شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ تىلشىلەرى جۋ جيچاي، جاڭ يان
جىرلارعا ارقاۋ بولعان جياڭنان سۇلۋلىعىنىڭ تەڭ جارتىسى گۋسۋ قالاسىندا.
”جياڭنان ەرەكشەلىگىنە ەڭ باي“ وسى قالاعا ات باسىن بۇرساڭىز، بەينە سۋجوۋ كەستەسىندەگى ەڭ تاڭداۋلى ەكى جاقتى كەستە سياقتى بوگەنايى بولەك ەرەكشەلىگىمەن مەن مۇندالايدى.
”مەن داڭقىن ەستىپ كەلدىم، كەشە سۋجوۋ ونەركاسىپ باقشا رايونىن كوردىم، بۇگىن تاعى سۋجوۋدىڭ تاڭداۋلى ءداستۇرلى مادەنيەتىن كورىپ وتىرمىن“. 7 - ايدىڭ 6 - كۇنى تۇستەن بۇرىن باس شۋجي شي جينپيڭ 2500 جىلدان استام تاريحى بار پيڭجياڭ جولىنا اياق باسىپ، بايىرعى قالانىڭ كەلبەتىن سەزىندى. الدىڭعى كۇنى تۇستەن كەيىن باس شۋجي سۋجوۋعا جەتىپ كەلىسىمەن، دەرەۋ اۆتوكولىككە وتىرىپ ”وردا بۇزار وتىز جاسقا كەلگەن“ سۋجوۋ ونەركاسىپ باقشا رايونىنا بارىپ، جاڭالىق اشا دامۋعا تەكسەرۋ - زەرتتەۋ جۇرگىزدى.
سۋجوۋدا تىلشىلىك ىستەگەنىمدە ءبىر ءتۇرلى كوكەي تەستى سەزىم پايدا بولدى: وتكەن كۇن ەشقاشان الىستاپ كەتكەنى جوق، بولاشاق شەكسىز مۇمكىندىككە يە.
پيڭجياڭ جولىنىڭ كىرەر اۋزىنداعى كورمە زالىنىڭ كورمە تاقتاسىنداعى وڭتۇستىك سۇڭ پاتشالىعى داۋىرىندە ناقىشتالعان «پيڭجياڭ چەرتوجىندا» وسىدان 800 جىل ىلگەرگى پيڭجياڭ سارايىنىڭ جازىقتىق نوبايى مەن كوشە ورنالاسىمى ايقىن كورسەتىلگەن. باس شۋجي تاياپ بارىپ، زەر سالا كوردى.
كورمە زالىنىڭ جانە ءبىر باسىندا كەڭ جايىلعان، ۇستىنەن قارايتىن سىزبا قويىلىپتى − ونىڭ ءبىر باسىندا بايىرعى قالانىڭ ەڭ بيىك جەرى وڭتۇستىك پاتشالىقتار ءداۋىرىنىڭ لياڭ داۋىرىندە سالىنا باستاعان بەيسى مۇناراسى، ەندى ءبىر باسىندا سۋجوۋ ونەركاسىپ باقشا رايونىندا بوي كوتەرگەن قالانىڭ جاڭا بەلگىسى تۇر.
بايىرعى قالانىڭ جۇيە - جۇلگەسى، جولاق - بەدەرى وزگەرگەنى جوق؛ جاڭا رايوندا ءزاۋلىم عيماراتتار ءيىن تىرەسەدى. ەرتە مەن بۇگىن ءبىر رامكادا جاراسىم تاۋىپ، جاڭا مەن كونە ءبىرىن - ءبىرى ايشىقتاپ تۇر، بۇل گۋمانيتارلىق ءمان مەن ءداۋىر اعىمىن تەڭ قامتىعان وزگەشە كورىنىس.
سۋجوۋ ونەركاسىپ باقشا رايونىنىڭ كورمە ورتالىعىنا كىرگەنىڭىزدە، ءبىر ءتۇرلى عىلىم - تەحنيكالىق اسەر، بولاشاقتىق تىنىس بايقالادى.
جاپ - جارىق كورمە زالىندا سۋجوۋدىڭ جوعارى دەڭگەيدەگى جابدىق جاساۋ، جاڭا ۇرپاق ينفورماتسيا تەحنيكاسى، نانومەتر جاڭا ماتەريالى، بيولوگيالىق ءدارى - دارمەك سياقتى سالالارىنداعى ”جۇلدىز ونىمدەرى“ كوزدىڭ جاۋىن الادى.
الاقانداي جەردە وراسان زور وزگەرىستەر تۋدىردى، نازىك، ۇزدىك، وزىق تەحنيكا سالاسىندا شەكتىمەن شەكسىزدى جاساۋ ونەرى شەگىنە جەتە ساۋلەلەندىرىلدى، ول سۋجوۋلىقتاردىڭ ”تاستان تاۋ ويىپ، از سۋدان اسەمدىك تۋدىرىپ، كىشىدەن ۇلكەنگە كوز جىبەرىپ، جەر - الەمدى قامتىعان“ باۋ - باقشا كورىنىسىن جاساۋ ونەرىمەن ساباقتاسىپ جاتقاندىعى مەن مۇندالايدى.
تاعى مىناداي تىكە ساندى مالىمەتتەر كاسىپ سالاسى قالاسىنىڭ، جاڭالىق اشۋ قالاسىنىڭ، اشىق قالانىڭ ”قاتتى كۇشىن“ ايگىلەپ تۇر: سۋجوۋدىڭ 2022 - جىلعى GDPى 2 تريلليون 400 ميلليارد يۋان بولىپ، بۇكىل ەل بويىنشا 6 - ورىندى، كولەمنەن جوعارى ونەركاسىپتىڭ جالپى قۇنى 4 تريلليون 360 ميلليارد يۋان بولىپ، بۇكىل ەل بويىنشا 2 - ورىندى يەلەدى، جوعارى، جاڭا تەحنيكالىق كاسىپ سالاسىنىڭ ءونىم قۇنىنىڭ ۇستاعان سالىستىرماسى ％5. 52كە، عىلىم - تەحنيكادا جاڭالىق اشۋ تاقتاسىندا جارناسى بازارعا شىققان كاسىپورىن 50گە جەتىپ، بۇكىل ەل بويىنشا 3 - ورىندى، جالپى ناقتى ىستەتكەن شەتەل كاپيتالى 150 ميلليارد دوللاردان اسىپ، بۇكىل ەل بويىنشا 3 - ورىندى يەلەدى...
قىزمەت تەكسەرۋ بارىسىندا باس شۋجي ءوزىنىڭ سۋجوۋ جونىندەگى اسەرىن تەرەڭ بايىمداپ ءوتتى: ”سۋجوۋ ءداستۇر مەن وسى زاماندى ۇشتاستىرۋدى وتە جاقسى ىستەپتى، بۇل جەر تاريحي مادەنيەتتى جالعاستىرىپ قانا قويماي، جوعارى عىلىم - تەحنيكادا جاڭالىق اشىپ جانە جوعارى ساپالى دامىپ، بولاشاقتاعى دامۋ بەتالىسىنا ۋاكىلدىك ەتىپتى“.
ءدال وسى ”ۇشتاسۋدىڭ“ سەبەبىنەن جاڭا ءورىس اشىلدى، جاڭا مۇمكىندىك جاراتىلدى.
ءداستۇر مەن وسى زامان، تاريح پەن بولاشاق، مادەنيەت پەن عىلىم - تەحنيكا، گۋمانيتارلىق ىستەر مەن ەكونوميكا اسىلىندە قاتار ءومىر ءسۇرىپ، بىرگە كوركەيىپ - گۇلدەنە الادى. باس شۋجي شي جينپيڭ وسى ماسەلە جونىندە ۇزاق ۋاقىت تەرەڭ وي جۇگىرتكەن بولاتىن.
«جىجياڭ جاڭا سوزدەرى» اتتى كىتاپتاعى «مادەنيەت − رۋح» دەگەن ماقالانى پاراقتاساڭىز، بىلاي دەپ جازىلعان:
”مادەنيەت ەكونوميكانىڭ دامۋىنا تەرەڭ گۋمانيتارلىق قۇن ۇستەيدى“؛ مادەنيەتتىڭ كۇش - قۋاتى ”قاشاندا ’ءۇن - ءتۇنسىز نارلەندىرۋ‘ ارقىلى ەكونوميكالىق كۇش - قۋاتقا، ساياسي كۇش - قۋاتقا، قوعامدىق كۇش - قۋاتقا قوسىلىپ، ەكونوميكانىڭ دامۋىنداعى ’دەمەۋشى قۇرالعا‘، ساياسي وركەنيەتتىڭ ’باعىت شىراعىنا‘، قوعام جاراسىمدىلىعىنىڭ ’جاناستىرۋشىسىنا‘ اينالادى“.
تاعى دا «”مادەنيەت ەكونوميكاسى“ جىجياڭ ەكونوميكاسىن نۇرلاندىردى» اتتى ماقالاسىندا ”مادەنيەت ەكونوميكاسى“ ۇعىمى تەرەڭ بايىمدالدى:
”ايتىلمىس مادەنيەت ەكونوميكاسى − مادەنيەتتى ەكونوميكالاندىرۋدىڭ جانە ەكونوميكانى مادەنيەتتەندىرۋدىڭ جالپى اتالۋى، ناقتى ءمانى مادەنيەت پەن ەكونوميكانىڭ بىرىگۋى، ىقپالداستىعى، توعىسا دامۋى“.
پارتيا 18 - قۇرىلتايىنان كەيىن ”حالىقتىڭ كۇننەن - كۇنگە ارتىپ كەلە جاتقان تاماشا تۇرمىس قاجەتىن قاناعاتتاندىرۋدا مادەنيەت ماڭىزدى فاكتور“ دەپ اتاپ كورسەتۋدەن ”جوعارى ساپالى دامۋدى ىلگەرىلەتۋدە مادەنيەت ماڭىزدى تىرەك“ دەپ باسا دارىپتەۋگە دەيىن، ودان ەكونوميكالىق قىزمەتتى ويداعىداي ىستەۋدە، ءسوزسىز، ”تاريحتان يمەنۋ، مادەنيەتتەن يمەنۋ، ەكولوگيالىق ورتادان يمەنۋ كەرەك“ دەگەن تالاپقا دەيىن... ەكونوميكانىڭ دامۋى مەن مادەنيەتتىڭ گۇلدەنىپ - كوركەيۋى ءوزارا توعىسىپ ىلگەرىلەتكەن، بىرىنە - ءبىرى ساي كەلگەن دامۋ جولىن ءتىپتى دە ايشىقتاي ءتۇستى.
گۋمانيتارلىق جاقتان كوز جىبەرۋ ارقىلى دۇنيەگە ىقپال جاساۋعا بولادى. سۋجوۋ − گۋمانيتارلىق ەكونوميكانى وقىپ ءتۇسىنۋدىڭ ەڭ تاماشا ۇلگىسى.
پيڭجياڭ جولىندا جەرگىلىكتى ورىنداعى جاۋاپتى جولداس باس شۋجيگە سۋجوۋدىڭ مادەنيەت مۇرالارىن ماقتانىشپەن ەگجەي - تەگجەيلى تانىستىردى:
سۋجوۋدىڭ باۋ - باقشاسى، ۇلى كانالدىڭ سۋجوۋ بولىگى، كۇنچۇي تەاترى، گۋچين، سۇڭ ءداۋىرىنىڭ قامقاسى، ورنەكتى تورعىنى، شياڭشانباڭنىڭ ءداستۇرلى قۇرىلىس جاساۋ تەحنولوگياسى، سۋجوۋدىڭ دۋان - ۋ ادەت - عۇرپى، بيلوچۇن... ۇقىپتىلىق، شەبەرلىك ”ادام قولىنان شىققانىمەن، تابيعات جاراتقانداي“ ايدىك گۋمانيتارلىق بەلگىنى تۇلعالادى.
”’اتتام جەردە ايتۋلى باۋ - باقشا بار‘، بۇل ءسوزدى وسى اراعا قولدانۋعا بولادى“، - دەپ باس شۋجي وبرازدى القادى.
كوشە بويىنداعى ءبىر ساۋدا دۇكەنىندە باس شۋجي سۋجوۋ كەستەسىنىڭ ۋاكىلدىك سيپاتتى جالعاستىرۋشىسى لۋ جيانيىڭمەن كەزدەستى. بار زەيىن - زەردەسىمەن كەستە تىككەن بەينەسىنە سۇيىنە قاراپ، ءتورت ۇرپاق مۇراگەردىڭ اڭگىمەسىن ەستىپ، باس شۋجي ەرەكشە تەبىرەندى:
”جۇڭحۋا مادەنيەتىنىڭ جالعاسۋ قۋاتىنىڭ قانشالىقتى كۇشتى ەكەندىگىن سۋجوۋ كەستەسىنەن كورۋگە بولادى. وسىنداي ونەر جۇڭگولىقتاردىڭ قاجىرلىلىعىن، توزىمدىلىگىن جانە تاباندىلىعىن ايگىلەيدى، بۇل جۇڭحۋا ۇلتى رۋحىنىڭ ءبىر بولىگى سانالادى“.
بۇل ءسوز ەجەلدەن بەرى جۇڭگولىقتاردىڭ قانىنا ابدەن ءسىڭىپ وزگەرمەيتىن ءتۇپ تامىرىن، تەگىن، رۋحىن، بويىنداعى ماقساتىن، قورىن، تامىرىن، جالعاستىرعان جاۋھارىن، ارىنىن، قاسيەتىن تۇسىندىرەدى، ”تەك ماتەريالدىق فورما جاعىنان ويداعىداي جالعاستىرىپ عانا قويماي، ونان دا ماڭىزدىسى، جۇرەك تۇكپىرىندە ويداعىداي جالعاستىرۋ كەرەك“.
قولونەركاسىبى ەجەلدەن گۇلدەنگەن سۋجوۋ قاتپارى قالىڭ مادەنيەت ”جولى“ مەن جاۋھار ”ونەردى“ ءبىر تۇلعالى توعىستىرىپ، جۇڭگو مەن شەتەلگە ايگىلى سۋجوۋ شەبەرلىگىن، سۋجوۋ ونەرىن جاراتتى. نازىك جوعارى عىلىم - تەحنيكا ۇقىپتى ءداستۇرلى قولونەر سياقتى ”ۇلكەن دە باپتى“ ونەردى قاجەت ەتەدى.
”سۋجوۋ شەبەرلىگى، سۋجوۋ ونەرى سول جىلدارداعى’ارنايىلانۋ، كەمەلدەنۋ، ەرەكشەلەنۋ، جاڭاشالانۋ‘ بولىپ تابىلادى“. تىلشىلىك بارىسىندا جەرگىلىكتى ورىنداعى ءبىر كادردىڭ ءسوزى ادامدارعا وي سالدى، سونداي - اق ديالەكتيكالىق قارىم - قاتىناسقا تولى لەبىزدەردى دە ۇنەمى قۇلاعىمىز شالىپ قالىپ وتىردى، مىسالى، سۋجوۋلىقتار باسەڭ دە جاعىمدى سويلەگەنىمەن جۇمىستى وتە تىڭعىلىقتى ىستەيدى، ”مامىرلاعان پيڭتاندى تىڭداپ، قاشاندا بىرىنشىلىككە تالپىناتىن قالا بەينەسىن تانىتتى“، ”ماقساتىنا جەتپەي تىنبايتىن بەكىمى بەرىك، ماقساتقا جەتسە دە ونان دا بيىك ماقساتتارعا جەتۋ ءۇشىن تالىقپاي تالپىناتىن قاجىرلى، قايسار“...
مادەنيەت تامىرى كوپ زامان جالعاسادى، وزەن - داريا ماڭگى سارقىلمايدى. مادەنيەتتىڭ بەينەلەنۋ فورماسى ۇقساس بولماۋى مۇمكىن، الايدا ىشكى رۋحى قاي - قاشان دا وزگەرمەيدى.
ەكونوميكانىڭ دامۋى قوعامدىق دامۋدى ماقسات ەتەدى، قوعامدىق دامۋ ادامنىڭ دامۋىن تياناق ەتەدى، ادامنىڭ دامۋى رۋحاني مادەنيەتتى وزەك ەتەدى.
”قالا − حالىق توپتاسىپ تىرشىلىك ەتەتىن ورىن“. بۇل باس شۋجيدىڭ كەزىندە كونە سوزدەن كەلتىرگەن سيتاتى.
پيڭجياڭ وزەنىنىڭ جاعاسىنداعى ۇلكەن كامفورا اعاشىنىڭ ساياسىندا بيلوچۇن شايىنىڭ ءيىسى اڭقيدى، پيپا، سانشياننىڭ مامىرلاعان مۋزيكا ءۇنى جاعىمدى، جۇمساق سۋجوۋ اۋەنىمەن توعىسا اۋەلەيدى. باس شۋجي جەرگىلىكتى تۇرعىندارمەن جانە ساياحاتشىلارمەن بىرگە پيڭتان ونەرىنەن سۇيىنە ءلاززات الدى، مۋزيكا اياقتالىسىمەن باس شۋجي باس بولىپ شاپالاق سوقتى.
”بۇل ارادا تۇرعانداردىڭ سالىمى بار ەكەن“، - دەدى باس شۋجي كوپشىلىككە كۇلىمسىرەي قاراپ.
پيڭجياڭ ءمالى باسقارماسى نيۋجياشياڭ الەۋمەتتىك اۋماعى پارتكومىنىڭ شۋجيى جاڭ يىڭيىڭ ادامدار اراسىندا وسى ءسوزدى ەستىگەندە تۇلا بويىن ىستىق اعىن كەرنەدى. 15 جىلدان بەرى بايىرعى قالادا قىزمەت ىستەگەن بۇرىنعى ىستەرى ەسىنە ورالدى: كونە قۇرىلىستى، ەسكى تۇراقتى قورعاۋدان، جاڭالاۋدان كورشى - قولاڭداردىڭ ۇساق - تۇيەك ىستەرىن سايكەستىرىپ شەشۋگە دەيىن... ونىڭ جاپا كورسەتكىشى بۇقارانىڭ باقىت كورسەتكىشىنە اينالدى.
حالىق بۇقاراسىنىڭ القاۋى كوبىندە وراسان زور وزگەرىس بەلەسىنىڭ ىقشام كورىنىسى، ادامدار اراسىنان ”باقىتتىمىز“! ”قۋانىشتىمىز“! دەپ ساڭقىلداعان شىنايى لەبىزدەر كوتەرىلدى.
قامبا تولى استىق بولسا، ادەپ - عۇرىپقا ءمان بەرىلەدى، كيەر كيىم، ىشەر اس مول بولسا، ار - نامىستى اڭعارادى. گۋمانيتارلىق ەكونوميكا، ءتۇبىن قۋعاندا، حالىقتى وزەك ەتكەن دامۋدى بەينەلەيدى، زاتتىق وركەنيەت پەن رۋحاني وركەنيەتتى سايكەستىرۋدى ىلگەرىلەتكەن وسىزاماندانۋدىڭ باسىپ وتۋگە ءتيىستى جولى ءارى ادامزات وركەنيەتى جاڭا كۇيىنىڭ جاندى امالياتى.
باس شۋجيدى كورگەندە سۋجوۋ كەستەسىنىڭ ۋاكىلدىك سيپاتتى جالعاستىرۋشىسى لۋ جيانيىڭ ”سارناۋىق تورعاي“ نوبايىن سالۋ ۇستىندە ەدى. ول: بۇل ”قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان زامان“ دەگەندى اڭعارتادى، - دەدى.
ال، بۇگىن جۇڭگو ۇلگىسىندەگى وسىزامانداندىرۋدىڭ ايبىندى كورىنىسى باياۋ جايىلۋدا.
بەس مىڭ جىلدىق وركەنيەت وسىزاماندانۋعا بەت الۋ ءۇشىن، ءسوز جوق، قاينارىنان باستاۋ الۋعا ءتيىس، جاسامپازدىقپەن ويلانىپ - تولعانۋ كەرەك، بۇل قازىرگى زامانعى جۇڭگولىقتاردىڭ كونەنىڭ ءدانىن الىپ بۇگىندى نارلەندىرۋىنە، دۇرىس جولدى ۇستانىپ جاڭالىق اشۋىنا مۇقتاج.
اۆتوكولىك سۋجوۋ ونەركاسىپ باقشا رايونىنان الىستادى، ۇزاقتان جينجي كولىنە كوز جىبەرسەڭىز، اسپانعا بوي سوزىپ تۇرعان ”شىعىس قاقپاسىن“ كورۋگە بولادى. ”بيىك عيماراتتار جۇڭگونىڭ بايتاق دالاسىندا ءيىن تىرەسە بوي كوتەرگەندە، جۇڭحۋا ۇلتىنىڭ رۋحاني ۇلكەن عيماراتى دا ەڭسە كوتەرۋگە ءتيىس“ − باس شۋجيدىڭ كەزىندە ايتقان وسى ءسوزى قۇلاق تۇبىمىزدە جاڭعىرادى.
”شىعىس قاقپاسىنان“ ۇڭىلسەك، تاريح، رەالدىق، بولاشاق ءوزارا شۋاق شاشىپ، شىعىستان بارلىق الاپ جاڭارعان كەڭ تىنىس لەبى ەسەدى.
(شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ 7 - ايدىڭ 9 - كۇنى سۋجوۋدان بەرگەن حابارى)
