جاسىل جەلەك جامىلعان شينجياڭ، سۇبەلى ەكولوگيالىق جاۋاپناما
انار بۇلت \ شينجياڭ گازەتىنىڭ ءتىلشىسى ساۋ حۋا
كەمپىر قوساق نۇرلاندىرعان نىلقى اۋدان ورتالىعىنىڭ ءبىر كورىنىسى (8 - ايدىڭ 12 - كۇنى ۇشقىش اپپاراتپەن تۇسىرىلگەن). سوڭعى جىلدارى نىلقى اۋدانى جاسىل دامۋ ءتاسىلى مەن تۇرمىس ءتاسىلىن قالىپتاستىرۋدى ۇزدىكسىز ىلگەرىلەتىپ، اسپانى اشىق، جەرى جاسىل، سۋى تۇنىق تاماشا ەكولوگيالىق ورتا تۇلعالادى.
□ سۋرەتتى انار بۇلت \ شينجياڭ گازەتىنىڭ ءتىلشىسى بارشا تەگىس تۇسىرگەن
ەكولوگيا كوركەيسە، وركەنيەت كوركەيەدى. جاڭا داۋىرگە قادام تاستاعاندا، ەكولوگيالىق وركەنيەتتى دامىتۋ، ءسوز جوق، جاۋاپ بەرەتىن ماسەلەگە اينالدى.
پارتيا 18 - قۇرىلتايىنان بەرى اۆتونوميالى رايوندىق پارتكوم، ۇكىمەت شي جينپيڭنىڭ ەكولوگيالىق وركەنيەت يدەياسىن جەتەكشى ەتىپ، دامۋدى ادام مەن تابيعات جاراسىمدى قاتار ءومىر ءسۇرۋ بيىك تۇرعىسىندا تۇرىپ جوسپارلاپ، ”تۇنىق سۋ، جاسىل تاۋ − باعالى بايلىق“ ۇستانىمىن بەرىك ورناتىپ جانە ونى تاباندىلىقپەن امالياتتا ايگىلەپ، تاۋ، سۋ، ورمان، اتىز، كول، جايلىم، قۇمدى ءبىر تۇلعالاندىرىپ قورعاۋعا جانە جۇيەلى جونگە سالۋعا تاباندى بولىپ، وسىناۋ بايتاق دالانىڭ جان - جانۋارىن، ءشوبى مەن اعاشىن، تۇنىق سۋ، جاسىل تاۋىن قۇلشىنا ويداعىداي قورعاپ، اسپانى اناعۇرلىم اشىق، تاۋى اناعۇرلىم جاسىل، سۋى اناعۇرلىم تۇنىق باي مازمۇندى ەكولوگيالىق جاۋاپناما تاپسىردى.
تيانشان الابىن جاسىل تۇسپەن كومكەرەمىز
اسپان شايداي اشىق، كۇز كەلبەتى جانعا جايلى. 8 - ايدىڭ 13 - كۇنى بۇراتالا قالاسىنىڭ قالا ماڭىنا ورنالاسقان چيڭشاندا توپ - توپ ساياحاتشىلار 10 مىڭ مۋلىق تاس الما ورمانى اراسىندا سەيىلدەپ، تۇنىق اۋامەن تىنىستاپ، ۇلى تابيعاتتىڭ كوركەمدىگىنەن ءلاززات الدى.
7 جىلدىڭ الدىندا چيڭشان بۇراتالا قالاسى ەكولوگياسىنداعى ءبىر ”تىرتىق“ سانالاتىن.
”بۇل ارا تەگىندە قۇبا ءتۇز، قاعىر دالا بولاتىن، كوپ مولشەردەگى قۇرىلىس قوقسىقتارى جينالىپ، ۋاقىت ۇزارا كەلە ءبىر ’قوقسىق تاۋى‘ بولىپ شىعا كەلدى“. بۇراتالا قالاسى تاس الما ەكولوگيالىق باقشاسى قىزمەت وتەۋ ورتالىعىنىڭ مەڭگەرۋشىسى لي ميڭجيە بىلاي دەدى: تاسقىن مەزگىلى كەلىسىمەن، قۇرىلىس قوقسىقتارى تاسقىن سۋىمەن اعىپ كەلىپ بۇراتالا وزەنىنە قۇيىلىپ، سۋ ساپاسى بىلعانىشىن تۋدىرعان. سونىمەن بىرگە بۇل رايون بۇراتالا قالاسىنىڭ جەل وتىنە ورنالاسقاندىقتان، بوراندى اۋا رايى كەزىندە جاراقسىز سۋلياۋ، قاعاز قيقىمدارى، شاڭ - توزاڭ قالا كەڭىستىگىندە ۇشىپ، بۇقارانىڭ وندىرىسىنە، تۇرمىسىنا اۋىر ىقپال جاسايتىن.
قالانىڭ وسى ءبىر ”تىرتىعىن“ تۇبەگەيلى جوعالتۋ ءۇشىن، بۇراتالا قالاسى وسى ارادان 10 مىڭ مۋلىق ەكولوگيالىق باقشاسىن قۇرۋ بەكىمىنە كەلدى، سۋىققا ءتوزىمدى، قۋاڭشىلىققا ءتوزىمدى، سورعا ءتوزىمدى، ونىڭ ۇستىنە اسەمدىك تاماشالاۋ قۇنىنا يە تاس الما اعاشىن باستى ەگىلەتىن اعاش ءتۇرى ەتىپ تاڭدادى. 7 جىل قۇلشىنىس جاساۋدىڭ ارقاسىندا، بۇراتالا قالاسى 17 مىڭ 400 مۋلىق ەكپە ورمان وتىرعىزۋدى ورىندادى، مۇندا شياڭفي تاس الماسى 10 مىڭ مۋ جەرگە ەگىلدى. قازىر 10 مىڭ مۋلىق تاس الما باعى بۇراتالا قالاسى تۇرعىندارىنىڭ كوڭىل اشاتىن جانە اپتا سوڭىندا سەيىل - سەرۋەن قۇراتىن تاماشا ورنىنا اينالىپ، ”كوكتەمدە گۇل تاماشالايتىن، جازدا جەمىستەن اۋىز تيەتىن، كۇزدە جاپىراققا كوز ايدىن بولىپ، قىستا قاردىڭ قىزىعىنا باتاتىن“ ساياحاتتاعى ات بايلار جەرگە اينالدى.
اقسۋ قالاسىنىڭ كوكيار جولىنان سولتۇستىككە قاراي ماشينامەن ون نەشە مينۋت جۇرسەڭىز، ءبىر ورمان الابىن كورەسىز، مىنە بۇل ارا كوكيار ءوڭىرى ءارى اقسۋ ايماعىنداعى قاعىر دالانى جاسىلداندىرۋ ينجەنەرياسىن تۇڭعىش رەت باستاپ اتقارىپ، اعاش ەگىلگەن ءتۇيىن. قازىر سونان بەرى وتىز نەشە جىل وتە شىقتى، كوكياردىڭ بۇرىنعى قۇبا ءتۇز كورىنىسىن تەك كونە سۋرەتتەردەن عانا كورە الاتىن بولدىق، ال ونىڭ ورنىن ءبىر - بىرىنە تۇتاسقان الما ورمانى، جاڭعاق ورمانى باستى. تاماشا ەكولوگيالىق قورشاعان ورتاعا سۇيەنە وتىرىپ، باقشادا شارۋالار شاتتىعى ساياجايى سالىندى، ادامدار جەمىس باعىندا ەكولوگيالىق پايدادان مەيلىنشە يگىلىكتەندى.
”كوكيار ءشول دالانى جاسىلداندىرۋ قۇرىلىسى ونسۋ اۋدانىنا تەك جاسىل ءتۇس قانا ەمەس، تاعى وراسان زور ەكونوميكالىق ونىمدىلىك تە الا كەلدى“. ونسۋ اۋداندىق ورمان شارۋاشىلىعى جانە جايلىم مەكەمەسى پارتيا باسشىلىق گرۋپپاسىنىڭ شۋجيى، ورىنباسار مەكەمە باستىعى لي دىڭچيڭ بىلاي دەدى: بۇكىل اۋدانداعى ەكونوميكالىق ورمان جەر اۋدانى ءبىر ميلليون 250 مىڭ مۋ كەلەدى، شارۋالاردىڭ جىلدىق كىرىسىنىڭ ％43ى جەمىس ورمانى ەگىمشىلىگىنەن كەلەدى، ادامدار جاسىل تاۋ، تۇنىق سۋدان باعالى بايلىققا قول جەتكىزدى.
شولەيتتەنۋدى تىزگىندەۋ − شينجياڭنىڭ ەكولوگيالىق قۇرىلىسىنداعى وراسان زور سايىس. ەلىمىزدەگى شولەيتتەنۋ، قۇمايتتانۋ جەر اۋدانى ەڭ ۇلكەن بولعان ولكە رەتىندە، شينجياڭنىڭ شولەيتتەنگەن جەر اۋدانى ءبىر ميلليون 68 مىڭ 600 شارشى كيلومەتر. تاقىر تاۋدى جاسىل جەرگە اينالدىرىپ، ونان جاسىل جەردەن بايلىققا قول جەتكىزۋ − شينجياڭداعى ءار ۇلت بۇقاراسىنىڭ قۇمدى بورانمەن توقتاۋسىز شايقاسۋ بارىسىندا بىرتىندەپ مەڭگەرگەن ىرىقتىلىق ۇقىعى، ”قۇم ىلگەرىلەپ، ادام شەگىنۋدەن“ ”جاسىل القاپ ىلگەرىلەپ، قۇمدى شەگىندىرۋگە“ دەيىنگى وراسان زور بۇرىلىستى جۇزەگە اسىردى. 6 - رەتكى بۇكىل مەملەكەتتىك شولەيتتەنۋدى جانە قۇمايتتانۋدى تەكسەرۋ ناتيجەسىندە كورسەتىلۋىنشە، شينجياڭنىڭ شولەيتتەنگەن جەر اۋدانى 1956 شارشى كيلومەتر ازايىپ، قۇمايتتانعان جەر اۋدانى 8. 242 شارشى كيلومەتر ازايىپ، شولەيتتەنۋ مەن قۇمايتتانۋ جەر اۋدانى ”قوس ازايۋدى“ جۇزەگە اسىردى.
ەكولوگيالىق قۇرىلىس بارىسىندا دامۋدى جوسپارلادى
شينجياڭ باستان - اياق ”تۇنىق سۋ، جاسىل تاۋ − باعالى بايلىق“ ۇستانىمىن ەكونوميكالىق، قوعامدىق دامۋعا ءسىڭىرىپ، ەكونوميكالىق، قوعامدىق دامۋدىڭ ەكولوگيالىق ورتانى قورعاۋمەن ءوزارا سايكەسۋىن ىلگەرىلەتىپ، جاسىل دامۋدىڭ ءورىسىن ۇزدىكسىز كەڭەيتتى.
اراسان اۋدانىنداعى وزەن اڭعارى ورمانى كورىنىس وڭىرىندە جايقالعان اعاشتار مەن ءيىر - قيىر جاياۋلار جولى ءوزارا ءار بەرىپ، كوركەم كورىنىس قالىپتاستىردى. وندا جۇرگەن ادام اسەم سۋرەت اراسىندا جۇرگەندەي تاماشا كۇي كەشەدى.
”بۇرىن وزەن اڭعارى ورمانىندا اعاشتار شىم - شىتىرىق وسەتىن، ماڭىنداعى تۇرعىندار شارۋالار شاتتىعى ساياجايىن اشاتىندىقتان، قورشاعان ورتاسى ناشار بولۋمەن بىرگە، وتە زور ءورت كومەسكى حاۋپى بار بولاتىن“. اراسان اۋداندىق جاراتىلىستىق بايلىق مەكەمەسى (ورمان شارۋاشىلىعى جانە جايلىم مەكەمەسى) پارتيا باسشىلىق گرۋپپاسىنىڭ شۋجيى، ورىنباسار مەكەمە باستىعى لي يۋانجۇن بىلاي دەدى: اراسان اۋدانى ورمان بايلىعىن ساياحات بايلىعىنا اينالدىرىپ، ىلگەرىندى - كەيىندى 50 ميلليون يۋاننان استام قارجى قوسىپ، وزەن اڭعارى ورمانى كورىنىس ءوڭىرىن تۇلعالاپ، بۇراتالا وزەنى ەكولوگيالىق مادەنيەت ءدالىزى اراسان اۋدانى بولىگىنىڭ ماڭىزدى بولىگىنە اينالدىردى.
بۇگىنگى تاڭداعى وزەن اڭعارى ورمانى كورىنىس وڭىرىندە سۋىق سۋ بالىعى باقشاسى، ورمان باقشاسى، اراسان سياقتى كوپتەگەن كورىنىس تۇيىندەرى بار، 36 كيلومەتر وزەن اڭعارى جاسىل ارناسى سالىندى، كورىنىس ءوڭىرىنىڭ قىزمەت وتەۋ فۋنكتسياسى كەمەلدەنىپ، مەملەكەت 4A دارەجەلى كورىنىس ءوڭىرى بولىپ باعالاندى.
وزەن اڭعارى ورمانى كورىنىس وڭىرىمەن ىرگەلەس جاتقان زالىمتى اۋىلى بوگدۇر قىستاعى كورىنىس ءوڭىرىنىڭ تاماشا ەكولوگياسىن تياناق ەتە وتىرىپ، كالۇن مادەنيەت سەزىنۋ اۋماعىن تۇلعالادى. قازىر بۇكىل قىستاقتا ”ءبىر وتباسىندا ءبىر ءونىم“ بولعان ەرەكشەلىككە يە ەگىنشى - مالشىلار شاتتىعى ساياجايىنان 28ى، ەرەكشەلىككە يە نەگىزگى تاقىرىپتىق حالىقتىق تۇسەلحانادان 25ى بار، 160تان استام ادام ۇيلەرىنىڭ ماڭىندا جۇمىستانىپ، كىرىس تاپتى.
توعىزتاراۋ اۋدانى شاشى مەملەكەتتىك ورمان باقشاسىندا جىلقىلاردىڭ تاۋ اراسىندا جايىلىپ جۇرگەنىن، ساياحاتشىلاردىڭ شاتىر تىگىپ تىنىعىپ، قارلى تاۋلى جايلاۋ كورىنىسىن تاماشالاپ وتىرعاندىعىن كورەسىز. ”شينجياڭنىڭ ورمانى وتە كوركەم ەكەن، نەشە ءجۇز جىل بولعان شىرشانى بارلىق جەردەن كورۋگە بولادى، شىنىمەن دە كەرەمەت“! - دەدى گۋاڭجوۋدان كەلگەن ساياحاتشى لي مىڭ.
ۇشاق تيانشاننان ۇشىپ وتكەندە، ۇشاقتان تاۋ اراسىنداعى تۇتاسىپ جاتقان تاۋ شىرشالارىنا قاراساڭىز توتەنشە ايبىندى كورىنەدى. ءتىپ - تىك وسكەن وسى تابيعي ورمان اعاشتارى شينجياڭ ەكولوگياسىنىڭ قورعاۋشىسى، ولار سۋ قاينارىن ساقتاپ قانا قويماي، اۋانى تازارتۋدا دا وراسان زور رول اتقارادى، تاعى ادامداردىڭ تىنىعىپ، دامىلدايتىن جەرى.
2023 - جىلى اناعۇرلىم ورنىقتى، اقاۋسىز، ساپالى، جوعارى ءونىمدى ورمان ەكولوگيالىق جۇيەسىن جەتىلدىرۋ ءۇشىن، شينجياڭ ورماندا باياندى تيجارات جۇرگىزۋدى تۇيىندەردە سىناق ەتۋدى ىسكە قوستى.
”قاراڭىز، مىنا ورمانداعى اعاشتاردىڭ اياق جاعى قۋراپ، ورمان اراسىنداعى توپىراققا نەگىزىنەن ەشتەڭە وسپەي قالىپتى، دەمەك، ورماننىڭ اقاۋسىزدىق جاعدايى جاقسى ەمەس دەگەن ءسوز“. شاشى باسقارۋ - باپتاۋ ورنىنىڭ ورمان اۋماعىندا، شينجياڭ تيانشان باتىس بولىك مەملەكەت ورمانىن باسقارۋ مەكەمەسى توعىزتاراۋ بولىمشە مەكەمەسى پارتكومىنىڭ شۋجيى، ورىنباسار مەكەمە باستىعى جاڭ ۋىنگى بىلاي دەدى: ورمانعا وسىرىلگەن ارالىقتا كەسۋ شاراسىن قولدانۋ ورماننىڭ اناعۇرلىم جاقسى، اناعۇرلىم اقاۋسىز وسۋىنە مۇمكىندىك بەرەدى.
بۇرىن ورمان اعاش ماتەريالى رەتىندە قارالىپ، ءوندىرىس قاجەتىنە تىرەك بولاتىن؛ قازىر ورمان تاماشا ەكولوگيانىڭ سيمۆولى بولدى، ادامداردىڭ تاماشا تۇرمىس ورتاسىنا تالپىنىسىنا تىرەك بولىپ وتىر. شينجياڭنىڭ بايتاق دالاسىندا ءار ۇلت بۇقاراسىنىڭ ەكولوگيالىق ورتا جونىندەگى تۇسىنىگى مەن تالپىنىسىندا وراسان زور بۇرىلىس بولدى.
قورشاعان ورتانى ەڭ قاتاڭ تۇزىممەن قورعادى
سوڭعى جىلدارى شينجياڭ جاراتىلىستىق قورعالاتىن جەر جۇيەسى مەن ورمان باستىعى ءتۇزىمى قۇرىلىسىن كۇشەيتۋ ارقىلى تۇنىق سۋ مەن جاسىل تاۋدى ءونىمدى قورعادى.
قازىر شينجياڭدا ورمان ەكولوگياسى، جابايى حايۋاناتتار، وسىمدىكتەر، سازدى جەر، قۇبا ءتۇز سياقتى ءتۇرلى ەكولوگيالىق جۇيەدەگى اۆتونوميالى رايون دارەجەلىدەن جوعارى 28 جاراتىلىستىق قورىق بار بولىپ، بۇكىل رايون جەر اۋدانىنىڭ ％8. 10ىن يەلەيدى، ول جابايى حايۋاناتتاردى، وسىمدىكتەردى قورعاۋدا، ورگانيزمدەردىڭ الۋان تۇرلىلىگىن قورعاۋدا ”قورعانىش“ بولدى.
2022 - جىلى شينجياڭنىڭ قارامايلى مەملەكەتتىك باقشاسى مەن كۇنلۇن تاۋى مەملەكەتتىك باقشاسىن قۇرۋدى ءوتىنىش ەتۋى بەكىتۋدەن ءوتتى. ءبىر جىلدان استام ۋاقىت قۇلشىنىس جاساۋ ارقىلى شينجياڭنىڭ مەملەكەتتىك باقشا قۇرۋى ەڭ سوڭعى ”ۇمتىلىس جاساۋ“ كەزەڭىنە ءوتتى.
”مەملەكەتتىك باقشا − قورعالۋ دارەجەسى ەڭ جوعارى جاراتىلىستىق قورعالاتىن جەر، بۇل ەكولوگيالىق قورعاۋ دەڭگەيىنىڭ ونان ارى جوعارىلاتىلعاندىعىن اڭعارتادى“، - دەدى اۆتونوميالى رايوندىق ورمان شارۋاشىلىعى جانە جايلىم مەكەمەسى مەملەكەتتىك باقشا قۇرۋ كەڭسەسىنىڭ ورىنباسار مەڭگەرۋشىسى لي جيساي.
ءتىلشىنىڭ ۇعىسۋىنشا، مەملەكەت شينجياڭدا 5 مەملەكەتتىك باقشا كانديدات ءوڭىرىن ورنالاستىرىپتى، قارامايلى مەن كۇنلۇن تاۋىنان تىس، تيانشان، التاي تاۋى جانە تارىم سىندى 3 كانديدات ءوڭىردىڭ عىلمي زەرتتەۋ جۇمىستارى دا ىركەس - تىركەس ورىستەتىلگەن ەكەن. تاياۋ بولاشاقتا شينجياڭداعى بارعان سايىن كوپ ءوڭىر مەملەكەتتىك باقشا تىزىمىنە الىنىپ، ەڭ قاتاڭ قورعاۋ جۇرگىزىلەتىن بولادى.
شينجياڭ ەكولوگيالىق قۇنى مەن قورعاۋ كۇشەمەلىلىگىنىڭ جوعارى - تومەندىگى بويىنشا قازىر بار جاراتىلىستىق قورعالاتىن جەرلەردى مەملەكەتتىك باقشا، جاراتىلىستىق قورىق، جاراتىلىستىق باقشا سىندى 3 تۇرگە رەتتەپ جانە ءبولىپ، مەملەكەتتىك باقشانى تۇلعا، جاراتىلىستىق قورىقتى نەگىز، ءار ءتۇرلى جاراتىلىستىق باقشالاردى تولىقتاۋشى ەتكەن جاراتىلىستىق قورعالاتىن جەر تۇرلەرى جۇيەسىن بىرتىندەپ قالىپتاستىرادى.
جاڭا مەزگىلگە قادام تاستاعاندا، شينجياڭ ورمان باستىعى ءتۇزىمىن تۇتقا ەتىپ، ەكولوگيالىق وركەنيەت قۇرىلىسىندا ۇزدىكسىز تىڭ ناتيجەگە قول جەتكىزدى. 2021 - جىلى ورمان باستىعى ءتۇزىمى قىزمەتىن جاپپاي جالپىلاستىرعاننان بەرى، شينجياڭ پارتكوم، ۇكىمەت بىردەي جاۋاپكەرشىلىك ارقالايتىن، قاراستى جەر جاۋاپتى بولاتىن، تاراۋلار سايكەسەتىن، قاينارىنان جونگە سالاتىن، تۇتاس ءوڭىردى قامتىعان باياندى مەحانيزمدى العاشقى قادامدا ورناتتى. ورمان باستىعى ءتۇزىمىنىڭ پارمەندى ىلگەرىلەتۋىندە، شينجياڭنىڭ ورمان، جايلىم بايلىعىن قورعاۋ سەرپىنى جاپپاي جوعارىلاپ، بۇكىل رايونداعى ورمان بايلىعىن ءبۇلدىرۋ دەلولارىن تەكسەرىپ، ءبىر جاقتى ەتۋ، رەتتەپ، تۇزەتۋ مولشەرى ％99كە جەتىپ، بۇكىل ەل بويىنشا الدىڭعى قاتارعا ءوتتى. جەمىس ورمانى كاسىپ سالاسىنىڭ دامۋ باسىمدىعى ۇزدىكسىز ۇلعايىپ، جايلىمدى قالپىنا كەلتىرۋ، باسقارۋ، سازدى جەردى قورعاۋ، مەملەكەت جەرىن جاسىلداندىرۋ ۇزدىكسىز تىڭ جەتىستىكتەرگە قول جەتكىزدى.
ەكولوگيالىق قۇرىلىستار ورنىقتى ىلگەرىلەتىلىپ، شينجياڭنىڭ بايتاق دالاسىندا وڭتۇستىكتەن سولتۇستىككە قاراي، شىعىستان باتىسقا دەيىن، ”جاسىلدى“ قامتۋ مولشەرى ارتقان، دامۋدىڭ ”ساپتىق“ مولشەرى جوعارىلاعان، ادام مەن تابيعات جاراسىمدى قاتار ءومىر سۇرگەن كوركەم كارتينا ايگىلەندى.
