اسقار تيانشان تاۋىنىڭ تەرەڭ قويناۋىندا ءبىر ءتۇرلى عاجايىپ اعاش وسەدى، ونى كەيبىرەۋلەر ”جاندى قازبالار“ دەيدى، 40 ميلليون جىلدان استام جاسايدى؛ كەيبىرەۋلەر ونى ”جاسىل بەلدەۋگە“ تەڭەيدى، جاسىل ورمان تيانشان تاۋىنىڭ جارتى بەلىن وراپ جاتادى؛ كەيبىرەۋلەر ونى ”اسپان تىرەۋى“ دەپ ماقتايدى، 60 − 70 مەتر دىڭى قۇبا ءتۇز، ءشول دالانىڭ قاتالدىعىن جەڭىپ قاسقايىپ تۇرادى.
ول شينجياڭداعى ەرەكشە اعاش ءتۇرى − شىرىش قاراعاي.
شىرىش قاراعاي تەك شينجياڭ تيانشان تاۋىنىڭ وڭتۇستىك - سولتۇستىك قاپتالىنا، كۇنلۇن تاۋىنىڭ باتىس بولىگىنە، جوڭعاردىڭ باتىس تاۋلى وڭىرلەرىنە تارالعان. ول بيىك ءارى ءتۇزۋ وسەدى، دىڭى ءتىپ - تىك، جۇپ - جۇمىر، بۇتاقتارى دىڭىن وراي وسەدى. شىرىش قاراعايدىڭ ءزاۋلىم دىڭى ەڭ ۇيلەسىمدى جەردە تامىر تارتسا 60 − 70 مەترگە دەيىن جەتەدى، سوندىقتان ”اسپان تىرەۋى“ دەپ اتالادى.
تيانشان ورمان رايونىنىڭ ％90تەن استام ورماندى وڭىرىندە شىرىش قاراعاي بار، تەڭىز دەڭگەيىنەن 1400 − 2700 مەتر ارالىعىنداعى تاۋدىڭ ورتا بەلدەۋىندە وسەدى، شىرىش قاراعايى تاۋ - شىڭداردى جالعاستىرىپ، باتىستان شىعىسقا قاراي كوسىلىپ، ءتىپ - تىك قاتار - قاتار دىڭىمەن جاۋىنگەر سياقتى، ءزاۋلىم دە ۇلان - بايتاق بايىرعى ورمان قالىپتاستىرىپ، تيانشان ورمانىنىڭ جاۋھارى دەپ اتالادى.
ۇشاقپەن تيانشان تاۋ سىلەمىنىڭ كەڭىستىگىنەن ۇشىپ وتسەڭىز، وتە قىزىقتى جاعدايدى كورەسىز، تيانشانىڭ تەرىسكەي جاعى بىتىك ورمان دا، كۇنگەي جاعى كوبىندە جاتىق جايلىم، بۇل قالاي قالىپتاسقان؟
جۇڭگو گەولوگيالىق تەكسەرۋ مەكەمەسى ءۇرىمجى جاراتىلىستىق بايلىقتى كەشەندى تەكسەرۋ ورتالىعى جاراتىلىستىق بايلىقتى باقىلاۋ - ولشەۋ كەڭسەسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى ۋاڭ لۇڭلۇڭ بىلاي دەدى: تيانشان تاۋ سىلەمىندەگى بايىرعى ورمان نەگىزى شىرىش قاراعايىنان قۇرالعان، شىرىش قاراعايى سالقىن، ىلعالدى جەردە جاقسى وسەدى، سۋعا دەگەن تالابى جوعارى بولعانىمەن جىلۋعا دەگەن تالابى جوعارى ەمەس، تەرىسكەي جاق شىرىش قاراعايىنىڭ ءوسۋ تالابىن قاناعاتتاندىرا الادى، سوندىقتان كوبەيىپ، بىرتىندەپ باسىمدىققا يە اعاش تۇرىنە اينالىپ، ۇزدىكسىز كەڭەيىپ جايىلىپ، كولەمدى ورمان قالىپتاستىرعان. كەرىسىنشە، كۇنگەي جاقتىڭ تەمپەراتۋراسى جوعارى، بۋلانۋ مولشەرى جوعارى، جاۋىن - شاشىن از بولىپ، سۋدىڭ شارت - جاعدايى ءزاۋلىم شىرىش قاراعايدىڭ ءوسىپ - ءونۋ قاجەتىن قاناعاتتاندىرا المايدى، الايدا الاسا، جاتاعان وسىمدىك جانە بۇتا - بۇرگەننىڭ وسۋىنە باپ كەلەدى، سوندىقتان كۇنگەي جاعىندا كەڭ كولەمدە جايلىم قالىپتاسقان.
شىرىش قاراعايىنىڭ سۋعا دەگەن زارۋلىگى ونىڭ ايرىقشا دامىعان تامىر جۇيەلەرىن قالىپتاستىرعان، مەيلى توپىراق، جارتاس، الدە جوتا بولسىن، ونىڭ تامىر جۇيەلەرى جىقپىلداردان جەرگە تەرەڭ تارتىپ، دىڭىن قيا بەتكە، تاۋ شوقىسىنا بەرىك وتىرعىزىپ، مويىماس تىرشىلىك قۋاتىنىڭ ۋاكىلىنە اينالعان.
كەيبىر زەرتتەۋگە قاراعاندا، كولەمدى تامىر جۇيەسىنە سۇيەنىپ، ءار ءتۇپ شىرىش قاراعاي 5. 2 توننا سۋ ساقتاي الادى ەكەن، بەينە ءبىر شاعىن سۋ قويماسى سياقتى، ال اۋماقتى شىرىش قاراعاي ورمانى سۋ قاينارلارىن بايىتۋ، كومىرتەگىن ورنىقتىرىپ، وتتەگىن شىعارۋ، اۋانى تازارتۋ، توپىراقتىڭ شايىلۋىنان ساقتانۋ سياقتى توتەنشە ماڭىزدى رولى بار.شىرىش قاراعايى تيانشان تاۋىنىڭ ناعىز قوجايىنى، تاريحي وزگەرىستەردىڭ كۋاسى ءارى ونى ەستەلىككە الۋشى. 2021 - جىلى ەلىمىزدىڭ زەرتتەۋشىلەرى شىرىش قاراعايدىڭ جىلدىق قاباتىنىڭ ءوسۋ ەرەكشەلىگىنەن تەمپەراتۋرا وزگەرىسىنىڭ ماڭىزدى ينفورماتسياسىن ءساتتى يەلەدى. بۇدان كەيىن، بالكىم ءتىپتى دە كوپ سىر ءبىزدىڭ شىرىش قاراعاي ارقىلى زەرتتەۋ جۇرگىزىپ، باياعىدا تۋىلعان ىستەردى ۇعىنۋىمىزدى كۇتىپ تۇرعان شىعار.
ۇشى - قيىرسىز ورمان قاۋلاپ ءوسىپ، ءتورت ماۋسىم جاپ - جاسىل بولىپ ءوڭىن بەرمەي، تىرشىلىكتىڭ كوركەم الابىنا اينالدى. 2005 - جىلى شىرىش قاراعايىن «جۇڭگو مەملەكەت جاعراپياسى» جۋرنالى جاعىنان ”جۇڭگوداعى ەڭ كوركەم ون ءىرى ورماننىڭ“ ەڭ ۇزدىگى بولىپ باعالانىپ، شىرىش قاراعايىنىڭ ءزاۋلىم، تۇڭعيىقتىعى ادامداردى وزىنە باۋراپ، جىل سايىن قىرۋار ساياحاتشى اتىنا قۇمارتىپ، شىرىش قاراعايىنىڭ كەلبەتىن تاماشالاۋعا كەلەدى.
شىرىش قاراعاي سىندى قۇندى بايلىقتى ويداعىداي قورعاۋ ءۇشىن، 1984 - جىلى شينجياڭ توعىزتاراۋ اۋدانى كولدەنەڭ ورمان رايونىنان شىرىش قاراعاي جاراتىلىستىق قورىق رايونىن قۇردى، 2000 - جىلى باتىس تيانشان مەملەكەتتىك جاراتىلىستىق قورىق رايونى بولىپ دارەجەسى جوعارىلاعان، بۇل اراعا تيانشان تاۋ سىلەمىندەگى بايىرعى شىرىش قاراعايى ورمانى شوعىرلى تارالعان، دىڭى ءزاۋلىم، اعاشى ساپالى، شىدامدىلىعى كۇشتى بولۋداي ەرەكشەلىگىمەن تاريحتىڭ ادامزاتقا قالدىرعان باعالى اعاش ءتۇرى، توتەنشە ماڭىزدى جاراتىلىستىق قورىق جانە عىلمي زەرتتەۋ قۇنىنا يە.
(انار بۇلت \ شينجياڭ گازەتىنىڭ ءتىلشىسى ساۋ حۋا رەتتەگەن)
