يارعول بايىرعى قالاسى:
يارعول حيكاياسىن ويداعىداي بايانداپ، بايىرعى قالانى ”جانداندىرا“ ءتۇستى
□ انار بۇلت \ شينجياڭ گازەتىنىڭ ءتىلشىسى ۋي يۇڭگۇي
شىلىڭگىر شىلدە ايىندا تۇرپان قالاسى يارعول بايىرعى قالاسى ەل ءىشى - سىرتىنان كەلگەن توپ - توپ ساياحاتشىلاردى قارسى الدى.
يارعول بايىرعى قالاسىنداعى قالا قامالى، كوشەلەر، بۇتحانا، ۇكىمەت ورگانى، شەبەرحانا، تۇرعىن ۇيلەردى ارالاپ جۇرگەن ساياحاتشىلار قول تەلەفوندارىن الىپ سۋرەتكە ءتۇسىردى. دۇنيە ءجۇزى بويىنشا ساقتالۋى ەڭ كەمەلدى، جالعاسۋ ۋاقىتى ەڭ ۇزاق، كولەمى ەڭ ۇلكەن وسى شيكى كەرپىش قۇرىلىمدى ەجەلگى زامان قۇرىلىسىندىق قالا تالاي زاماندى باستان وتكەرىپ، ەرەكشە تارتىمدىلىعىن ايگىلەپ تۇر.
2022 - جىلى 7 - ايدىڭ 14 - كۇنى باس شۋجي شي جينپيڭ شينجياڭدى كوزدەن كەشىرگەندە يارعول بايىرعى قالاسىنا كەلىپ، مادەنيەت مۇرالارىن قورعاۋ، پايدالانۋ سياقتى جاعدايلاردى ۇعىستى. ول بىلاي دەپ باسا دارىپتەدى: مادەني ەسكەرتكىشتەردى قورعاۋدى، پايدالانۋدى جانە مادەنيەت مۇرالارىن قورعاۋدى، جالعاستىرۋدى كۇشەيتىپ، جۇڭحۋا مادەنيەتىنىڭ حالىقارالىق ىقپالىن ۇزدىكسىز كەڭەيتىپ، ۇلتتىق ماقتانىش سەزىمدى، مادەنيەت سەنىمىن كۇشەيتۋ كەرەك.
ءبىر بۇتحانا ەسكى جۇرتىنىڭ الدىندا تۇرپان قالالىق مادەني ەسكەرتكىش مەكەمەسى يارعول بايىرعى قالا مادەنيەت باسقارۋ بولىمشەسىنىڭ باستىعى ۋاڭ جياندۇڭ ەستەن كەتپەس سول كۇندى ەسىنە الدى. ”باس شۋجي شي جينپيڭنىڭ ىقىلاستى تاپسىرماسى بىزگە زور شابىت بەردى. بۇكىل بولىمشەدەگى جۇمىسشى - قىزمەتكەرلەردىڭ يارعول بايىرعى قالاسىن ويداعىداي قورعاۋ، يارعول حيكاياسىن ويداعىداي بايانداۋ قايرات - جىگەرى اناعۇرلىم تاسقىنداپ، ىنتاسى اناعۇرلىم كۇشەيدى“، - دەدى ول.
سوڭعى جىلدارى مەملەكەت، اۆتونوميالى رايون جانە تۇرپان قالاسى يارعول بايىرعى قالاسى سياقتى مادەني ەسكەرتكىشتەردى، مادەنيەت مۇرالارىن قورعاۋ تەبىنىن ۇزدىكسىز كۇشەيتتى. 2006 - جىلدان 2021 - جىلعا دەيىن ىلگەرىندى - كەيىندى 8 توپتا 130 ميلليون يۋاننان استام قارجى ءبولىپ، يارعول بايىرعى قالاسىنىڭ ەسكى جۇرتىن قورعادى، جوندەدى.
2022 - جىلى تۇرپان قالاسى يارعول بايىرعى قالاسىنىڭ مادەني ەسكەرتكىشتەرىن قورعاۋ نىسانىن ءوتىنىش ەتۋ قىزمەتىن بەلسەنە ىلگەرىلەتىپ، يارعول بايىرعى قالاسىن قورعاۋ، جوندەۋدىڭ 5 مەرزىمدىك ينجەنەرياسى سياقتى 3 نىسان جوسپارعا الىنىپ اتقارىلدى، قازىر الدىڭعى مەرزىمدىك قىزمەتتەر تارتىپپەن ىلگەرىلەتىلۋدە.
”يارعول بايىرعى قالاسىنىڭ شىعىس پەن باتىستىڭ مادەنيەت اۋىس - كۇيىس تاريحىندا ماڭىزدى ورنى بار، قورعاۋ قىزمەتىن ويداعىداي ىستەۋ توتەنشە ماڭىزدى“. ۋاڭ جياندۇڭ بىلاي دەدى: حان، تاڭ پاتشالىقتارى كەزىندە يارعول بايىرعى قالاسى ورتا جازىق پاتشالىقتارىنىڭ باتىس ءوڭىردىڭ شارۋاشىلىعىن باسقارۋىنداعى ماڭىزدى قالاشىققا اينالعان، تاڭ ءداۋىرىنىڭ العاشقى كەزىندە باتىس ءوڭىردى باسقاراتىن ەڭ جوعارى قۇرىلىم انشي باسقاقتىعى وسى ارادا قۇرىلعان. 2014 - جىلى يارعول بايىرعى قالاسى بىرلەسكەن مەملەكەتتەر ۇيىمىنىڭ وقۋ - اعارتۋ، عىلىم، مادەنيەت ۇيىمى جاعىنان دۇنيە جۇزىلىك مادەنيەت مۇرالارى تىزىمدىگىنە ەنگىزىلدى. ”بيىل ءبىز تاعى يارعول بايىرعى قالاسىن قورعاۋ جانە مۇرانىڭ قۇنىن ايگىلەۋ، جوعارىلاتۋ ينجەنەرياسى، يارعول بايىرعى قالاسى ەسكى جۇرتى تۇلعاسى، سونداي - اق قورشاعان ورتانى باقىلاۋ - ولشەۋ، الدىن الا ساقتاندىرۋ جۇيەسى نىسانىنىڭ 3 - مەرزىمى سياقتى 8 نىساندى ءوتىنىش ەتتىك. وسى نىسانداردى اتقارۋداعى نەگىزگى ماقسات − يارعول حيكاياسىن ويداعىداي بايانداپ، يارعول بايىرعى قالاسىن ”جانداندىرۋ“. اسىرەسە، يارعول بايىرعى قالاسىن قورعاۋ مەن مۇرانىڭ قۇنىن ايگىلەۋ، جوعارىلاتۋ ينجەنەرياسى اتقارىلعاننان كەيىن اشىق ۇستالعان ساياحاتتاۋ كولەمى تاعى دا 70 مىڭ شارشى مەتر ارتىپ، 290 مىڭ شارشى مەترگە جەتەدى“.
ءتىلشى يارعول بايىرعى قالاسىنان: ءارقايسى ەسكى جۇرت شوعىرىندا جارقىشاق پايدا بولعان ۇيلەردىڭ جارىلعان جەرلەرىن بالشىقپەن جاماپ، ءبىر جاقتى ەتىلگەندىگىن؛ وزەن ارناسىنا تاياعان بولىكتەگى جارلارعا دا دىڭگەك قاعىلىپ، دانەكەر ورناتىلعاندىعىن كوردى.
”يارعول بايىرعى قالاسىنا كەلىپ كورۋدى ەرتەدە - اق ويلاعانمىن. وسى جولى كەلەردەن بۇرىن بالام ەكەۋىمىز ينتەرنەتكە شىعىپ ماتەريال اقتاردىق، دەسەدە ءتۇسىندىرۋشى ءتىپتى دە جاقسى ءتۇسىندىردى“. يارعول بايىرعى قالاسىندا ءتىلشى ءبىر ساياحات كووپەراتيۆى ۇيىمداستىرعان زەرتتەۋ - ۇيرەنۋ ۇيىرمەسىنە جولىقتى. ۇرىمجىدەن كەلگەن ساياحاتشى چىن شياۋفىڭ ورتالاۋ مەكتەپتە وقيتىن بالاسىن ەرتىپ سۋرەتكە ءتۇسىرىپ ءجۇر ەكەن. ول بىلاي دەدى: بالام تاريحقا ەرەكشە قىزىعادى، بۇل جولى يارعول بايىرعى قالاسىنا كەلىپ، شينجياڭ تاريحىن ونان ارى ءتۇسىندى، ساپارىمىز تەككە كەتپەپتى.
”باس شۋجي شي جينپيڭ يارعول بايىرعى قالاسىن كوزدەن كەشىرگەندە بىلاي دەپ اتاپ كورسەتتى: جۇڭحۋا وركەنيەتى نەشە مىڭ جىلدان بەرى بىردەن - ءبىر ۇزىلمەگەن وركەنيەت، ءبىز ونى انىق اشالاۋىمىز كەرەك، جۇڭحۋا وركەنيەتىنىڭ توركىنىن ىزدەۋ ينجەنەرياسىندا ءالى تالاي ىستەر ىستەۋ كەرەك“. تۇرپان تانۋ زەرتتەۋ ورنىنىڭ ورىنباسار باستىعى چىن ايفىڭ بىلاي دەدى: ”باس شۋجيدىڭ يارعول بايىرعى قالاسىنا كوڭىل ءبولۋى ءاربىر مادەني ەسكەرتكىش، مادەنيەت - تاريح ماتەريالدارى قىزمەتكەرلەرىن شابىتتاندىردى. گۇلدەنگەن زاماندا تاريحقا ءۇڭىلىپ، جاڭا ءداۋىر شەجىرەسىن جازدى. زەرتتەۋ ورنىمىز مادەني مۇرالار مەن ەسكەرتكىشتەرىن، مادەنيەت بايىرعى جۇرتتارىن ارحەولوگيالىق قازۋ جانە زەرتتەۋدى، دالەلدەۋدى ۇزدىكسىز كۇشەيتەدى.
چىن ايفىڭ بىلاي دەدى: ”تاريحي كىتاپتارداعى يارعول جۇمباق ەدى، ءىس جۇزىندىك زەرتتەۋلەر وسى ءبىر سىرلى بەت پەردەنى اشتى. يارعول بايىرعى قالاسى ەسكى جۇرتىنان قازىپ الىنعان حان داۋىرىندەگى ۋجۋ جارماعى، حان داۋىرىندەگى شيڭيۇن بەدەرلى مىس ايناسى، حان ءداۋىرى جازبالارى، سونداي - اق ورتا جازىق مادەنيەتىنىڭ تاڭباسىن ايگىلەيتىن تورعىن، سىرلانعان بۇيىم سياقتىلار شىعىس پەن باتىستىڭ مادەنيەت اۋىس - كۇيىسى مەن تارالۋىن زەرتتەۋگە قۇندى ماتەريال ازىرلەدى، ونان دا ماڭىزدىسى، ’شينجياڭنىڭ ەجەلدەن بەرى ەلىمىزدىڭ ايرىلماس ءبىر بولىگى جانە كوپ ۇلت شوعىرلى قونىستانعان ءوڭىر‘ ەكەندىگىنىڭ پارمەندى ايعاعى. يارعول بايىرعى قالاسى شينجياڭ تاريحىن، جۇڭگونىڭ مادەنيەت تاريحىن، دۇنيە ءجۇزىنىڭ وركەنيەت تاريحىن زەرتتەۋدە ماڭىزدى مانگە يە“.
ىمىرت تۇسە يارعول بايىرعى قالاسىندا بيىكتە تۇرىپ الىسقا كوز تاستاساڭىز، الىستاعى تارام - تارام، شەتسىز دە شەكسىز گۇلدەنگەن وسى زامانعى قالانى كورەسىز. ”كوپ جىلداردان بەرى پارتيا مەن مەملەكەت يارعول بايىرعى قالاسى ەسكى جۇرتىن قورعاۋ، پايدالانۋ قىزمەتىنە ايرىقشا ءمان بەرىپ، قارجى، دارىندى، ساياسات سياقتى جاقتاردان زور كۇشپەن قولداۋ كورسەتىپ، يارعول بايىرعى قالاسى ەسكى جۇرتىنىڭ تانىمالدىلىعى، اتاق - داڭقى كۇن سايىن جوعارىلاپ، ەل ءىشى - سىرتىنىڭ جاپپاي القاۋىنا بولەندى. ءبىز مادەني ەسكەرتكىشتەردى قورعاۋ، پايدالانۋ جانە مادەنيەت مۇرالارىن قورعاۋ، جالعاستىرۋ تەبىنىن ۇزدىكسىز ارتتىرىپ، مادەنيەت سەنىمىن كۇشەيتىپ، جۇڭگو حيكاياسىن ويداعىداي باياندايمىز“، - دەدى ۋاڭ جياندۇڭ.
”مەملەكەت قۇدىرەتتەنگەندە عانا، مادەني مۇرالاردىڭ ەسكى جۇرتى تاماشا قورعاۋعا يە بولا الادى، مادەنيەتتى، تاريحتى زەرتتەۋگە زاتتىق نەگىز قالانادى. ءبىزدىڭ ءتىپتى دە كوپ تاريحي مادەنيەت زەرتتەۋ جەتىستىكتەرىنە قول جەتكىزىپ، تۇرپان قالاسى سىندى وسى تاريحي مادەنيەت ايگىلى قالاسىنىڭ جوعارى ساپالى دامۋىنا ۇلەس قوسۋعا سەنىمىمىز بەن بەكىمىمىز كامىل“. چىن ايفىڭ بىلاي دەدى: ”باس شۋجي شي جينپيڭ ايتقانداي، جۇڭگولىق بولۋ دەگەنىڭىز كەرەمەت ءىس، ءبىزدىڭ شۇعىلالى تاريحىمىز بار، بولاشاعىمىز دا ءتىپتى دە نۇرلى بولادى“.
