي ءبىر قۋاڭ وڭىردە قالايشا سۋ قورى وسىنشا مول، كول ايدىنى مەن سۋ مولشەرى جىل بويى تۇراقتى بولعان كول قالىپتاسقان؟
زەرتتەۋلەردەن سايرام كولىنىڭ سۋ قاينارىنىڭ ءبىر بولىگى توڭىرەگىندەگى اسقار تاۋلاردا تاريحي ساقتالعان قار - مۇزداردان ەرىگەن سۋلاردان، نەگىزىنەن، كول شاراسىنىڭ جانە توڭىرەگىندەگى تاۋلى وڭىرلەردىڭ اتموسفەرالىق جاۋىن - شاشىنىنان كەلەتىندىگى بايقالدى.
بۇراتالا وبلىستىق اۋا رايى مەكەمەسىنىڭ ساندى مالىمەتتەرىندە كورسەتىلۋىنشە، سايرام كولىنىڭ توڭىرەگىندەگى وڭىرلەردىڭ جىلدىق جاۋىن - شاشىن مولشەرى 450 ميلليمەتر اينالاسىنا جەتەدى، ال ەلىمىزدىڭ باتىس سولتۇستىگىندەگى كوپ ساندى وڭىرلەردىڭ جىلدىق جاۋىن - شاشىن مولشەرى 200 ميلليمەتردەن تومەن ەكەن. ەندەشە، وسىنشاما مول جاۋىن - شاشىن قايدان كەلىپ جاتىر؟
مۋ گۇيجين بىلاي دەپ تانىستىردى: شينجياڭ سولتۇستىك جارتى شاردىڭ باتىس جەلى اينالمالى اعىس بەلدەۋىنە ورنالاسقان، اتلانت مۇحيتىنان كەلگەن قىراۋار جىلى دا ىلعال سۋ بۋى جەر ورتا تەڭىزى، قارا تەڭىز، كاسپي تەڭىزى، ارال تەڭىزى سياقتىلاردى باسىپ ءوتىپ، شىعىسقا بەت الىپ، ورتا ازيا ءوڭىرىن ەندەي ءوتىپ، ەلىمىزدىڭ باتىس سولتۇستىگىندەگى تيانشان تاۋى سىلەمىنە جەتەدى دە، جەر بەدەرىنىڭ بيىكتەۋ ىقپالىنا ۇشىراپ، سۋ بۋى جوعارى كوتەرىلگەن سوڭ سۋىپ قاتىپ، ەڭ سوڭىندا جاۋىن - شاشىن قالىپتاستىرادى. وسى جىلى ىلعالدى اۋا اعىسى بىتىراي جىلجىپ، سايرام كولى تۇرعان جەرگە كەلگەندە وسى سۋ بۋىنىڭ ەڭ سوڭى قالادى. سوندىقتان دا سايرام كولىن بىلايعى جۇرت وبرازدى تۇردە ”اتلانت مۇحيتىنىڭ ەڭ سوڭعى ءبىر تامشى كوز جاسى“ دەپ اتاعان.
وسىنداي بولىپ قانا قالماستان، عىلمي زەرتتەۋ قىزمەتكەرلەرى تاعى سوڭعى 30 جىلدان بەرى سايرام كولىنىڭ كول ايدىنىندا جالپى جاقتان كەڭەيۋ بەتالىسى بار ەكەندىگىن بايقادى.
ساندى مالىمەتتەردە كورسەتىلۋىنشە، سايرام كولىنىڭ ايدىنى 1993 - جىلدان 1998 - جىلعا دەيىن جانە 2001 - جىلدان 2005 - جىلعا دەيىن ءبىرشاما تەز كوتەرىلۋ كەزەڭىندە بولىپ، 2005 - جىلدان كەيىن باياۋ كوتەرىلگەن؛ كولدە 4 - ايدان 12 - ايعا دەيىن ايدىنى الدىمەن ارتىپ، سوڭىنان كىشىرەيۋ ەرەكشەلىگى بار، مۇنىڭ ىشىندە 6 - ايدان 8 - ايعا دەيىن ەڭ زور دەڭگەيگە جەتەدى.
”كول ايدىنىنىڭ ارتۋى كوپتەگەن جاقتارداعى فاكتورلاردان قالىپتاسقان بولۋى مۇمكىن“. مۋ گۇيجين بىلاي دەيدى: سايرام كولىندە ادامزاتتىڭ ەگىنجاي سۋارۋ ءۇشىن سۋ باستاۋ سياقتى قيمىلدارى بولماعاندىقتان، ونىڭ سۋ ايدىنىنىڭ وزگەرىسى كليمات وزگەرىسىمەن تىعىز بايلانىستى بولۋى مۇمكىن.
زەرتتەۋلەردە بايقالۋىنشا، بۇل ارانىڭ اۋا تەمپەراتۋراسى مەن جاۋىن - شاشىنى سوڭعى 30 جىلدا تۇتاس تۇلعالىق جاقتان جوعارىلاۋ كۇيىندە بولعان، ايتسەدە جاۋىن - شاشىننىڭ ارتۋ مولشەرى اۋا تەمپەراتۋراسىنىڭ ارتۋ شاماسىنان جوعارى ەكەن، ءارقايسى ۋاقىت كەزەڭىندەگى كولدىڭ كەڭەيۋ قارقىنى مەن جاۋىن - شاشىن وزگەرىسى تىعىز بايلانىستى ەكەن. وسى سەبەپتى، كەيبىر وقىمىستىلاردىڭ قاراۋىنشا، كولدىڭ سوڭعى 30 جىلداعى كەڭەيۋى كليماتتىڭ سۋىق بولۋدان جىلى، ىلعالدى بولۋعا قارايعى وزگەرىسىن وتە جاقسى كورسەتكەن.
(انار بۇلت \ شينجياڭ گازەتىنىڭ ءتىلشىسى شيە حۇيبيان رەتتەگەن)
