10 - ايدىڭ 31 - كۇنى قاشقار قالاسى پاكتاكلا اۋىلىنىڭ 10 مىڭ مۋ جەردەگى حايشۇي كۇرىشى مول ءونىم الۋ مەزگىلىن قارسى الدى. تانىستىرۋعا قاراعاندا، بيىل بۇل جەردەگى حايشۇي كۇرىشىنىڭ مۋ باسىندىق ءونىمى ورتا ەسەپپەن 500 كيلوگرامنان اسىپ، ءداستۇرلى كۇرىشپەن سالىستىرعاندا كوپ جوعارى بولعان.
حايشۇي كۇرىشى نە ءۇشىن قاشقاردىڭ سورتاڭ جەرىندە وسەدى؟ وسى ساۋالدىڭ شەشىمىن ىزدەپ، ءتىلشى حايشۇي كۇرىشى مامانى، جۇڭگو اۋىل شارۋاشىلىعى حايداۋ (شىنجىن) بيو عىلىم - تەحنيكا شەكتى سەرىكتەستىگى شينجياڭ بولىمشە شەكتى سەرىكتەستىگىنىڭ باس ديرەكتورى لي چياڭرۋدان ءمان - جايىن ۇعىستى.
”كوپتەگەن ادامدار حايشۇي كۇرىشىن تەك تەڭىز جاعالاۋىنا ەگەدى دەپ ويلايدى، بۇل، شىنىن قۋعاندا، جاڭساق تۇسىنىك“، - دەدى لي چياڭرۋ، - حايشۇي كۇرىشىنىڭ ناق اتالۋى ”سورتاڭ جەرگە ءتوزىمدى كۇرىش“، تەڭىزدىڭ جاعالاۋىنا دا وسەدى، ىشكى قۇرلىقتاعى سورتاڭ جەرگە دە وسە بەرەدى.
اسىلىندە، بۇل حايشۇي كۇرىشىنىڭ گەنى بۇرىننان تاڭداۋلى بولىپ، ۇيلەسۋ قۋاتى ايرىقشا كۇشتى ەدى.
1986 - جىلى كۇرىش مامانى چىن رىشىڭ گۋاڭدۇڭ ولكەسى جانجياڭ تەڭىز جاعاسىنان ءبىرىنشى ءتۇپ جابايى حايشۇي كۇرىشىن بايقايدى. ول قاتتى تاڭ قالادى، بۇل كۇرىش تۇرسا، قالايشا تۇز قۇرامى ايرىقشا جوعارى تەڭىز جاعاسىندا وسەدى؟
چىن رىشىڭ سول ءتۇپ جابايى كۇرىشتەگى 522 تال تۇقىمدى ابايلاپ الىپ، تەڭىز جاعاسىندا ماشاقاتتى تۇقىم جەتىلدىرۋ قىزمەتىن باستايدى. زەرت−تەۋ ارقىلى چىن رىشىڭ تاڭ قالارلىق جاڭالىقتى بايقايدى. بۇل جاڭالىق ادامداردىڭ كۇرىشكە بولعان تانىمىنا تۇبەگەيلى وزگەرىس اكەلەدى.
حايشۇي كۇرىشى − ايرىقشا توزىمدىلىك باسىمدىعىنا يە سيرەك كەزدەسەتىن كۇرىش تۇقىمى بايلىعى، وزگەشە تۇقىمدىق بايلىق قۇنى بار، شولگە ءتوزىمدى، ىلعالعا ءتوزىمدى، جاپىرىلمايدى، دەرت - دەربەز جانە زياندى جاندىككە ءتوزىمدى، سورتاڭ جەرگە ءتوزىمدى سىقىلدى ەرەكشەلىكتەرى بار، ءداستۇرلى سورتاڭ جەرگە ءتوزىمدى تۇردەگى كۇرىشپەن سالىستىرعاندا، توپىراعىنىڭ تۇز قۇرامى ‰3، ەڭ جوعارى بولعاندا ‰12 جەردە، توپىراقتىڭ pH ءمانى 8دەن جوعارى ورتاشا اۋىر سورتاڭ جەردە وسە بەرەدى، ەلىمىزدىڭ وزىندىك سيرەك كەزدەسەتىن جابايى كۇرىش بايلىعى.
2016 - جىلى جۇڭگو اۋىل شارۋاشىلىعى عىلىم اكادەمياسى شىنجىن اۋىل شارۋاشىلىق گەندەر جيىنتىعىن زەرتتەۋ ورنى چىن رىشىڭ قاتىناسقان حايشۇي كۇرىش نىسانى گرۋپپاسىن قۇرىپ، حايشۇي كۇرىش ەلەمەنتى تۇقىمىن جەتىلدىرۋدى جانە وڭىرلىك سىناق ەتۋدى باستايدى. 2017 - جىلى ىشكى موڭعۇل، حيلۇڭجياڭ، گۋاڭدۇڭ سياقتى بۇكىل مەملەكەتتەگى 6 ولكە، رايوننىڭ 8 تۇيىنىندە سىناق رەتىندە ەگىپ، ءونىم مولشەرىن ولشەيدى. كوپ جىل ۇزدىكسىز زەرتتەۋ، ساپالىلاندىرۋ ارقىلى حايشۇي كۇرىشىنىڭ گەنى ءتىپتى دە تاڭداۋلى بولا تۇسەدى؛ اۋىر سورتاڭ جەرلەرگە حايشۇي كۇرىشىن 6 جىل ەككەن سوڭ، توپىراعى جاقسارادى، ال ورتاشا سورتاڭ جەرگە نەبارى 3 جىل عانا قاجەت ەتەدى ەكەن؛ حايشۇي كۇرىشىن ەككەندە، حيميالىق تىڭايتقىش پەن ەگىس دارىلەرىن ىستەتۋدىڭ قاجەتى جوق. قازىر ەلىمىزدىڭ حايشۇي كۇرىش تۇقىمىن جەتىلدىرۋدى زەرتتەۋ جانە ۇلگى كورسەتىپ جالپىلاستىرۋى جاڭا كەزەڭگە ءوتتى.
2017 - جىلى ەلىمىزدىڭ قول جەتكىزگەن عىلىم - تەحنيكادا جاڭالىق اشۋ 10 ءىرى تابىسىندا، حايشۇي كۇرىشى ءونىم مولشەرىن ولشەۋدە 4 - بولدى.
چىن رىشىڭنىڭ حايشۇي كۇرىشى ”بۋدانداستىرىلعان كۇرىش اتاسى“ يۋان لۇڭپيڭنىڭ نازارىن اۋدارادى. يۋان لۇڭپيڭ ۇجىمى چىن رىشىڭمەن سەلبەستىك جاساپ، چيڭداۋدا حايشۇي كۇرىشىن ەگۋ بازاسىن قۇرىپ، حايشۇي كۇرىشى ەگىمشىلىگىن جالپىلاستىرۋدى بىرگە زەرتتەيدى.
2018 - جىلى جۇڭگو اۋىل شارۋاشىلىعى عىلىم اكادەمياسى شىنجىن اۋىل شارۋاشىلىق گەندەر جيىنتىعىن زەرتتەۋ ورنى باس بولىپ چىن رىشىڭدى قامتىعان حايشۇي كۇرىشى عىلىم - تەحنيكا جەتىستىگىن كادەگە جاراتۋ تۇعىرى − جۇڭگو اۋىل شارۋاشىلىعى حايداۋ (شىنجىن) بيو عىلىم - تەحنيكا شەكتى سەرىكتەستىگىن قۇرىپ، حايشۇي كۇرىشىن وزەك، ”حايشۇي كۇرىشى مەملەكەتتىڭ ەكولوگيالىق استىق قامباسىن“ نەگىزگى تاقىرىپ ەتكەن حايشۇي تۇقىمدىق بايلىعىندا جاڭالىق اشۋ، فۋنكتسيالىق گەنىن اشۋ، ەلەمەنت تۇقىمدارىن جەتىلدىرۋ، سورتاڭ جەردىڭ ەكولوگياسىن قالپىنا كەلتىرۋ جانە فۋنكتسيالىق ازىقتاردى جاساۋ سياقتى تەحنيكالىق زەرتتەۋلەردى جانە كاسىپ سالالاندىرىپ جالپىلاستىرۋدى ورىستەتەدى.
شينجياڭ قاشقار قالاسى پاكتاكلا اۋىلىنىڭ سۋ بايلىعى مول، كۇرىش ەگەتىن داستۇرگە يە، الايدا ءونىم مولشەرى بۇرىننان تومەن بولىپ كەلگەن. 2018 - جىلى شىنجىننىڭ شينجياڭعا كومەكتەسۋ قىزمەتىنىڭ ىلگەرىلەتۋىندە، جۇڭگو اۋىل شارۋاشىلىعى حايداۋ (شىنجىن) بيو عىلىم - تەحنيكا شەكتى سەرىكتەستىگى حايشۇي كۇرىشىن شينجياڭعا ەنگىزىپ، حايشۇي كۇرىشى قاشقار قالاسى پاكتاكلا اۋىلىنىڭ سورتاڭ جەرىنە ەگىلىپ، ورتاشا مۋ باسىندىق ءونىمى 450 كيلوگرامنان اسادى.
”بىلتىر حايشۇي كۇرىشىن ەگۋدەن بۇرىن پاكتاكلا اۋىلىنىڭ توپىراعىنىڭ pH ءمانى 6. 8، تۇز قۇرامى ‰2 بولاتىن. حايشۇي كۇرىشىن ەككەن سوڭ بيىل توپىراقتىڭ pH ءمانى 7.5كە تومەندەپ، تۇز قۇرامى ‰1.5 بولدى“. لي چياڭرۋ بىلاي دەدى: الداعى 5 جىل ىشىندە، جۇڭگو اۋىل شارۋاشىلىعى حايداۋ (شىنجىن) بيو عىلىم - تەحنيكا شەكتى سەرىكتەستىگى جوسپار بويىنشا 10 ميلليارد يۋان قارجى قوسىپ، قاشقاردى وزەك ەتكەن سورتاڭ جەردە، قۇم - شولدە جانە وزگە ءالى پايدالانباعان جەردە حايشۇي كۇرىشى سياقتى سورتاڭ جەرگە ءتوزىمدى ەگىس داقىلدارىن كاسىپ سالالاندىرۋ ەگىمشىلىك بازاسىن قۇرامىز.
(انار بۇلت \ شينجياڭ گازەتىنىڭ ءتىلشىسى لي شيڭ رەتتەگەن)
