2013 - جىلى 37 - كەزەكتى دۇنيە جۇزىلىك مۇرا جينالىسىندا شينجياڭداعى تيانشان تاۋىنىڭ ءتومۇر، قاراجون − كولدەنەڭ، بايىنبۇلاق، بوعدا 4 اۋماعى شينجياڭداعى تيانشان تاۋى دەگەن اتپەن ءساتتى ءوتىنىش ەتىپ، دۇنيە جۇزىلىك جاراتىلىستىق مۇرا اتالدى.
شينجياڭداعى تيانشان تاۋى دۇنيە جۇزىندەگى ەڭ ۇلكەن كولدەنەڭ تاۋ سىلەمى، ونى كەڭ كوسىلگەن جوڭعار قۇبا ءتۇزى مەن تارىم قۇبا ءتۇزى قورشاپ تۇرادى، شىجىعان ىستىق پەن قاقاعان سۋىق، قۇرعاقشىلىق پەن ىلعالدىق، قۇلازىعان قۇبا ءتۇز بەن كوركەم دالا، ايبىندى كورىنىس پەن ادەمى كورىنىس شوعىرلانعان، ونىڭ ەستەتيكالىق الۋان تۇرلىلىگى، گەولوگيالىق الۋان تۇرلىلىگى، ورگانيزمدىك، ەكولوگيالىق الۋان تۇرلىلىگى دۇنيە جۇزىندە سيرەك كەزدەسەدى. شينجياڭداعى تيانشان تاۋىنىڭ جەر بەدەرى ەرەكشەلىگى مەن ەكولوگيالىق جۇيەسى دۇنيە جۇزىندەگى قوڭىرجاي بەلدەۋلىك قۋاڭ وڭىردەگى تاۋلى جەر ەكولوگيالىق جۇيەسىنىڭ كورنەكتى ۋاكىلى بولىپ تابىلادى.
شينجياڭداعى تيانشان تاۋىندا قارلى شىڭ مەن مۇزدى شوقى، ورمان مەن شالعىن، وزەن مەن كول، قىزىل قاباتتى قىساڭ بار، سونداي - اق ول الەمدەگى قارلى تاۋ شىرشاسىنىڭ، ورتا ازيا جابايى جەمىس ورمانىنىڭ قاينارى جانە ەڭ تاماشا تىرشىلىك ورتاسى، سونداي - اق ورتا ازيانىڭ تاۋلى جەرلەرىندەگى قالدىق تۇرلەردىڭ، كوپتەگەن سيرەك كەزدەسەتىن، تۇقىمى قۇرۋعا تاياعان تۇرلەردىڭ، ەرەكشە تۇرلەردىڭ ماڭىزدى تۇراعى بولىپ تابىلادى.
ءتومۇر، قاراجون − كولدەنەڭ، بايىنبۇلاق، بوعدا جەكە - جەكە شينجياڭداعى تيانشان تاۋىنىڭ باتىس بولىگىنە، ورتا بولىگىنە جانە شىعىس بولىگىنە ورنالاسقان، وسى 4 مۇرا اۋماعى نەگىزگى شوقى اۋماعىن، اڭعارلى جەر ءوڭىرىن جانە ءىرى كولەمدى تاۋ قويناۋى ويپاتىن قامتيدى، شينجياڭداعى تيانشان تاۋىنىڭ ەڭ ۋاكىلدىك سيپاتتى ءوڭىرى بولىپ تابىلادى.
ءتومۇر مۇرا ورنى − نەگىزگى شوقى اۋماعى جانە ەڭ ۇلكەن مۇزدىق رولىنىڭ ورتالىعى، قارلى شىڭ، مۇزدىق جانە قىزىل قاباتتى قىساڭ جاراتىلىستىق كوركەم كورىنىستەرىنىڭ كورنەكتى ۋاكىلى.
قاراجون − كولدەنەڭ مۇرا ورنى شينجياڭداعى تيانشان تاۋىنىڭ ورتا بولىگىندەگى ىلە وزەنى اڭعارى بەلدەۋىنە ورنالاسقان، ەڭ باي ورگانيزمدەردىڭ الۋان تۇرلىلىگى ەرەكشەلىگى بار. تەكسەرىپ انىقتالعاندارىنان شوق وزەكشەلى وسىمدىكتەردىڭ 2622 ءتۇرى، ومىرتقالى جانۋارلاردىڭ 550 ءتۇرى، 4 - مۇزدىق كەزەڭىنەن بۇرىنعى قالدىق وسىمدىك تۇرلەرىنىڭ 94 ءتۇرى، ءار ءتۇرلى سيرەك كەزدەسەتىن، تۇقىمى قۇرۋعا تاياعان وسىمدىكتەردىڭ 110 ءتۇرى، ءار ءتۇرلى سيرەك كەزدەسەتىن، تۇقىمى قۇرۋعا تاياعان جابايى جانۋارلاردىڭ 367 ءتۇرى، شينجياڭدا عانا بولاتىن وسىمدىك تۇرلەرىنىڭ 118 ءتۇرى، شينجياڭدا عانا بولاتىن جانۋارلار ءتۇرىنىڭ 22 ءتۇرى بار.
بايىنبۇلاق مۇرا ورنى − تيانشان تاۋى كولەمدى تاۋ اراسى ويپاتىنىڭ تيپتىك ۋاكىلى، قوڭىرجاي بەلدەۋلىك قۋاڭ وڭىردەگى ءۇستىرت، سۋىق سازدى جەر ەكولوگيالىق جۇيەسىنىڭ تيپتىك ۋاكىلى، وزەن ءيىنى سازدىق كورىنىسىنىڭ ەڭ تيپتىك ۋاكىلى.
بوعدا مۇرا ورنى − سولتۇستىك تيانشاننىڭ نەگىزگى شوقى اۋماعى، دۇنيە جۇزىندەگى قوڭىرجاي بەلدەۋلىك قۋاڭ وڭىردەگى تاۋلى جەر ۆەرتيكال جاراتىلىستىق بەلدەۋىنىڭ ەڭ تيپتىك ۋاكىلى. قازىر بوعدا اۋماعىندا باقىلانىپ ولشەنگەن مەملەكەت دارەجەلى قورعالاتىن جانۋارلار بارىس، تاۋەشكى، مارال، سىلەۋسىن سياقتىلاردى قامتىعان 34 تۇرگە جەتتى. سوڭعى جىلدارى وسى مۇرا ورنىنداعى جابايى جانۋارلار شوعىرى ۇزدىكسىز مولايىپ، تىرشىلىك كولەمى ۇزدىكسىز ۇلعايىپ، ورگانيزمدەردىڭ الۋان تۇرلىلىگى اناعۇرلىم بايىدى، بۇل وسى جەردىڭ ەكولوگيالىق جۇيەسىنىڭ اناعۇرلىم ورنىقتى بولىپ، ادام مەن تابيعاتتىڭ جاراسىمدىلىق جاعدايىنىڭ جەدەل قالىپتاسقاندىعىن اڭعارتادى.
دۇنيە جۇزىلىك مۇرانىڭ قۇنى جونىنەن ايتقاندا، شينجياڭداعى تيانشان تاۋى دۇنيە جۇزىندەگى ەڭ ۋاكىلدىك سيپاتتى قوڭىرجاي بەلدەۋلىك قۋاڭ وڭىردەگى تاۋلى جەردىڭ جالپىلىق جاراتىلىستىق كورىنىسىن ايگىلەدى، كورنەكتى كورىنىس الۋان تۇرلىلىگى بار، وزگەشە تابيعي كوركەمدىكتى ايگىلەيدى. سونىمەن بىرگە باسقا وسى تەكتەس وڭىرلەرمەن سالىستىرعاندا، شينجياڭداعى تيانشان تاۋى دۇنيە جۇزىندەگى قوڭىرجاي بەلدەۋلىك قۋاڭ وڭىردە ءجۇرىلىپ جاتقان ورگانيزمدەر ەكولوگيالىق وزگەرىس بارىسىنىڭ كورنەكتى ۇلگىسى بولىپ تابىلادى.
(انار بۇلت \ شينجياڭ گازەتىنىڭ ءتىلشىسى جياڭ لان رەتتەگەن، ماتەريالدىڭ كەلۋ قاينارى: شينجياڭ ۇيعۇر اۆتونوميالى رايوندىق عىلىم - تەحنيكا قوعامى)
