ەگەر كەڭىستىكتەن وڭتۇستىك شينجياڭ دالاسىنا كوز تاستاساڭىز، ءبىر الىپ ايداعاردىڭ تاكلاماكان ءشولىن اينالا وراپ جاتقاندىعىن بايقايسىز، بۇل مىڭداعان كيلومەترگە سوزىلاتىن توراڭعى ورمانى. ايتسەدە بۇلار تەك قانا الىپ ايداعاردىڭ قابىرشاعى ىسپەتتى، ونىڭ ناعىز دەنەسى الەمگە ايگىلى تارىم وزەنى.
الايدا ول تەك ءبىر وقشاۋ وزەن عانا ما؟ ول قايدان كەلگەن، قايدا بارادى؟ وسى بايتاق دالاعا نەلەردى اكەلدى؟
جۇڭگو عىلىم اكادەمياسى شينجياڭ ەكولوگيا جانە جاعراپيا زەرتتەۋ ورنىنىڭ اعا زەرتتەۋشىسى گۇي دۇڭۋيدىڭ قاراۋىنشا، تارىم وزەنىنىڭ حيكاياسىن بۇلت اياسىنان باستاۋعا تۋرا كەلەدى.
تەڭىز دەڭگەيىنەن بيىكتىگى 7500 مەتردەن اساتىن مۇزتاع شىڭى بۇلتپەن بوي تالاسادى، مۇنىڭ ۇيعۇر تىلىندەگى ماعىناسى ”مۇز تاۋ اتا“. اشىق كۇندەرى تاۋدىڭ ەتەگىندە تۇرىپ مۇزتاع شىڭىنا كوز جىبەرسەڭىز، ءاسىلى مومىداي دوپ - دومالاق تاۋ تۇلعاسىن كوپتەگەن مۇزدىقتاردىڭ ءبولىپ، نەشە 100 مەتر تەرەڭدىكتەگى اڭعارلاردى قالىپتاستىرعاندىعىن انىق كورە الاسىز. مۇنىمەن ىرگەلەس گوڭگۇر شىڭىنىڭ، گوڭگۇر توعىزبەل شىڭىنىڭ جاعدايى دا وسىلاي. ”اسپانعا تىرەۋ بولعان وسى 3 شىڭمەن“ الىستان بوي تالاسقان باتىس تيانشان تاۋىنداعى بۇلتقا سۇعىنعان تەمىر شىڭى، حانتاڭىر شىڭى شوعىرىنداعى مۇزدىقتار دا وسىنداي.
نەشە ميلليون جىلدان بەرى، تارىم ويپاتىنىڭ توڭىرەگىندەگى تاۋلاردىڭ شوقىسىندا كۇن نۇرى مۇزدىقتارعا نۇرىن توگىپ كەلدى. مۇز تىلشەسىنىڭ الدىڭعى جاعىنان تامشى ەرىپ، تامشىلاردان سۋ جىپشەلەرى، سۋ جىپشەلەرىنەن بۇلاقتار قالىپتاسىپ، بۇلاقتار توعىسىپ تارماق اعىن بولىپ، تارماق اعىندار قوسىلىپ ۇلكەن وزەنگە اينالىپ، سارقىلماستان سان مىڭ مەتر بيىكتىكتەگى بۇلت اراسىنان قۇلديلاي اعىپ، تاۋ اۋزىنان ارىنداپ شىعادى. 9 ۇلكەن وزەن، 144 اعىن جەر بەتىندە پايدا بولىپ، جۇڭگوداعى ەڭ ۇلكەن ىشكى قۇرلىق وزەن جۇيەسى − تارىم وزەنى سۋ جۇيەسىن قالىپتاستىردى.
ەڭ ۇزىن باستاۋ قاينارى ياركەن وزەنىنەن باستاپ ەسەپتەسەك، تارىم وزەنىنىڭ جالپى ۇزىندىعى 2486 كيلومەتر، تارىم وزەنى الابىنىڭ جالپى جەر اۋدانى ءبىر ميلليون 20 مىڭ شارشى كيلومەتر، ۇلكەن وزەن الىپ سۋرەت قالامى سياقتى اسپان مەن جەر اراسىندا ميلليونداعان جىلدان بەرى سانسىزداعان كەرەمەت سۋرەتتەردى سالدى، مۇنىڭ ءبارى تىرشىلىكتىڭ توركىن ءتۇسى. ەڭ الدىڭعىسى تاۋدىڭ الدىنداعى جاسىل القاپ سانالادى.
تارىم وزەنى الابىنداعى سۋلار تاۋ اۋزىنان ارىنداپ شىققاندا، دەرەۋ قۇمنىڭ كەدەرگىسىنە ۇشىراعان، وسىدان بارىپ تۇنبا كوپتەپ تۇنىپ، تاسقىننىڭ اسەرىنەن جەلپۋىش فورمالى جازىقتار قالىپتاسقان. كەڭىستىكتەن تومەنگە كوز تاستاساڭىز، تاسقىننىڭ اسەرىنەن قالىپتاسقان جەلپۋىش فورمالى جازىقتاردىڭ كۇنلۇن تاۋى مەن تيانشان تاۋىنىڭ الدىنداعى وڭىرلەردە بىتىراي جايعاسىپ جاتقاندىعىن، قۇمدى شولگە قاراپ ىرعالىپ تۇرعان شامگۇل قاۋاشاعىنان اۋمايتىندىعىن، بۇلاردىڭ تالايلاعان جاسىل القاپتاردى قالىپتاستىرعاندىعىن كورەسىز. ۇزاق ۋاقىتتان بەرى تۇنبالار تۇنىپ توپىراق قالىپتاستىرىپ، مول قورەكتىك زاتتار وسىندا ساقتالىپ، بايتاق دالا بىرتىندەپ قۇنارلاندى. تىرشىلىك قاۋلاپ، مادەنيەت تۋىندادى، جالعاستىرىلدى، گۇلدەندى.
وزەن اعىندارى ۇزدىكسىز قۇمدى شولگە قاراي اعىپ، بىرتىندەپ بارىپ اعىسى باياۋلاپ، تۇنبا جول - جونەكەي ۇزدىكسىز تۇنا كەلە ۋاقىت ۇزارىپ جەر بەتىندەگى سارقىرامالارعا اينالدى. تاسقىن مەزگىلىندە تاسقىن وزەن توسپالارىن وڭاي عانا تالقانداپ، توڭىرەككە جايىلادى. قۇم مەن جەل وزەننىڭ جولىن وزگەرتۋگە بوگەت بولعاننان كەيىن، تاسقىن جاڭا جەرگە قاراي جايىلادى. تارىم وزەنىنىڭ ۇيعۇر تىلىندەگى ماعىناسى ”تىزگىنسىز اساۋ جىلقى“، مۇنداعى سەبەپ ءدال وسىندا.
جىلدار وتە كەلە ەرەكشە قۋاڭ، شىجىعان ىستىق ازيا قۇرلىعى قويناۋىندا تارىم وزەنى سۋ جۇيەسى ارلى - بەرلى جىلجىپ، وسى پلانەتاداعى ەڭ كەڭ توراڭعى ورمانىن ءوسىردى، ونىڭ سان ميلليونداعان جاپىراعى كۇزدە سارعايىپ، التىنداي سارى ءتۇستى وزەن ىسپەتتى جەر جۇزىندە كوزدىڭ جاۋىن الادى.
تارىم وزەنى سۋ جۇيەسى جاسىل القاپتى قۇنارلاندىرىپ، ەگىس اتىزدارىن سۋلاندىردى، ۇزىننان - ۇزاققا سوزىلعان وزەن ارنالارى ارقىلى جوعارى اعارداعى جاسىل القاپ توپىراعىنداعى سوردى ۇزدىكسىز تومەنگى اعاردىڭ يەندەگى قۇيار جەرىنە كوشىرىپ، جاسىل القاپ توپىراعىنىڭ سورتاڭدانۋ قىسىمىن جەڭىلدەتتى. تارىم وزەنى جاسىل القاپ جاراتقاننان ءارى جاسىل القاپتى قورعاعاننان كەيىن، جاسىل القاپقا قوش ايتىپ، ءوزىنىڭ ەڭ سوڭعى تياناعى − قۇيار جەرىنە قاراي جىلىستايدى.
سان ميلليونداعان جىلدان بەرى، سور تارىم وزەنى سۋ جۇيەسىنىڭ قۇيار جەرىندە ۇزدىكسىز جينالا كەلە ەرەكشە قالىڭ تۇز قاباتىن قالىپتاستىردى. بۇلار ۇزاق جىلدار بويىندا مەتال جانە مەتال تەكتەس ەلەمەنتتەردى نەگىز ەتكەن مينەرالدىق زاتتاردى ۇزدىكسىز اجىراتتى، ناتري، كالي، ليتي، ماگني سياقتى ادامزات ەكونوميكاسىنىڭ، قوعامىنىڭ دامۋىنا تىرەك بولاتىن كوپتەگەن شەشۋشى ەلەمەنتتەردى قامتيدى.
قۇيار جەردەگى كەڭ دە تاياز كول اعارىندا ءىشىنارا وزەن سۋلارى بۋلانىپ اسپانعا قايتا كوتەرىلەدى، باسىم كوپ وزەن سۋى جەر استىنا سىڭەدى، ىشكى قۇرلىق وزەنىنىڭ عۇمىرى وسىمەن اياقتايدى. بۇلت اراسىنان باستالىپ، جەر استىنا سىڭەدى، تارىم وزەنى سۋ جۇيەسىنىڭ بۋىرقانعان وزەندەرى ەرەكشە ايبىنمەن سان ميلليونداعان جىلدان بەرى اسپان مەن جەر اراسىندا جوڭكىلىپ، بايتاق دالانى تۇلعالاپ، كەن بايلىقتارىن قالىپتاستىرىپ، وركەنيەتتى ءوسىرىپ، ەڭ سوڭىندا ءۇن - ءتۇنسىز عانا سارى قۇم اراسىندا عايىپ بولدى.
مىنە بۇل تارىم وزەنى، ونى ءتۇسىندىڭىز بە؟
(انار بۇلت \ شينجياڭ گازەتىنىڭ ءتىلشىسى ليۋ دۇڭلاي رەتتەگەن)
