− شينجياڭ اسكەري رايونى بەلگىلى شەكارا قورعانىس تۋانى مايدان شەكارا قورعانىس ليانىنىڭ شەكارانى قورعاپ، حالىقتى ءسۇيۋى جونىندە ەستەلىك (1)
انار بۇلت \ شينجياڭ گازەتىنىڭ ءتىلشىسى ۋاڭ يايۇن
سىرتقا كەتكەن جوعارى مەكتەپ وقۋشىلارىنان 56 وقۋشىنى مەكتەپ تاۋىسقاننان كەيىن اۋىلىنا قايتىپ قىزمەت ىستەۋگە جەتەكتەگەن، ءسىرا، اۋىلعا دەگەن قانداي ساعىنىش؟
قوسىننان بوساعان شەكارا قورعانىس جاۋىنگەرلەرىنەن 86 جاۋىنگەردى شەكارا وڭىردە قالىپ جاستىق كوكتەمىن ارناۋىنا دەم بەرگەن، ءسىرا، قانداي سەنىم؟
پامير ۇستىرتىندە شەكارا سىزىعىنان 5. 14 كيلومەتر قاشىقتىقتاعى جەردە جاسىل اعاشتارمەن قورشالعان، قىزىل توبەلى، سارى داۋالدى ورىن بار، بۇل شينجياڭ اسكەري رايونى بەلگىلى شەكارا قورعانىس تۋانى مايدان شەكارا قورعانىس ليانى تۇرعان جەر ءارى اتۇش قالاسى تۇگۇرمىتى اۋىلى مايدان قىستاعى تۇرعان جەر. سۇرعىلت ءتۇستى الىپ تاۋلاردىڭ جانىندا بۇل ارانىڭ رەڭ - ءتۇسى ەرەكشە كوز تارتادى.
ارميا مەن حالىقتىڭ تىلەكتەستىك توعانى، تىلەكتەستىك الاڭى، تىلەكتەستىك بازارى... 61 جىلدان بەرى ليان - دۇيداعى وفيتسەر - اسكەرلەر باتىس شەكاراعا تامىر تارتىپ، اسكەري ءبولىم تۇراتىن مايدان قىستاعىنداعى تۇرعىندارمەن ءوزارا قارايلاسىپ، راقاتتا دا، جاپادا دا بىرگە بولىپ، ەلسىز يەن دالاداعى اسقار تاۋلاردان شۇراتتار اشىپ، مەكەندەرىن قۇرىپ، بالىق پەن سۋداي ەتەنە بولىپ، شەكارانى گۇلدەندىرۋدىڭ اسەرلى تاراۋلارىن جازدى.
كىشكەنە عانا تۇقىم ۇلكەن ارمان ارقالاپ تامىر تارتتى
”بوران - شاشىندى سەن توسساڭ، اسكەري بەلگى جارقىرايدى، مەملەكەت قاقپاسىنداعى باستاۋىش مەكتەپتىڭ بار ىنتا - ىقىلاسى پارتياعا ارنالادى. ازاتتىق ارميا اعاي، بەس جۇلدىز تەرەكتەرىن ەكتى، بىزگە ءبىلىم ۇيرەتتى، ەسەيىپ - ەرجەتۋىمىزگە سەرىك بولدى...“ 6 - ايدىڭ 28 - كۇنى مايدان باستاۋىش مەكتەبىنىڭ 2 - جىلدىق وقۋشىلارى مۋزيكا مۇعالىمى تۇرناحان اساننىڭ ەلەكتروندى رويالمەن سۇيەمەلدەۋىندە، قولدارىنا ءتۇرلى مۋزيكا اسپاپتارىن الىپ، «بەس جۇلدىز تەرەگى ءانىن» ريتىمدى جىرلادى. بۇل مايدان شەكارا قورعانىس ليانىنىڭ بۇرىنعى جەتەكشىسى پىڭ گوچيدىڭ وسى مەكتەپكە ارناپ جازعان مەكتەپ ءانى ەدى.
”ازاتتىق ارميا اعايلارىمنىڭ ساباعىن تىڭداۋدى قاتتى ۇناتامىن، ول ۇيرەنۋگە قۇشتارلىعىمدى ارتتىرا ءتۇستى“. بيىل 9 جاستاعى مەيىرگۇل تۇرعانباي ماۋسىمدىق ەمتيحاندا كلاس بويىنشا ەكىنشى بولدى، ول ءالسىن - ءالى ەسىك جاققا قارايلاپ، قۋانىشىن باسا الماي، وسى قۋانىشتى حاباردى ەڭ جاقسى كورەتىن ازاتتىق ارميا اعايلارىنا تەزىرەك جەتكىزۋگە اسىقتى.
”وزەن، كولشىك، توسپا، سۋ قويماسى سياقتى جەرلەرگە ءوز بەتىمەن بارىپ سۋمەن ويناۋعا بولمايدى...“ ىنتىزارلىقپەن كوز تىگە قاراپ وتىرعان بالالارعا مايدان شەكارا قورعانىس ليانىنىڭ جەتەكشىسى ما گىڭيۇن بانبانتۇڭ جابدىعىنان شەبەرلىكپەن پايدالانىپ، وقۋشىلارعا جازعى دەمالىستا سۋعا تۇنشىعۋدان ساقتانۋ حاۋىپسىزدىك تاربيەسى بىلىمدەرىن سويلەدى.
بۇل وسى وقۋ ماۋسىمى اياقتالۋ الدىنداعى ەڭ سوڭعى ساباقتان سىرتقى پىسىقتاۋ ساباعى بولاتىن. ما گىڭيۇن بالالاردى قيمايدى، ول بالالارعا اڭگىمە ايتىپ، بالالارمەن بىرگە جىپتەن سەكىرىپ، باسكەتبول ويناپ، ولاردى مەكتەپتەگى كوڭىلدى شاقتاردىڭ قىزىعىنا بارىنشا شومدىردى.
”بالالاردىڭ ۇيرەنۋ مازمۇنىن بايىتىپ، ولاردىڭ مەملەكەت قورعانىسى تانىمىن جانە وتاندى ءسۇيۋ، شەكارانى ءسۇيۋ سەنىمىن كۇشەيتۋدى ءۇمىت ەتەمىن“. ما گىڭيۇن بىلاي دەدى: ليان - دۇي جوعارى وقۋ ماعلۇماتىنداعى وفيتسەر - اسكەرلەردى تاڭداپ، ءار جۇما كۇنى مەكتەپكە كەلىپ، وقۋشىلارعا اعىلشىن ءتىلى، مۋزيكا، مەملەكەت قورعانىسى، حاۋىپسىزدىك، دەنە تاربيە سياقتى جاقتارداعى ساباقتاردى ۇيرەتتى، ىلگەرىندى - كەيىندى 57 وفيتسەر - اسكەر مەكتەپتەن سىرتقى جەتەكشىلىك مىندەتىن اتقاردى.
”مەكتەپ نەنى شۇعىل قاجەت ەتسە، شەكارا قورعانىس وفيتسەر - اسكەرلەرى سوعان وراي كومەكتەسىپ - سۇيەمەلدەيدى“. مايدان باستاۋىش مەكتەبىنەن شىعىپ قايتا ورالعان بۇرىنعى مەكتەپ باستىعى مامەتجۇما توقتاباي بىلاي دەپ تانىستىردى: ليان - دۇي مەن مەكتەپتىڭ بىرگە قۇرۋ تاريحى ۇزاق. ليان - دۇي قۇرىلعان العاشقى كەزدە مەكتەپتىڭ ەڭ العاشقى 3 جىلجىمالى وقىتۋ تۇيىنىندە اسكەري جەڭگەيلەر ساباق ءوتتى. كەيىن كەلە ليان - دۇي العاشقى تۇراقتى ساباقحانانى سالدى، وسىدان سوڭ العاشقى تاس كەرپىشتى ساباقحانانى، جالپىلىق وقىتۋ عيماراتىن سالدى، مەكتەپتەگى ءار رەتكى وزگەرىستى ليان - دۇيدىڭ كۇش سالا قولداۋىنان بولە قاراۋعا بولمايدى.
2022 - جىلى مايدان باستاۋىش مەكتەبى ”1 - تامىز حالىقتى ءسۇيۋ مەكتەبى“ بولعاننان كەيىن، مايدان شەكارا قورعانىس ليانى ىلگەرىندى - كەيىندى 4 ميلليون 200 مىڭ يۋان قارجىنىڭ سالىنۋىن سايكەستىرىپ وقىتۋ عيماراتىن جاڭادان سالىپ جوندەدى، پلاستماسسالى جۇگىرۋ جولىن توسەدى، كىتاپ تارتۋ ەتتى، ”پارتيانى ءسۇيۋ، وتاندى ءسۇيۋ، شەكارانى ءسۇيۋ، العىس ايتۋ، ىنتىماقتاسۋ“ بەس جۇلدىزدى تەرەك مەكتەپ مادەنيەت شەبىن قۇردى.
مايدان باستاۋىش مەكتەبىنىڭ ۋاقىتشا مەكتەپ باستىعى ۇسەنالى مامەتيبىراي بىلاي دەدى: بۇكىل قىستاق بويىنشا ەڭ الدىمەن مەكتەپكە ەلەكتر جەتكىزىلدى، ەڭ الدىمەن مەكتەپكە ينتەرنەت جالعاندى، كۇن ەنەرگيالى سۋ ىسىتقىشتى دا ەڭ الدىمەن مەكتەپ پايدالاندى، ەڭ جاقسى نارسەلەردىڭ بارلىعى الدىمەن بالالارعا بەرىلدى.
”ازاتتىق ارميا اعايىم ماعان ەر جۇرەك، قايسار بولۋدى، قيىنشىلىقتان قورىقپاۋدى ۇيرەتتى. ەسەيگەننەن كەيىن مەن دە حالىق ازاتتىق ارمياسىنىڭ جاۋىنگەرى بولامىن“. 9 جاستاعى اشمامەت تۇرداحۇننىڭ سوزىنەن سابيلىك بىلىنگەنىمەن، جانارى وتتاي جانىپ تۇر.
شەكارا قورعانىس وفيتسەر - اسكەرلەرى 61 جىل كۇش جالعاپ كومەكتەسىپ - سۇيەمەلدەپ، قارجىلاي جىلۋ اتاپ، وقۋعا كومەكتەستى، ىلگەرىندى - كەيىندى 654 وقۋشىنىڭ وقۋ تاۋىسۋىنا قارجىلاي كومەكتەستى. 40 جىلعا تاياۋ ۋاقىتتان بەرى قىستاقتا كەدەيلىك سەبەبىنەن وقۋدان قول ۇزگەن بىردە - ءبىر بالا بولعان جوق. ”اسكەري كيىم كيگەن وقىتۋشىلار“ ادالدىقتى، وتاندى ءسۇيۋدى بالالاردىڭ جۇرەگىنە ۇيالاتتى.
”ازاتتىق ارميانىڭ مەيىرى بەينە ساباقتاعى ءجۇزىم سياقتى ساناپ تاۋىسقىسىز“
”قازىر ءار كۇنگى تيجارات سومامىز 1200 يۋان اينالاسىندا، بىلتىر جۇك اۆتوكولىگىن ساتىپ العانبىز، بيىل جەڭىل اۆتوكولىك ساتىپ الدىق“. مايدان قىستاعى تىلەكتەستىك بازارىنا ورنالاسقان شەكارانى گۇلدەندىرۋ ءتۇرلى بۇيىمدار ەرەن بازارىندا ءار ءتۇرلى بۇيىمدار كوزدىڭ جاۋىن الادى، ۇستىنە قىزىل كويلەك كيگەن دۇكەن قوجايىنى ازات مامەتيبىرايىم قاريدارلاردى كۇلىمسىرەي قارسى الىپ تۇر، ”ازاتتىق ارميا زات سورەسىن جىلۋعا بەردى، زات تاسۋعا دا كومەكتەسىپ تۇرادى، جاقسى تۇرمىستى ليان - دۇيداعى وفيتسەر - اسكەرلەردىڭ كومەگىنەن بولە قاراۋعا بولمايدى“.
كەزىندەگى قيىنشىلىقتارىن تىلگە العاندا، ازات مامەتيبىرايىمنىڭ كوزىنە جاس ءۇيىرىلدى. بۇرىن نەگىزگى ەكونوميكالىق كىرىس قوي باعۋدان، ارپا ەگۋدەن كەلەتىن، 2006 - جىلدان باستاپ 5 جىل ۋاقىتتا، وتباسىنداعىلاردان 4 ادام سىرتقا شىعىپ كۇندىك جۇمىسپەن شۇعىلدانىپ، 7 جاننىڭ تۇرمىسىن ارەڭ قامداپتى. ولاردىڭ كەيبىرەۋى شەكارا كۇزەتۋ قىزمەتىنە قاتىناسقاننان كەيىن بارىپ تۇرمىستارىندا وزگەرىس بولىپتى. كەيىن ليان - دۇيدىڭ كومەگىندە ازات ساۋدا دۇكەنىن اشىپ، اسحانا اشىپ ساۋدامەن شۇعىلدانادى. 2019 - جىلى قۇرىلعان تىلەكتەستىك بازارى وعان جانە قىستاقتاعى باسقا دا 6 كەدەي وتباسىنا كەدەيلىكتەن ارىلىپ، بايۋ ورايىن الىپ كەلدى.
كەزىندەگى مايدان قىستاعىندا ”ادامدار كەرپىش ۇيدە وتىرىپ، شاڭ - توپىراق باسقان جولمەن ءجۇرىپ، توقتاۋ سۋ ىشەتىن“. 2014 - جىلى اۋىر كەدەي قىستاق دەپ تانىلىپ، بۇكىل قىستاقتاعى 453 وتباسىنىڭ ىشىندەگى 338 وتباسى كەدەي وتباسى بولىپ شىقتى.
”مەيلى قىستاقتىڭ بەت - بەينەسى جاقسارسىن، الدە بۇقارا شارۋاشىلىق قۇرىپ كىرىسىن ارتتىرسىن، بارىندە ليان - دۇيداعى وفيتسەر - اسكەرلەردىڭ زور ۇلەسى بار“. اتالعان قىستاق پارتيا ياچەيكاسىنىڭ شۋجيى ني گاۋشياڭ تىلشىگە بىلاي دەدى: ليان - دۇيداعى وفيتسەر - اسكەرلەر ۇنەمى قىستاققا كەلىپ، وتباسىلارىن ارالاپ، قىستاق تۇرعىندارىنىڭ ءار جاقتاعى ماسەلەلەرىن شەشۋىنە كومەكتەسىپ تۇرادى. 2019 - جىلدىڭ سوڭىندا، قىستاق تۇتاس قىستاق بويىنشا كەدەيلىكتەن ارىلىپ، جان باسىندىق جىلدىق ورتاشا كىرىسى 2015 - جىلداعى 3410.48 يۋاننان 2022 - جىلى 10 مىڭ 600 يۋانعا ارتىپ، قىستاق تۇرعىندارىنىڭ تابىس سەزىمى، باقىت سەزىمى، حاۋىپسىزدىك سەزىمى ۇزدىكسىز ارتتى.
مايدان شەكارا قورعانىس ليانىندا كادرلار اۋىساتىن كەزدە ورنىنا كەلگەن كادرلاردى باستاپ قىستاققا بارىپ ”تۋىسشىلاپ“، كومەكتەسۋ - سۇيەمەلدەۋ وبيەكتىلەرىن وتكىزىپ بەرەدى - وتكىزىپ الادى؛ ساقا اسكەرلەر قوسىننان بوسايتىن كەزدە قوسىندا قالعان جاۋىنگەر سەرىكتەرىن باستاپ مەكتەپكە بارىپ ”بالالاردى كورىپ“، قارجىلاي كومەكتەسەتىن وقۋشىلاردى وتكىزىپ بەرەدى - وتكىزىپ الادى؛ اسكەري شيپاگەرلەردە وزگەرىس بولعاندا، كەيىن كەلگەن جولداستاردى ەرتىپ ءار وتباسىنا بارىپ ”تانىستىرىپ“، سالاماتتىق ارحيۆىن وتكىزىپ بەرەدى - وتكىزىپ الادى؛ ”3 وتكىزىپ بەرۋ - وتكىزىپ الۋ“ سىندى كومەكتەسۋ - سۇيەمەلدەۋ ءداستۇرى جارتى عاسىردان استام ۋاقىتتان بەرى جالعاسىپ كەلەدى.
”ازاتتىق ارميانىڭ مەيىرى بەينە ساباقتاعى ءجۇزىم سياقتى ساناپ تاۋىسقىسىز“. 1992 - جىلدان باستاپ، 13 كەزەك ليانجاڭنىڭ 31 جىل توقتاۋسىز كومەكتەسىپ - سۇيەمەلدەۋىنە يە بولعان قىستاق تۇرعىنى نۇر ءجۇنىس بىلاي دەدى: وتباسىمىزدا ۇلكەن شارۋا شىعا قالسا ”اسكەر تۋىستار“ الدىمەن كەلىپ ىستەپ بەرەدى، شۇعىل جۇمىس شىعا قالسا ”اسكەر بالالار“ الدىمەن كەلىپ كومەكتەسەدى، قۋانىشتى ىستەر بولعاندا ”اسكەر باۋىرلار“ الدىمەن كەلىپ تىلەك ايتادى، ارميا مەن حالىق بارعان سايىن ەتەنە بولا ءتۇستى.
شىن پەيىلمەن كومەكتەسۋ قىستاق تۇرعىندارىنىڭ شىن پەيىلمەن قولداۋىنا يە بولدى
”تەز جولدامانى مىنا جەردەن الۋ وتە قولايلى، جارتى ساعاتقا جەتپەي بارىپ كەلەسىڭ“. قىستاق تۇرعىنى ءيىسباي قازىمامەت حالىققا تيىمدىلىك جاساۋ پوچتا بەكەتىنەن تەز جولداماسىن الىپ، قۋانا موتوتسيكلىنە ءمىنىپ، كورشىسىمەن بىرگە 5 كيلومەتر قاشىقتاعى ۇيىنە قاراي تارتا جونەلدى.
”تەز جولدامانى ەڭ كوپ بولعاندا 30 نەشە ادام بىرگە كەلىپ الىپ كەتەدى“. 2018 - جىلدان بەرى حالىققا تيىمدىلىك جاساۋ پوچتا بەكەتىندە قىزمەت ىستەپ كەلە جاتقان بيىل 34 جاستاعى ايجامال اسان تەز جولداما شكابىن شەبەرلىكپەن رەتتەپ، الىنعان ءاربىر تەز جولدامانى داپتەرگە تىزىمدەپ جاتتى.
2021 - جىلى قۇرىلعان، مايدان شەكارا قورعانىس ليانى جولىنىڭ قارسى جاعىنا ورنالاسقان حالىققا تيىمدىلىك جاساۋ پوچتا بەكەتى قازىر جەرگىلىكتى ورىنداعى ەگىنشى - مالشىلار ەڭ كوپ باراتىن جەرگە اينالدى. ءار رەتكى نەگىزگى تاقىرىپتىق پارتيا، وداق كۇنى قيمىلىندا، ليان - دۇيدىڭ نازاريالىق ۇگىت لەكسيا اترەتى وسى ارادا اۋىلداستارعا پارتيانىڭ نازارياسىن ۇگىتتەپ، لەكسيا جاسايدى؛ ءار ايدا شەكارا كۇزەتشىلەرى اۋىساتىن كۇنى ليان - دۇيداعى وفيتسەر - اسكەرلەر وسى ارادا شەكارا كۇزەتشىلەرىن شوعىرلى باۋليدى؛ ءار جىلى جوعارى مەكتەپكە ەمتيحان بەرگەن وقۋشىلار تالاپ كەستەسىن تولتىراتىن كەزدە بۇل اراداعى ينتەرنەت وقۋشىلاردىڭ دۇنيەمەن بايلانىس جاسايتىن كوپىرى بولادى...
جەرگىلىكتى ورىندا تۇراتىن وفيتسەر - اسكەرلەر ليان - دۇيدىڭ شەكارانى كۇزەتۋ، حالىقتى ءسۇيۋ داڭقتى ءداستۇرىن جالعاستىرىپ، مايدان قىستاعىنا توقتاۋسىز كومەكتەسىپ - سۇيەمەلدەپ، بىرگە قۇردى. ”لەي فىڭنان ۇيرەنۋ قامقورلىق قىزمەت وتەۋ اترەتىن“ قۇرىپ، ءار جىلى سول جەردەگى بۇقارانى ارالاپ ءجۇرىپ 20 نەشە رەتتەن استام دەنساۋلىق تەكسەرىپ، 30 نەشە مالشى وتباسىنىڭ ۇيىنە دەيىن بارىپ قىزمەت وتەپ، قيىنشىلىقتارىن شەشىپ، 500دەن استام ادام (رەت) يگىلىككە كەنەلدى. ليان - دۇي تاعى بۇقارا ءۇشىن ىلگەرىندى - كەيىندى 800دەن استام جاقسى ءىس ىستەپ بەردى.
وسى اراداعى ادامدار تۇگەلگە جۋىق شەكارا قورعانىس وفيتسەر - اسكەرلەرىنە قاتىستى بىرەر ءىستى ايتىپ بەرە الادى. قىستاق تۇرعىنى توحتى قادىر بىلاي دەدى: ”مەيلى كىشكەنە كۇنىمدەگى وقۋشى كەزىمدە بولسىن، الدە بۇگىنگى تۇرمىستا بولسىن، وفيتسەر - اسكەرلەر ماعان ۇزبەي كومەكتەسىپ كەلەدى“.
شەكارا قورعانىس وفيتسەر - اسكەرلەرىنىڭ شىن پەيىلىمەن كومەكتەسۋى قىستاق تۇرعىندارىنىڭ شىن پەيىلمەن قولداۋىنا يە بولدى، ءار جولى جاڭا اسكەرلەر ليانعا كەلىپ، ساقا اسكەرلەر قوسىننان بوساعان كەزدەردە، قىستاق تۇرعىندارى ليان - دۇيعا بارىپ ”اسكەر بالالارعا“ امانداسادى.
”كوممۋنيستىك پارتياعا ماڭگى العىس ايتىپ، ازاتتىق ارميانى ۇرپاقتار بويى ەستە بەرىك ساقتايمىز“. قىستاقتىڭ قاق ورتاسىندا بيىككە بوي سوزىپ تۇرعان العىس ايتۋ ەسكەرتكىشى قىستاق تۇرعىندارىنىڭ جۇرەك ءۇنىن جەتكىزىپ تۇر: ”پارتياعا العىس ايتۋدى ەستەن شىعارۋعا بولمايدى؛ اسكەري ءبولىمدى ءسۇيۋدى امالياتتا ايگىلەۋ كەرەك؛ شەكارا ءوڭىردى كۇزەتۋدى جالعاستىرۋ كەرەك؛ مەملەكەتتى ءسۇيۋ حالىقتىڭ بورىشى“. قىستاق ەرەجەسى، تۇرعىندار شارتىنىڭ ەڭ الدىنا جازىلعان ءسوز قىستاق تۇرعىندارىنىڭ مايدان شەكارا قورعانىس ليانىندا تۇراتىن وفيتسەر - اسكەرلەرگە ارناعان شىنايى جۇرەك ءسوزى ەدى.
