□ انار بۇلت \ شينجياڭ گازەتىنىڭ ءتىلشىسى ءابيبا
دۋان - ۋ مەرەكەسى قارساڭىندا حوتاننىڭ جاڭا كەشكى بازارىنداعى اۋانيسا ۇرەيىمنىڭ جايماسىنىڭ الدىنا ساياحاتشىلار مەن قالا تۇرعىندارى ءيىن تىرەسەدى. ول بۋى بۇرقىراعان قياق كۇرىشتى الىپ شىعىپ، اعاش قاسىقپەن نىعىزدايدى، قياق كۇرىشتىڭ ۇستىنە ءبىر قاسىق ايران قۇيعاننان كەيىن، تاعى ءبىر قاسىق قانت سۇيىعى مەن جەمىس قويمالجىڭىن قوسادى، وسىلايشا ءبىر - ەكى مينۋتقا قالماي ءدامى ءتىل ۇيىرەتىن ”ءتاتتى تاعام“ دايىن بولادى. ءدال وسى حوتان ەرەكشەلىگىنە يە ءدامدى تاعام ايراندى قياق كۇرىش دەپ اتالادى، اۋانيسانىڭ ايراندى قياق كۇرىشى ءدامدى ءارى الۋان ءتۇرلى بولعاندىقتان، ونىڭ ۇستىنە الارمان شاقىرۋى دا وزگەشە بولعاندىقتان، كوپتەگەن قايىرىلعان قوناقتاردى وزىنە باۋرادى، كوپشىلىك ونى ىقىلاسپەن ”زۇڭزى گۇلي“ دەپ اتايدى.
”مەن بۇل ونەردى كوكەمنەن ۇيرەنگەن ەدىم، ول كىسى ايران قوسىلعان قياق كۇرىش دايىنداۋ سىندى قىستاقتاعى ەرەن ونەردىڭ يەسى بولعان ەدى“. اۋانيسا بىلاي دەدى: حوتانداعى بۇقارا قياق كۇرىشتى قاتتى ۇناتادى، قياق كۇرىش ءبىر جىلدىڭ ءتورت ماۋسىمىندا دا ساتىلادى، دۋان - ۋ مەرەكەسىندە قياق كۇرىش ساۋداسى ءتىپتى دە كۇسەت بولادى. ول ايراندى قياق كۇرىش دايىنداۋمەن اينالىسقان 9 جىلدان بەرى قوناقتاردىڭ العىسىن الىپ قانا قويماي، وتباسىلىق كىرىسىن دە ۇزدىكسىز ارتتىردى. ءوزىنىڭ ساۋدا جولىن تىلگە العاندا، اۋانيسا ”ىقىلاس قويا ىستەۋ كەرەك“ دەگەن ءبىر اۋىز سوزبەن جەتكىزدى.
قياق كۇرىش تۇيۋگە قاجەتتى قامىس جاپىراعىن دايىنداۋ ءۇشىن، اۋانيسا جەرگىلىكتى ورىنداعى 5 - ايدا جەتىلگەن جاڭا قامىستى تاڭداپ الىپ، جاپىراعىن كۇنگە جايىپ كەپتىرگەننەن كەيىن سۋعا قايناتىپ، كەرمەك ءدامىن كەتىرەدى، ونان سوڭ تاعى دا كۇنگە جايىپ كەپتىرەدى. جەمىس قويمالجىڭىن ماۋسىمعا قاراي دايىندايدى، جاڭا جەمىس - جيدەكتەرگە بال قوسىپ، مۇزقانت سالىپ باسەڭ وتتا قايناتادى، 5 - ايدا بۇلدىرگەن قويمالجىڭىن، 6 - ايدا ورىك قويمالجىڭىن دايىندايدى، 8 - ايدا ءانجۇر جيناسا، 10 - ايدا الما، قاراقات قويمالجىڭى سياقتىلاردى دايىندايدى، قايناتۋ ارقىلى دايىندالعان جەمىس قويمالجىڭىن ۇراعا سالىپ، تومەن تەمپەراتۋرادا ساقتايدى.
جايما اشۋدان بۇرىنعى دايىندىق تا وتە كۇردەلى. الدىڭعى كۇنى اۋانيسا جابىسقاق كۇرىشتى 4 ساعات شىلاعاننان كەيىن، قامىس جاپىراعىمەن ورالعان قياق كۇرىشتى قايناتىپ سالقىنداتتى. ءوز قولىمەن اشىتقان ايراندى داكىمەن سىعۋ، كەپتىرۋ ارقىلى ءدامى ەرەكشە ”سۇزبە“ ەتىپ دايىندايدى. جۇگەرى كامپيتى مەن اق قۇم شەكەردى بەلگىلى سالىستىرما بويىنشا ارالاستىرىپ قايناتۋ ارقىلى قانت سۇيىعىن دايىندايدى. قانت سۇيىعى جىلتىراي قىزارسا، ءدامى ءتاتتى بولسا ءارى تۇتقىرلانباعان، جۇرەك اينىتپايتىن بولسا، ءساتتى شىققان ەسەپتەلەدى.
اۋانيسانىڭ قياق كۇرىش تۇيگەن كەزدە ۇنەمى قولداناتىن ”ءادىس - امالدارى“ بار. كەيبىر قياق كۇرىشكە شىلان قوسادى، كەيبىرەۋىنە مەيىز سياقتىلاردى قوسادى، ”ساياحاتشىلارعا وزگەشە اسەر سيلاۋ ءۇشىن مەن ’بىتەۋ قوراپ‘ فورماسىمەن كوپشىلىكتىڭ وزدەرىنە تاڭداتامىن، ەگەر ءوزىمىز كەلىسكەن تۇردەگى قياق كۇرىش شىعار بولسا، تاعى ءبىر قياق كۇرىشتەن تەگىن ءدام تاتا الادى“.
ەگەر العاشقى دايىندىق جۇمىستارى وتە كۇردەلى دەسەك، وندا ايراندى قياق كۇرىشتى قولما - قول دايىنداۋدى ”قۋانىشقا بولەيتىن ءىس“ رەتىندە بەينەلەۋگە بولادى. ۇلكەن تەگەنەگە پىسىرىلعان قياق كۇرىش رەتتى ءتىزىلىپ، ءمولدىر اينەك شىنىعا ءتۇرلى جەمىس قويمالجىڭى سالىنادى. اپپاق ”سۇزبە“ ساياحاتشىلاردىڭ نازارىن اۋدارادى.
بىرەۋلەر تاعام بۇيىرتقاندا، اۋانيسا الدىمەن داۋىسىن كوتەرە قوناقتارعا: ”حوتاننىڭ ايراندى قياق كۇرىشىنەن بىرەۋ، جەمىس قويمالجىڭىنان ءبىر قاسىق قوسىلسىن“، - دەپ ايعايلايدى. ونان سوڭ ارشىلعان قياق كۇرىشتى ۇزىن اعاش قاسىقپەن جالپاقتاپ، قانت سۇيىعىن سەپكەننەن كەيىن، ساياحاتشىلاردىڭ ءدام جاعىنداعى قاجەتىنە قاراي جەمىس قويمالجىڭىن قوسادى. سىرتى اعارتىلعان، جەمىس قويمالجىڭىمەن ايشىقتالعان، جاعىمدى ءيىسى اڭقىعان، ءدامى ءتىل ۇيىرەتىن ايراندى قياق كۇرىش وسىلايشا دايىن بولادى.
”قياق كۇرىش چۇي يۋاندى ەسكە الۋ بايلانىسىمەن دۇنيەگە كەلگەن تاعام، مۇنى قىزىم وقۋدان كەلگەننەن كەيىن ايتىپ بەرگەن ەدى. بۇكىل ەلدىڭ جەر - جەرىندە قياق كۇرىش جاساۋ ءادىسى ۇقسامايدى“. اۋانيسا ساياحاتشىلارمەن اڭگىمەلەسىپ، جەر - جەردىڭ قياق كۇرىش جاساۋ ادىستەرى مەن ءدامىن ۇعىسۋعا ايرىقشا ىنتالى ەكەنىن ايتتى. كەيدە ساياحاتشىلاردىڭ وي سالۋىمەن ول جاڭا دامدەگى ايراندى قياق كۇرىش دايىنداۋعا كىرىسىپ كەتەدى ەكەن. قازىر اۋانيسانىڭ ۇيىندەگى ءار ءتۇرلى دامدەگى ايران قوسىلعان قياق كۇرىشتىڭ ءتۇرى 20عا تايادى، جەمىس قويمالجىڭىنىڭ ءتۇرى دە 10 نەشەگە جەتتى، ”دەن قويساق بولعانى، قوناقتاردى، ءسوز جوق، اسەرلەندىرە الامىز، سوندا عانا ساۋدامىز كۇسەت بولادى. قازىر مەن ايىنا 10 مىڭ يۋان اقشا تابامىن“.
”قازىر حوتاننىڭ ايراندى قياق كۇرىشى شينجياڭنىڭ ءدامدى تاعام ماركاسىنا اينالدى، ساياحاتشىلاردىڭ مەنىڭ قياق كۇرىشىمدى جەگەننەن كەيىن شينجياڭعا تاعى دا كەلگىسى كەلۋىن، مەنىڭ قياق كۇرىشىم ءۇشىن حوتانعا تاعى دا كەلۋىن ءۇمىت ەتەمىن“، - دەدى اۋانيسا.
حوتان ايماقتىق اس - سۋ قوعامىنىڭ باس حاتشىسى سۇڭ ۋييۇن تىلشىگە بىلاي دەدى: كىپ - كىشكەنە قياق كۇرىشكە جۇرتتىڭ تاريح پەن مادەنيەتكە دەگەن قۇرمەتى مەن مۇراگەرلىگى سىڭىرىلگەن، ايراندى قياق كۇرىش جۇڭحۋانىڭ تاڭداۋلى ءداستۇرلى مادەنيەتىنىڭ جەرگىلىكتى ءدامدى تاعامدارمەن توعىسۋىنان قالىپتاسقان شينجياڭ ءدامى، ول جۇڭگو ءدامىنىڭ وزىندىك مازمۇنىن ۇزدىكسىز بايىتۋدا.
