تيانشان تورى
تيانشان تورى   ›   جاڭالىقتار   ›   ەل ءىشى حابارى

جۇڭگو − ورتا ازيا سەلبەستىگىنىڭ اناعۇرلىم كوركەم بولاشاعىن بىرگە اشايىق

− جۇڭگو − ورتا ازيا باسشىلار ءماجىلىسىنىڭ قارسى الۋ قوناعاسى مەن ادەبيەت - كوركەمونەر كونسەرتى جونىندە ەستەلىك

□ شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ تىلشىلەرى ديڭ شياۋشي، شۇي كى، ساي شين - ي

  جاز باسىنداعى مەزگىل، فۋرۇڭ كولى جاعاسى. بيىك اسىلعان قىزىل تۇمشالامالى شامدار، ارالاس قويىلعان تۋ - جالاۋلار، ۇزىن ساپتى جەلپۋىشتەر، بايىرعى استانا شي - ان جۇڭگو − ورتا ازيا باسشىلار ماجىلىسىنە قاتىناسۋعا الىستان كەلگەن 5 ەلدىڭ سيلى قوناقتارىن قۇشاق جايا قارسى الدى.

  5 - ايدىڭ 18 - كۇنى كەشتە مەملەكەت ءتوراعاسى شي جينپيڭ مەن حانىمى پىڭ لييۋان شي - ان قالاسىنىڭ وڭتۇستىگىندەگى داتاڭ فۋرۇڭ باقشاسىندا سالت وتكىزىپ جانە قوناعاسى بەرىپ، جۇڭگو − ورتا ازيا باسشىلار ماجىلىسىنە قاتىناساتىن ورتا ازياداعى 5 ەلدىڭ باسشىلارىن جانە ولاردىڭ جۇبايلارىن، سيلى قوناقتاردى قارسى الدى.

  ”جۇڭگو مەن ورتا ازيا ەلدەرىنىڭ حالىق تىلەگى جاقىن، ۇستانىمى قارايلاس، نىساناسى بىردەي. ءبىز ورتا ازيا ەلدەرىنىڭ جۇڭگونىڭ دامۋ جۇردەك پويەزىنە شىعىپ جۇڭگو − ورتا ازيا سەلبەستىگىنىڭ اناعۇرلىم كوركەم بولاشاعىن بىرگە جاراتۋىن شىن ىقىلاسپەن قارسى الامىز“، - دەدى ءتوراعا شي جينپيڭ ارناۋ سوزىندە.

  جۇڭگو − ورتا ازيا باسشىلار ءماجىلىسى − جۇڭگونىڭ بيىلعى تۇڭعىش كەلەلى نەگىزگى الاڭدىق ديپلوماتيالىق قيمىلى، سونداي - اق جۇڭگو مەن ورتا ازياداعى 5 ەلدىڭ ديپلوماتيالىق قارىم - قاتىناس ورناتقان 31 جىلدان بەرى تۇڭعىش رەت ناقتى تۇلعا فورماسىمەن باسشىلار ءماجىلىسىن وتكىزۋى.

  100 جىلدىق وزگەرىس جەدەل قۇبىلعان ساتتە، جۇڭگو ورتا ازياداعى 5 ەلدىڭ مەملەكەت باسشىلارىمەن ءبىر ارادا باس قوسىپ، ۇلى جوسپاردى بىرگە اقىلداسىپ، جۇڭگو − ورتا ازيا قارىم - قاتىناسىنىڭ جاڭا جوباسىن كەسكىندەپ، اناعۇرلىم بەرىك جۇڭگو − ورتا ازيا تاعدىرلاس ورتاق تۇلعاسىن قۇرۋدى ىلگەرىلەتىپ، ايقىنسىز دۇنيە جۇزىنە اناعۇرلىم كوپ ايقىندىلىق اكەلىپ، دۇنيە ءجۇزىنىڭ جانە ءوڭىردىڭ بەيبىتشىلىگى مەن ورنىقتىلىعىنا، گۇلدەنىپ - كوركەيۋىنە وڭ ەنەرگيا ۇستەدى.

  زىيۇن سارايى، ونى اينالا قورشاعان سامالدىقتار، كوپىرلەر گۇلدەنگەن تاڭ پاتشالىعىنىڭ ايبىندى بەينەسىن ايگىلەيدى. جەلمەن ىرعالعان تورعىن شامداردىڭ استىندا تاڭ پاتشالىعى كيىمىن كيگەن ونەر كورسەتۋشىلەر بارابان سوعىپ، ىرعاق قوسىپ، تاعزىم ەتىپ، قۇرمەتپەن قارسى الدى.

  كەشكى ساعات 7دەن 45 مينۋت مولشەرىندە ورتا ازياداعى 5 ەلدىڭ باسشىلارى جانە ولاردىڭ جۇبايلارى زىيۇن سارايىنىڭ الدىنا كەلدى. ءتوراعا شي جينپيڭ مەن حانىمى پىڭ لييۋان وسى ارادا ىستىق ىقىلاسپەن قارسى الىپ، سيلى قوناقتارمەن ىقىلاسپەن قول الىسىپ امانداستى ءارى ەستەلىك سۋرەتكە ءتۇستى.

  بارابان ءۇنى اسقاقتاپ، زىيۇن سارايىنداعى 3 التىن ەسىك قاتار اشىلدى. جۇڭگو جانە ورىس تىلىندەگى ”قياندا، سوناۋ تەڭىز جيەگىندە، بولسا دا دوسىڭ شالعاي جەر تۇبىندە، ءتۇسىنىپ تابا الادى كوڭىلىڭدى، كورشىڭدەي بەينە جاقىن ىرگەڭ بىرگە“ دەگەن ولەڭ جولدارىنىڭ وقىلۋىمەن 64 ءبيشى سول قولىنا سىبىزعى، وڭ قولىنا قاۋىرسىن ۇستاپ، بىركەلكى ارەكەتپەن، اسقاق ايبىنمەن قوناقتارعا ارناپ جۇڭگونىڭ ەرتە زامانعى ەڭ جوعارى قۇرمەت ءبيى با - ي ءبيىن بيلەدى. ءداستۇرلى سالت - سانا بويىنشا جوبالانعان وسى قوناق قابىلداۋ سالتى جۇڭحۋا مادەنيەتىنىڭ توڭىرەكتىڭ ءتورت بۇرىشىن قۇشاعىنا سيعىزعان، كەڭ پەيىل دارقاندىعى سىندى رۋحاني بەت - بەينەسىن ايگىلەدى.

  يبالى ەل ماڭعاز كەلەدى، 13 پاتشالىقتىڭ بايىرعى استاناسى جاڭا بەينەگە ەندى.

  ”چاڭ - ان كوكتەمى، چۇيجياڭ جاعاسى، كوكتەمدە ماستانار سەرۋەنشى اربالى. دۋماندى كول بويى، جەڭدەرگە گۇل تولدى، قايىقپەن سەيىلدەپ، سارقادى بوكالدى“. قولدارىنا شامگۇل ۇستاعان 100 ءبيشى بۇرالا بيگە باستى، 100 شوق شامگۇل ىركەس - تىركەس اشىلىپ، كوركى كوز تارتتى.

  جامىراي اشىلعان گۇلدەردەن حوش ءيىس اڭقىپ، كوكتەم لەبى ەسەدى.

  ”جۇڭگو − ورتا ازيا سەلبەستىگىن تەرەڭدەتۋ − ءبىزدىڭ وسى ۇرپاق باسشىلاردىڭ بولاشاقتى كوزدەي وتىرىپ جاساعان ستراتەگيالىق تاڭداۋى، ول دۇنيە ءجۇزىنىڭ ۇلكەن اۋقىمىنا سايكەسەدى، حالىقتىڭ تىلەگىنە ۇيلەسەدى“، - دەدى ءتوراعا شي جينپيڭ.

  31 جىلدان بەرى جۇڭگو ورتا ازياداعى ەلدەرمەن ءوزارا قۇرمەت ەتىپ، تاتۋ كورشىلەس دوس بولىپ، قيىندىقتى بىلەك بىرىكتىرە جەڭىپ، ءوزارا پايدا جەتكىزىپ تەڭ يگىلىككە كەنەلدى، مەملەكەتتەر قارىم - قاتىناسى تاتۋ دوس كورشىدەن ستراتەگيالىق سەرىككە، ونان تاعدىرلاس ورتاق تۇلعا بولعانعا دەيىنگى تاريحي قارىشتاۋدى جۇزەگە اسىرىپ، جاڭاشا حالىقارالىق قارىم - قاتىناس ورناتۋدىڭ ۇلگىسىنە اينالىپ، ادامزاتتىڭ تاعدىرلاس ورتاق تۇلعاسىن قۇرۋدى ىلگەرىلەتۋگە تىڭ ۇلەس قوستى.

  ”شانشي − بايىرعى جىبەك جولىنىڭ شىعىستاعى باستالۋ ءتۇيىنى، ول جۇڭگونىڭ ورتا ازيا ەلدەرىمەن 2000 جىلدان استام ۋاقىتتان بەرگى تەرەڭ دوستىعىنا كۋا بولدى. مىڭداعان جىلداردان بەرى جۇڭگو ورتا ازيا حالقىمەن ءبىرىنىڭ جوعىن ءبىرى تولىقتاپ، ءوزارا ۇيرەنىپ، ءوزارا ۇلگى الىپ، بايىرعى جىبەك جولىنىڭ نۇر - شۇعىلاسىن جاراتىپ، ادامزات وركەنيەتى اۋىس - كۇيىس تاريحىنىڭ تاماشا تاراۋىن جازدى“، - دەدى ءتوراعا شي جينپيڭ.

  مىڭ جىل زاۋلاپ ءوتتى، بايىرعى جىبەك جولىنان تىڭ تىرشىلىك تىنىسى قاۋلادى. 10 جىلدىق ۇدەرە تارتۋدا ”ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول“ جاپىراعى جايقالىپ، ماۋەلەي ءتۇستى.

  قوناقتار مەن قوناق يەسى قۋانىشپەن باس قوسىپ، ءجيى - ءجيى ىقپالداسىپ، تەرەڭ دوستىق ءۇشىن توست كوتەرىپ، شۇعىلالى تابىستارعا ماداق ايتىپ، كوركەم بولاشاققا ىزگى تىلەك تىلەدى.

  قوناعاسىدان كەيىن شي جينپيڭ مەن حانىمى سيلى قوناقتارمەن بىرگە جۇڭگو مەن ورتا ازيا ەلدەرى حالقىنىڭ مادەنيەت - كوركەمونەر جىلىنىڭ جانە جۇڭگو − ورتا ازيا جاستار كوركەمونەر فەستيۆالىنىڭ اشىلۋ سالتى كونسەرتىن تاماشالادى.

  قاس قارايىپ، قوڭىر سامال ەستى. جۇڭگو شەكاراسى ىشىندەگى قازىرگى كولەمى ەڭ ۇلكەن قايتا سالىنعان ەسكى جۇرت قۇرىلىسى سانالاتىن زىيۇن سارايى ولەڭ - جىر مەن سۋرەتتەگىدەي، قيال الەمىندەگىدەي قىزىل، سارى تۇستەر ارالاسقان مۇنارلى ساۋلەگە ورانعان.

  شۇعىلالى وركەنيەتكە ماداق ايتىپ، مىڭ جىلدىق بايىرعى استانا گۇلدەنگەن زاماننىڭ سالتاناتتى داستانىن جازدى −

  چين پاتشالىعىنىڭ قۋىرشاق جاساعى بەينەسىندەگى بيشىلەر ەكپىندى بارابان ۇنىمەن رەتتى قادام باسىپ، دۇنحۋاڭ بيشىلەرى جالت بۇرىلىپ، اۋىسا قيمىلداپ، ادەمى پيپانى شەرتتى. ايبىندى دا كوركەم ”چين لەبى، تاڭ اۋەنى“ ءزىل - باتپان تاريح قاقپاسىن قاعىپ اشىپ، بايىرعى وركەنيەتتىڭ شۇعىلالى داڭقىن قايتا ەلەستەتتى.

  اسقاق چينچياڭ اۋەنى «چاڭ - انعا ورالۋ» شانبەي حالىق ءانى «الەمگە تانىمال يرەلەڭدەگەن حۋاڭحى وزەنىمەن» توعىسا ءۇن قوسىپ، اۋەنى ۇزاققا سوزىلىپ، بايىرعى استانا شي - اننىڭ اشىق، جاراسىمدى، قايراتتانا العا ۇمتىلعان مادەنيەت كەرەمەتىن ايگىلەدى.

  جاسىل تاۋ، تۇنىق سۋدى انگە قوسىپ، ارشىندى قاداممەن جالىندى دا جىگەرلى گۇلدەنۋدى شاتتانا ايگىلەدى −

  «كوكتەمنىڭ» تامىلجىعان ريتىمىنە ىلەسە ءبىر توپ ءبۇلدىرشىن بويجەتكەن بۇرالا بيگە باسىپ، جۇزدەرىنەن قۋانىش لەبى ەسىپ، قىزىل تورعىن، جاسىل جەلپۋىشتەرىمەن ارشىنداي العا باسقان اسقاق جىگەردى ايگىلەدى. ۇلكەن ەكراننان ”چينليڭنىڭ ءتورت اسىلى“ − قىزىل قۇتان، ۇلكەن مىسىق ايۋ، سابالاق مايمىل، بوكەن سياقتىلار ىركەس - تىركەس كورىنىپ، ۇشقان قۇس پەن جۇگىرگەن اڭ، جاندىكتەر ەمىن - ەركىن مەكەندەپ، ادام مەن تابيعات جاراسىم تاۋىپ، بىرگە تىرشىلىك ەتكەن جاعداي ايگىلەندى.

  جاسىل ءتۇس − تىرشىلىكتىڭ ريتىمى، ”ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جولدى“ بىرگە قۇرۋدىڭ نەگىزى.

  2013 - جىلى 9 - ايدا قازاقستاندا ساپاردا بولعاندا ءتوراعا شي جينپيڭ بىزگە تۇنىق سۋ، جاسىل تاۋ دا، باعالى بايلىق تا كەرەك. تۇنىق سۋ، جاسىل تاۋ ءۇشىن باعالى بايلىقتان باز كەشۋگە دە بولادى، ال تۇنىق سۋ، جاسىل تاۋدىڭ ءوزى باعالى بايلىق دەپ باسا دارىپتەدى.

  ورتاق ارمان ءۇشىن ساپارعا اتتانىپ، بەرەكەلى تاتۋلىق ەكپىندەي ىلگەرىلەۋدىڭ اسقاق ءۇنىن شىعانداتتى −

  سىرناي، پيپا سياقتى جىبەك جولىندا توعىسا دامىعان جۇڭگونىڭ ۋاكىلدىك سيپاتتى ۇلتتىق اسپاپتارىنىڭ مۋزيكا ءۇنى سكريپكانىڭ تامىلجىعان اۋەنىمەن تەرەڭ سۇيىسپەنشىلىكپەن توعىسىپ، ءبىر - بىرىنە ساي كەلىپ، مەملەكەت شەكاراسىنان اتتاپ كەرەمەت ۇندەسكەن «نۇر - شۇعىلاعا شومعان تاشقورعاندى» ورىندادى.

  جولدارى تۇتاسقان، سۇيىسپەنشىلىكتەرى ەتەنە، كوڭىلدەرى توعىسقان، ارماندارى جالعاسقان.

  ”بولعانىمەن تاۋ - وزەنى شالعايدا، كوڭىلىمىز تىم ەتەنە، تىم جاقىن. ارمانداردى ءبىر تىلەكپەن سومداساق، بار شاڭىراق سەزىنەدى كوكتەمدى“. قازاقستان ءانشىسى ديماش جاتىق حانزۋ تىلىندە «الىس ارمان، ءبىر تىلەك» ءانىن تەرەڭ سەزىممەن شىرقادى.

  كوڭىل توعىستى، نيەت قاۋىشتى. جۇڭگونىڭ ورتا ازيا حالقىمەن تەرەڭ دوستىعى بەينە پامير ۇستىرتىندەگى ايباتتى تاۋ سىلەمدەرىندەي قۇبىلمالى زامانعا بولا مىزعىمايدى، ءداۋىر وزگەرىسىنە قاراي وزگەرىپ كەتپەيدى.

  تاعا پىشىندەس ساحنادا ورتا ازياداعى 5 ەلدىڭ انشىلەرى ءساندى كيىنىپ، تاماشا بەينەدە جۇرەككە جەتەر كەرەمەت اۋەندەرىمەن كوڭىلدەگى قۋانىشى مەن ءۇمىتىن جىرعا قوستى.

  قازاقستاننىڭ ءانى «ءدۇرداراز»، قىرعىزستاننىڭ ءانى «بىشكەگىم»، تاجىكستاننىڭ ءانى «تاجىكستان»، تۇركمەنستاننىڭ ءانى «اينا»، وزبەكستاننىڭ ءانى «شوپان جىرى»... قۇلاق قۇرىشىن قاندىرار اسەم اندەر شىرقالدى، الۋان وركەنيەتتەر ءبىر - بىرىنەن ۇلگى الدى.

  ”دۇنيە ءجۇزىنىڭ دارقاندىعى جاراسىمدىلىعىندا، ادامزاتتىڭ كوركەمدىگى قۇت - ىرىستان بىرگە يگىلىكتەنۋىندە. ءوزى جاراتقان كوركەمدىكتەن ءلاززات الا ءبىلىپ، باسقالار جاراتقان كوركەمدىكتەن ءلاززات الا ءبىلىپ، ءوز كوركەمدىگى مەن باسقالاردىڭ كوركەمدىگىن توعىستىرعاندا عانا، الەمنىڭ ۇلى بىرلىگىن ساقتاۋعا بولادى“.

  6 ەلدىڭ انشىلەرى «كوركەمدىكتى ءبولىسۋ» ءانىن بىرگە شىرقادى، 6 ەلدىڭ مەملەكەت تۋى جەلمەن جەلبىرەپ، ايبىندى دا جاراسىمدى اۋەن تۇنگى اسپاندا ۇزاق ۋاقىت تەربەلىپ، ءار ەلدىڭ مەملەكەت باسشىلارى مەن ولاردىڭ حانىمدارىنىڭ جانە سول الاڭداعى كورەرمەندەردىڭ قىزۋ شاپالاق ۇنىنە يە بولىپ، جۇڭگونىڭ ورتا ازيا ەلدەرىمەن ماڭگى جاقسى كورشى، جاقسى دوس، جاقسى سەرىك، جاقسى باۋىرلاس بولۋداي بەرىك بەكىمىن جەتكىزدى.

  اقيقات جولىمەن جۇرگەندەر جالعىزدىق كورمەيدى، تاعدىرلاس بولادى.

  وسى ساتتە، زىيۇن سارايى مەن تاياۋ جەردەگى دايان مۇناراسى ءبىر - بىرىنە ءار بەرىپ، كوزدىڭ جاۋىن الدى. بايىرعى جىبەك جولىنىڭ باستالۋ تۇيىنىندە جۇڭگو ارمانى ورتا ازياداعى ەلدەردىڭ ارمانىمەن ءتىپتى دە تىعىز توعىستى.

  ارمانعا قامشى باسىپ، ماداق جىرىمەن العا باستى.

  شي - اننان اتتانعان جۇڭگو ورتا ازيا ەلدەرىمەن قول ۇستاسىپ، ادامزاتتىڭ تاعدىرلاس ورتاق تۇلعاسىن قۇرۋدى ىلگەرىلەتۋدىڭ داڭعىل جولىندا ارشىندى قاداممەن العا باسادى!

(شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ 5 - ايدىڭ 18 - كۇنى شي - اننان بەرگەن حابارى)

جاۋاپتى رەداكتور : ريزا حاميت

ەسكەرتۋ:

تورابىمىزداعى مازمۇنداردى پايدالانۋعا تۋرا كەلگەندە، ءسوزسىز جازباشا رۇقساتقا يە بولۋ كەرەك. مازمۇنداردى رۇقساتسىز جالعاپ تاراتۋعا، كەسىپ رەداكسيالاۋعا، وزگەرتۋگە، قىسقارتىپ قۇراستىرۋعا، باسقا ورىنعا كوشىرۋگە نەمەسە باسقا تاسىلدەرمەن كوبەيتۋگە ءارى تاراتۋعا بولمايدى، قايشى كەلگەندەردىڭ زاڭدىق جاۋاپكەرشىلىگى زاڭ بويىنشا قۋزاستىرىلادى.