− شينجياڭنىڭ اشىق ەكونوميكاسىنا شولۋ
□ شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ تىلشىلەرى لي زىلياڭ، ليۋ حۇڭشيا، سۇن شاۋشيۇڭ
34 سەلبەستىك نىسانىنا قول قويىلدى، 8 جۇپ دوس قالا قارىم - قاتىناسى ورناتىلدى... 3 - ايدىڭ سوڭىندا جوعارى دارەجەلى شينجياڭ دوستىق اۋىس - كۇيىس ساپارلاۋ ۇيىرمەسى قازاقستان، وزبەكستان، قىرعىزستان سياقتى ورتا ازيا ەلدەرىندە ساپاردا بولىپ، ەكونوميكا - ساۋدا، فينانس، عىلىم - تەحنيكا، وقۋ - اعارتۋ، دەنساۋلىق ساقتاۋ، دوس قالا سياقتى سالالاردا سۇبەلى ناتيجەلەرمەن ورالدى.
بۇل شينجياڭنىڭ ىرىقتىلىقپەن ءىس تىندىرىپ، جوعارى دەڭگەيلى سىرتقا ەسىك اشۋدى ىلگەرىلەتۋىنىڭ ەڭ جاڭا انىقتاماسى. جىبەك جولى ەكونوميكالىق بەلدەۋى وزەكتى رايونى رەتىندە، جىل باسىنان بەرى، شينجياڭ ءبىر جاعىنان، ”قاتتى بولشەكتى“ يگەرىپ، شەكارا وتكەلى ەكونوميكالىق بەلدەۋى قۇرىلىسىن ىشكەرىلەي ىلگەرىلەتسە، ەندى ءبىر جاعىنان، ”جۇمساق بولشەكتى“ يگەرىپ، ەسىك اشۋ دانەكەرىن بايىتىپ، ەسىك اشۋ دەڭگەيىن ءوسىرىپ، باتىسقا ەسىك اشۋداعى الدىڭعى شەپتى تۇلعالاۋ ۇردىسىندە ءۇرتىس كورنەكتى تابىستارعا قول جەتكىزدى.
ارنانى ىركىلىسسىزدەندىردى
جوعارى كەڭىستىكتەن قاراساڭىز، شينجياڭ بەينە كوركەم قاس تاسىنان اۋمايدى، قورعاس، الاتاۋ ساعاسى، حونچيراپ، تايكەشكەن... مەملەكەتتىك كەڭەس بەكىتكەن سىرتقا ەسىك اشاتىن 20 شەكارا وتكەلى بەينە ونىڭ اراسىنان ءىنجۋ - مارجانداي جارقىراپ، ادامعا ”جاتقانداي جارق - جۇرق ەتىپ ءىنجۋ - مارجان، التىن تاباق بەتىندە تايتالاسىپ“ دەيتۇعىن كوركەمدىك اسەر بەرەدى.
4 - ايدىڭ 3 - كۇنى پامير ۇستىرتىندەگى حونچيراپ شەكارا وتكەلى ”قىسقى ۇيقىنى“ اياقتاتىپ، كەدەننەن ءوتۋدى قالپىنا كەلتىردى. مەملەكەت قاقپاسىنان كوز تاستاساڭىز، اينالاسىنداعى قار - مۇز ءالى دە تولىق ەري قويماعان، ال جۇڭگو مەن پاكيستانعا كىرىپ - شىققان اۆتوكولىكتەر ءتارتىپتى قاتىناپ جاتىر. ءتىلشىنىڭ ۇعىسۋىنا قاراعاندا، قاتىستى جاقتار حونچيراپتى جىل بويى اشىق شەكارا وتكەلى ەتىپ قۇرىپ شىعۋعا بەلسەنە ءوتىنىش بەرىپ، ونىڭ جەرگىلىكتى ورىننىڭ ەكونوميكالىق، قوعامدىق دامۋىنا جانە جۇڭگو − پاكيستان ەكونوميكالىق ءدالىزى قۇرىلىسىنا قىزمەت وتەۋ قابىلەتىن ونان ارى جوعارىلاتپاقشى ەكەن.
تيانشاندى ەندەي ءوتىپ، سولتۇستىككە بەت العانداعى جۇڭگو − قازاقستان شەكاراسىنداعى قالا قورعاستا مەيلى تەمىر جول شەكارا وتكەلى، الدە تاس جول شەكارا وتكەلى بولسىن، ارلى - بەرلى وتكەن زات مولشەرى تۇگەلدەي جوعارى دەڭگەيلى اينالىمدى ساقتادى، جۇڭگو − ەۆروپا (ورتا ازيا) كەزەكشى پويەزى جانە تاۋار كولىگى سياقتىلاردىڭ كىرىپ - شىعۋ قاربالاستىعى جيىلەدى.
”شەكارا وتكەلى شينجياڭنىڭ سىرتقى ساۋداسىن دامىتۋدىڭ جان تامىرى ءارى جوعارى دەڭگەيلى سىرتقا ەسىك اشۋدى ىلگەرىلەتۋدىڭ الدىڭعى شەبى“. اۆتونوميالى رايوندىق ساۋدا ىستەرى مەڭگەرمەسىنىڭ باستىعى شيڭ تاۋ بىلاي دەدى: شينجياڭ شەكارا وتكەلىندە زات تاسىمالى ىركىلىسسىزدىگىن ءۇرتىس ىلگەرىلەتىپ، تۇتاس رايوننىڭ يمپورت − ەكسپورت ارتۋ قارقىنىنىڭ بۇكىل ەلدىڭ الدىڭعى قاتارىن يەلەۋىنە پارمەندى قامتاماسىزدىق ازىرلەدى.
”قالىپتان“ قاراعاندا، شينجياڭنىڭ ەسىك اشۋى ارىنداپ، بىلتىرعى جوعارى دەڭگەيدە ارتۋ نەگىزىندە، بيىلدىڭ الدىڭعى 2 ايىندا زات ساۋداسى يمپورت - ەكسپورت جالپى قۇنى 44 ميلليارد 390 ميلليون يۋان بولىپ، الدىڭعى جىلعى سول تۇستاعىدان ％4. 86 ارتقان.
”جاعدايدان“ قاراعاندا، شينجياڭنىڭ ەسىك اشۋى جاقسارىپ، بىلتىر جىل باسىنان بەرى، اۆتونوميالى رايون شەكارا وتكەلىنىڭ اشىق بولۋىن قامتاماسىز ەتۋ، ىركىلىسسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ ارناۋلى ارەكەتىن ورىستەتىپ، 15 شەكارا وتكەلى زات وتكىزۋدى قالپىنا كەلتىرىپ، الدىڭعى جىلعىدان بەسەۋى كوبەيىپ، تەك تاس جول شەكارا وتكەلىنەن وتكەن زات مولشەرىنىڭ ءوزى 7. 1 ەسە ارتقان.
تۇعىردى كۇشەيتتى
كوكتەم كەلىپ، كۇن جىلىدى، الاتاۋ ساعاسى ۆوگزالى اۋىستىرىپ تيەۋ الاڭىندا پاراۆوزدار قايشالىسىپ جاتىر، ۆوگزال - الاڭنىڭ قۋاتىن ارتتىرىپ جاڭالاۋ نىسانى ءتارتىپتى ورىستەتىلۋدە، نىسان سالىنىپ بىتكەننەن كەيىن، جۇڭگو − ەۆروپا (ورتا ازيا) كەزەكشى پويەزىن اۋىستىرىپ تيەۋ ۋاقىتى ونان ارى قىسقارادى. سونىمەن بىرگە لانجوۋ − شينجياڭ تەمىر جولىنىڭ جىڭ − الاتاۋ ساعاسىنا دەيىنگى قوسىلعان 2 - جەلى ينجەنەرياسىنىڭ ىلگەرىلەتىلۋى ءساتتى بولىپ، كۇن سايىن ارتىپ كەلە جاتقان كەزەكشى پويەزدىڭ كىرىپ - شىعۋ قاجەتىمەن اناعۇرلىم جاقسى قابىستى.
وڭتۇستىك شينجياڭدا قاشقار اۋەجايى مەن وعان جاقىن ماڭعا ورنالاسقان قاشقار كەشەندى قورعامالى باجى رايونى تاياۋدا فيزيكالىق ”قوسىلۋدى“ جۇزەگە اسىرادى، كەشەندى قورعامالى باجى رايونى، ەكونوميكالىق اشۋ رايونى، اۆياتسيا پورت رايونى سياقتى اشىق تۇعىرلاردىڭ ءتيىمدى ساياساتتارىنىڭ تاياۋ بولاشاقتا قاباتتامالى توعىسۋدى جۇزەگە اسىرۋىنان ءۇمىت بار.
ءبىر باسى اشىق ”قاتتى“ ارنانى ءجيى توقىسا، ەندى ءبىر باسى اشىق ”جۇمساق“ تۇعىردىڭ دارەجەسىن ءوسىردى، بۇل شينجياڭنىڭ جوعارى دەڭگەيلى سىرتقا ەسىك اشۋدى كۇش سالا ىلگەرىلەتۋدە شىعارعان ”كەشەندى شاراسى“.
ءتىلشىنىڭ ۇعىسۋىنا قاراعاندا، 2022 - جىلدان بەرى، شينجياڭنىڭ 3 شەكارا اتتاعان ەلەكتروندى ساۋدا كەشەندى سىناق رايونى، 2 بازاردا ساتىپ الۋ ساۋدا ءتاسىلى سىناق ءتۇيىنى، ءبىر مەملەكەتتىك يمپورت ساۋداسىن جەبەۋ بويىنشا جاڭالىق اشۋدان ۇلگى كورسەتۋ رايونى، ءبىر ەكىنشى قول اۆتوكولىك كاسىبى ەكسپورت ءوڭىرى، ءبىر ىشكى - سىرتقى ساۋدانى ءبىر تۇلعالاندىرۋ سىناق ءتۇيىنى جاڭادان بەكىتۋگە يە بولعان. ءتۇرلى اشىق تۇعىرلاردىڭ شوعىرلانىپ توعىسۋى شينجياڭنىڭ باتىسقا ەسىك اشۋدىڭ بيىك بەلەسىن تۇلعالاۋىنا اناعۇرلىم كەڭ تىرەك ازىرلەدى.
”وتكەن ءبىر مەزگىلدە ءسىز قاشقار كەشەندى قورعامالى باجى رايونىنىڭ كوزبەن كورۋگە بولاتىن جىلدامدىقپەن ءوسىپ - جەتىلگەندىگىن كورگەن بولارسىز“. ءتىلشىنىڭ سۇحباتىن تالاي رەت قابىلداعان قاشقار كەشەندى قورعامالى باجى رايونىنىڭ مەڭگەرۋشىسى ما حايتاۋ بىلاي دەدى: شەكارا اتتاعان ەلەكتروندى ساۋدا جىلدام دامۋمەن بىرگە، قۇن تىزبەگىنىڭ ءتىپتى دە ۇزارعاندىعىنىڭ سيمۆولى بولعان ادەتتەگى ساۋدا، ءوندىرىس سيپاتتى مانەرلەۋ ساۋداسى سياقتىلار دا بىرتىندەپ كومەسكى كۇشىن جارىققا شىعارىپ، ”ارنا ەكونوميكاسىنىڭ“ ”شەكارا وتكەلى ەكونوميكاسىنا“، ”كاسىپ سالاسى ەكونوميكاسىنا“ قاراي اناعۇرلىم ويداعىداي بۇرىلىس جاساۋىنا تۇرتكى بولۋدا.
ءۇرىمجى كەدەنىنىڭ ورىنباسار باستىعى لي چيڭحۋا مىنالاردى ءبىلدىردى: بولاشاقتا شينجياڭنىڭ كوپ نەگىزدى سىرتقا ەسىك اشۋ تۇعىرىنان ويداعىداي پايدالانىپ، ”شەكارا اتتاعان ەلەكتروندى ساۋدا + جۇڭگو − ەۆروپا كەزەكشى پويەزى“، ”شەكارا اتتاعان ەلەكتروندى ساۋدا + جۇك تاسىمالى جالداما ۇشاعى“، ”شەكارا اتتاعان ەلەكتروندى ساۋدا + TIR تاسىمالى“ سياقتى شەكارا اتتاعان زات اينالىمى جاڭا ۇلگىلەرىن ىلگەرىلەتىپ، شەكارا اتتاعان ەلەكتروندى ساۋدا كاسىبىنىڭ شوعىرلى دامۋىن جەبەپ، ءداستۇرلى كاسىپ كۇيى مەن جاڭا كاسىپ كۇيىنىڭ تەرەڭدەي توعىسۋىن ىلگەرىلەتىپ، شينجياڭنىڭ شەكارا وتكەلى ەكونوميكالىق بەلدەۋى دامۋىنىڭ جاڭا قوزعاۋشى قۋاتىن قاۋلاتامىز.
ورتانى ساپالىلاندىردى
جوعارى دەڭگەيلى سىرتقا ەسىك اشۋدى ىلگەرىلەتۋدە ارنانى ىركىلىسسىزدەندىرىپ، تۇعىردى كۇشەيتۋمەن بىرگە، تاماشا ەسىك اشۋ ورتاسىن كۇش سالا قالىپتاستىرىپ، جاڭا ورايدى ۇزدىكسىز جەتىلدىرىپ، جاڭا جاعداي اشۋ كەرەك.
وسى رەتكى شينجياڭ دوستىق اۋىس - كۇيىس ساپارلاۋ ۇيىرمەسى ورتا ازيادا ساپاردا بولىپ، 8 دوس قالا سەلبەستىك كەلىسىمىنە جانە نيەتناماسىنا قول قويدى، باتىسقا اشىلعان ”دوستار شەڭبەرى“ ۇزدىكسىز كەڭەيدى.
ءتىلشى وسىنىڭ الدىندا شينجياڭنىڭ پارتيا، ۇكىمەت ۋاكىلدەر ۇيىرمەسى گانسۋ، چيڭحاي سياقتى ولكەلەرگە ىركەس - تىركەس بارىپ ارالاۋدا، ۇيرەنۋدە بولىپ، ”ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جولدى“ بىرگە قۇرۋ باستاماسى العا قويىلعاندىعىنىڭ 10 جىلدىعىن وراي ەتىپ، باتىس سولتۇستىكتەگى ولكە − رايونداردىڭ سەلبەسىپ باتىسقا ەسىك اشۋ قىزمەت مەحانيزمىن ورناتۋدى ىلگەرىلەتكەندىكتەن، شينجياڭنىڭ ”باتىستان ەنگىزۋ، شىعىستان اكەلۋ“، ”شىعىسپەن بىرلەسىپ، باتىسقا شىعارۋ“ سىندى ىشكى جاقتان تۇتاستىرۋ، سىرتپەن بايلانىس ورناتۋ جاعدايىنىڭ جەدەل قالىپتاسقاندىعىن بايقادى.
مۇنان سىرت، ساۋدا ىستەرى مينيسترلىگى قاتارلى 17 تاراۋ تاياۋدا «جاڭا دامۋ ارناسىن قالىپتاستىرۋعا قىزمەت وتەپ، شەكارالىق (شەكارا اتتاعان) ەكونوميكالىق سەلبەستىك رايونىنىڭ جوعارى ساپالى دامۋىن ىلگەرىلەتۋ تۋرالى ءبىرقانشا شارا جونىندەگى حابارلاندىرۋدى» باسىپ تاراتىپ، 5 ءتۇرلى 15 جاقتاعى ساياساتتىق شارانى ايقىن بەلگىلەدى.
شيڭ تاۋ تىلشىگە مىنالاردى ايتتى: جەرگىلىكتى ورىن جونىنەن ناقتاپ ايتار بولساق، شينجياڭ شەكارالىق سەلبەستىك رايونىنداعى ”شاعىن ۇيىرمە ۇيىمداستىرۋ“ فورماسىنداعى اينالمالى اشۋدى اتقارۋ جوباسى بىرتىندەپ ورىندالدى، كەلەسى قادامدا بايلىق، بازار ەرەكشەلىگىنە سۇيەنە وتىرىپ ەرەكشە كاسىپ سالاسى تىزبەگىن قۇرىپ، كەمەلدەندىرىپ، وڭىرلىك ورىن باسىمدىعىن شىن مانىندە دامۋ باسىمدىعىنا اينالدىرادى.
بيىل جىل باسىندا شينجياڭ مۇناي - تابيعي گاز ءوندىرۋ، مانەرلەۋ، كومىر، كومىر ەلەكتر، كومىر حيميا ونەركاسىبى، جاسىل كەن كاسىبى سياقتىلاردى ۋاكىلدىك ەتكەن ”8 ءىرى كاسىپ سالاسى شوعىرىن“ قالىپتاستىرۋدى العا قويدى. قازىر جەر - جەر ”جۇڭگو قارجى قوسۋ جىلى“ سياقتى جەلىلەس قيمىلدارمەن ۇشتاستىرىپ، شەتەل قارجىسىن زور كۇشپەن باۋراپ، شارۋاشىلىق - ساۋدا ورتاسىن ساپالىلاندىرىپ، ”شەتەل ساۋداگەرلەرىن تيانشانعا قارجى قوسۋعا باۋراۋ“ بەتالىسىنا قاراي قۇلشىنۋدا.
ەكونوميكا - ساۋدانىڭ ”ارالاسۋىن“ كۇشەيتۋمەن بىرگە، گۋمانيتارلىق اۋىس - كۇيىستى دە كۇش سالا تەرەڭدەتتى. ءتىلشىنىڭ ۇعىسۋىنشا، اۆتونوميالى رايوننىڭ مادەنيەت - ساياحات تاراۋلارى قازاقستان سياقتى كورشىلەس ەلدەرمەن بىرلەسىپ، قورعاس قالاسى، جەمەنەي اۋدانى، شاۋەشەك قالاسى سياقتىلاردىڭ شەكارالىق ساياحات سىناق رايونىن جانە شەكارا اتتاعان ساياحات سىناق رايونىن قۇرۋدى بىرگە ىلگەرىلەتىپ، ”دوستار شەڭبەرى“ بويىنشا ەسىك اشۋدى جان - جاقتى، كوپ ساتىلى كەڭەيتەدى ەكەن.
اۆتونوميالى رايوندىق ۇكىمەتتىڭ قاتىستى جاۋاپتىسى مىنالاردى ءبىلدىردى: شينجياڭ جاڭا دامۋ ارناسىنا بەلسەنە قىزمەت وتەپ جانە ونىمەن توعىسىپ، ىشكى - سىرتقى ۇلكەن ارنا قۇرىلىسىن جەدەلدەتىپ، ازيا − ەۆروپا التىن ارناسىنىڭ ”التىن قۇنىن“ ايگىلەۋىنە، ”التىن ونىمدىلىگىن“ جاراتۋىنا مۇمكىندىك جاسايدى.
(شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ 4 - ايدىڭ 5 - كۇنى ۇرىمجىدەن بەرگەن حابارى)
