شىعىس تيانشان باۋرايىندا سۋ مولدىرەپ، جاعاسى جاسىلدانىپ، كاسىپ سالاسى گۇلدەندى
□ انار بۇلت \ شينجياڭ گازەتىنىڭ ءتىلشىسى ۋي يۇڭگۇي
نۋ ورماندى قۇمىل اڭعارىندا 100 نەشە جىلدىق زو زۋڭتاڭ ەككەن تال جايقالىپ تۇر؛ اراتۇرىك اۋدانىنىڭ باي اۋىلىندا كارىز سۋى سىلدىراپ اعىپ، قىزىل كوشەدەگى حالىقتىق تۇسەلحانالاردىڭ ساۋداسى بارعان سايىن كۇسەت بولدى؛ تيانشان قويناۋىنداعى قۇمىل سۋ شىعارىپ، ەنەرگيا ساقتاۋ ەلەكتر ستانسياسىنىڭ جۇمىس باسىندا اۆتوموبيلدەر قايشالىسىپ، قاربالاس كۇيگە تۇسكەن... 8 - ايدىڭ 29 - كۇنىنەن 9 - ايدىڭ 2 - كۇنىنە دەيىن ”ءتورت ماۋسىمداعى شينجياڭعا نازاردىڭ“ ”وزەن - كولدەردى بويلاي ءجۇرىپ شينجياڭعا كوز جىبەرۋ“ اتىنداعى جالپىلىق مەديالار حابارلاۋ توبى قۇمىل قالاسىنا كەلىپ، شىعىس تيانشان باۋرايىنداعى وسىناۋ قۇتتى مەكەننىڭ سۋمەن كوركەم بولعان، سۋمەن كوركەيگەن، سۋدىڭ ارقاسىندا ىلگەرىلەگەن جوعارى ساپالى دامۋىنىڭ جاڭا كورىنىسىنە كۋا بولدى.
سۋمەن كوركەم بولىپ، قالا مەن اۋىل كورىنىسى كوز تارتتى
كۇزدىڭ باس كەزى، قۇمىل وزەنى مەملەكەتتىك سازدىق باقشاسى توتىداي تۇرلەندى. جايناعان گۇل، كوكوراي شالعىن، بايىرعى، قۇندى اعاشتار، سايالىق، كاريدور ايشىقتى دا كوركەم كورىنىس قالىپتاستىردى.
2019 - جىلى قۇمىل قالاسى قۇمىل وزەنى ەكولوگياسىن قالپىنا كەلتىرۋ ينجەنەرياسىن باستاپ ىلگەرىلەتتى. قازىرگە دەيىن قۇمىل وزەنى مەملەكەتتىك سازدىق باقشاسىنىڭ اۋماعى 5300 مۋعا جەتتى، بۇل ەكولوگيانى قالپىنا كەلتىرۋدەن بۇرىنعىنىڭ 8. 3 ەسەسىندەي، مۇنىڭ ىشىندە 2157 مۋ جاسىل جەر تىڭنان قوسىلىپ، قۇمىل وزەنى جاعالاۋىنىڭ جاسىلدانۋ مولشەرى ％18تەن ％78كە كوتەرىلدى.
ەكولوگيا قورعالسا، گۋمانيتارلىق ىستەر گۇلدەنىپ - كوركەيىپ، حالىق تۇرمىسى قامتاماسىزدىققا يە بولادى. ”ءار كۇنى وسى ارادا سەيىلدەيمىن، وتە باقىتتى سەزىنەمىن“، - دەدى قۇمىل قالاسىنىڭ 84 جاستاعى تۇرعىنى تيان جىگاڭ.
باركول قازاق اۆتونوميالى اۋدانى شىرىنزى اۋىلى گاۋجياحۋ كولى سازدىعى كورىنىس وڭىرىندە، جاسالۋى كوركەم جۇلدىزدى ءتۇن حالىقتىق تۇسەلحانالارى رەتتى ورنالاسقان، سۋ ايدىنى كەڭىستىگىندە سۋ قۇستارى قالىقتاي ۇشىپ ءجۇر، كوركەم كورىنىستى ساياحاتشىلار جارىسا سۋرەتكە ءتۇسىرىپ جاتتى.
بۇرىنعى گاۋجياحۋ كولى مۇنداي كوركەم ەمەس - تى. ”اشىق كۇندە شاڭ - توپىراق باسىپ، جاڭبىرلى كۇندە لاي - باتپاققا مالشىندىرۋ“ گاۋجياحۋ كولىنىڭ ادامدارعا قالدىرعان اسەرى ەدى.
2017 - جىلدان باستاپ باركول قازاق اۆتونوميالى اۋدانىنىڭ ۇسىنىلىمدى ارتتىرىپ، شينجياڭعا كومەكتەسەتىن ولكە - قالالاردىڭ بارىنشا كومەكتەسىپ - سۇيەمەلدەۋىندە، گاۋجياحۋ كولى سازدىعى كورىنىس ءوڭىرى كۇن سايىن جاڭارىپ، تابىستى تۇردە مەملەكەتتىك 4A دارەجەلى ساياحات كورىنىس ءوڭىرى بولىپ باعالاندى. ”بيىل جازعى دەمالىس كەزى ساياحاتتىڭ قاۋىرت مەزگىلى بولدى، حالىقتىق تۇسەلحانامىز بەن شارۋالار شاتتىعى ساياجايىمىز جالپى 70 مىڭ ساياحاتشى (رەت) قابىلدادى، كۇندىك تيجارات كىرىسىمىز 50 مىڭ يۋان بولدى“، - دەدى كورىنىس وڭىرىندە حالىقتىق تۇسەلحانا جانە شارۋالار شاتتىعى ساياجايىن اشقان مىڭ چيڭجيە.
گاۋجياحۋ كولى سازدىعى − باركول كولى سازدىعىنىڭ ءبىر بولىگى. سوڭعى جىلدارى باركول كولىنىڭ ەكولوگياسىن قورعاۋ مەن قالپىنا كەلتىرۋ تاماشا ونىمدىلىككە قول جەتكىزدى، كول جاعاسىندا شوپتەر جايقالا ءوسىپ، بۇلبۇلدار سايراپ، كول بەتىندە ساعىم وينادى. كول اۋماعى ماڭىنداعى شين - ان كەستە سارايىندا كەستەشى بويجەتكەندەر باركول كولىنىڭ كوركەم كورىنىسىن زەر سالا كەستەلەدى. انشيۋ كەستەسى حىنان ولكەسىنىڭ انياڭ قالاسىنان باستاۋ العان، كەستە سارايىنىڭ جاۋاپتىسى حاۋ بيڭ: شين - ان كەستەسى قازاق ۇلتىنىڭ كەستەشىلىك ەلەمەنتتەرىن توعىستىردى، كەستەلەپ تىككەن ءساندى بۇيىمدار بازاردا ايرىقشا قارسى الىندى، - دەپ تانىستىردى.
سۋدىڭ ارقاسىندا گۇلدەنىپ، كاسىپ سالاسىنىڭ ومىرشەڭدىك كۇشى تاسقىندادى
باركول كولى جاعاسىنا ساياحاتتاي كەلگەندەردىڭ اياعى ۇزىلمەدى، كول وڭىرىنە جاقىن ماڭداعى حۋايۋان اۋىلى حۋاجۋاڭزى قىستاعىندا مەرەكەلىك مومىنىڭ ءيىسى مۇرىندى جارادى.
مەرەكەلىك مومى جاساۋ − باركولدىڭ تاريحى ۇزاق مەرەكەلىك سالتى. قاتتاما، قارما، اسقاباق نان، مايلى ۇگىلمەلى مومى، دۋحوۆكا قارماسى... مەرەكەلىك مومىنىڭ ءدامى تالاي ۇرپاق باركولدىكتەردىڭ ەسەيىپ - ەرجەتۋ بارىسىمەن ساباقتاسىپ كەلدى.
وسى بىرنەشە جىلدا، تاماشا ەكولوگيالىق ورتا بايلىعى مول، مادەنيەتى مايەكتى باركولدىڭ ساياحات كاسىبىندە قاۋىرت دامۋدى قارسى الۋىنا مۇمكىندىك جاسادى، مەرەكەلىك مومى دا ساياحاتشىلار ۇناتىپ جەيتىن ءدامدى تاعامعا اينالدى.
حۋاجۋاڭزى قىستاعىنىڭ مەرەكەلىك مومىسى باركولدە ەڭ تانىمالى. 8 - ايدىڭ باسىندا حۋايۋان اۋىلى حۋاجۋاڭزى قىستاعىنىڭ ”انامنىڭ ءدامى“ مەرەكەلىك مومى ماركاسىن تىركەۋگە الدىرۋىنا، سونداي - اق مەرەكەلىك مومى شەبەرحاناسىن سالۋىنا كومەكتەسىپ، 15 جاسى ەگدەلەگەن ايەلدى جۇمىستاندىردى. حۋايۋان اۋىلدىق پارتكومنىڭ شۋجيى فان حاييان: ”كىشكەنە مەرەكەلىك مومى بىرتىندەپ ۇلكەن كاسىپ سالاسىنا اينالدى، ءبىز باركول مەرەكەلىك مومىسىنىڭ ۇرپاقتار بويى جالعاسۋىنا مۇمكىندىك جاسايمىز“، - دەدى.
سۋ بولعاندا عانا بايلىق بولادى. اراتۇرىك اۋدانىنىڭ نوم قالاشىعىنداعى جاي پىساتىن قۇمىل قاۋىنى ەگىمشىلىك بازاسى 2001 - جىلى جارعاق استىنان تامشىلاتىن سۋارۋ بويىنشا جاڭالاۋدى تامامداپ، 23 جىلدا جالپى 175 ميلليون تەكشە مەتر سۋ ۇنەمدەدى، بۇل تيانشانداعى بوعدا كولىنىڭ جالپى سۋ مولشەرىمەن قارايلاس. ۇنەمدەلگەن سۋ جەر استى سۋ دەڭگەيىنىڭ تومەندەمەۋىنە شىنايى كەپىلدىك ەتىپ عانا قويماي، ونىڭ ۇستىنە ارا تۇرىك اۋدانى كومىر حيميا ونەركاسىبى كاسىپ سالاسىنىڭ دامۋىنا پارمەندى تىرەك بولدى.
بيىل الدىڭعى جارتى جىلدا اراتۇرىك اۋدانىنىڭ ءوندىرىس جالپى ءونىم قۇنى 11 ميلليارد 520 ميلليون يۋان بولىپ، سايكەس مەزگىلدەگىدەن ％31 ارتتى. مۇنىڭ ىشىندە 2 - كاسىپتىڭ ارتقان قۇنى 10 ميلليارد 480 ميلليون يۋانعا جەتتى.
سۋدان ويداعىداي پايدالانىپ، سۋدان تولىق پايدالانىپ، ”سۋ حيكاياسىن“ ويداعىداي جازدى. قۇمىلدىڭ بايتاق دالاسىندا سۋ ءموپ - ءمولدىر، جاعالاۋ جاپ - جاسىل بولىپ، كاسىپ سالاسىنىڭ ومىرشەڭدىك كۇشى تاسقىندادى.
سۋعا قاراي ىلگەرىلەپ، جاڭا كارتينانى ايشىقتادى
قۇبا تۇزدە جاسىل ەلەكتر ءوندىردى، قۇلاما قۇزداردا سۋ قويماسىن سالدى. تەڭىز دەڭگەيىنەن 2000 نەشە مەتر كەلەتىن شىعىس تيانشان قويناۋىندا جىلدىق ەلەكتر تاراتۋ مولشەرى ءبىر ميلليارد 368 ميلليون كيلوۆات ساعاتتىق ”اسقىن زاريادتاعىش“ جارىققا شىعادى.
قۇمىل سۋ شىعارۋ، ەنەرگيا ساقتاۋ ەلەكتر ستانسياسى قۇمىل قالاسى يجوۋ رايونى تيانشان اۋىلى ىرداۋگوۋ قىستاعىنا ورنالاسقان، جالپى گەنەراتور اگراگاتتار سيىمدىلىعى ءبىر ميلليون 200 مىڭ كيلوۆات، سالىنىپ بولعاننان كەيىن توڭىرەگىندەگى فوتوۆولتتىق ەلەكتر ستانسياسىنىڭ جانە جەل كۇشىمەن ەلەكتر تاراتۋ ستانسياسىنىڭ باسى ارتىق ەلەكترىن ءونىمدى قابىلداپ، فوتوۆولتتىڭ، جەل ەلەكترىنىڭ جەل ەنەرگياسىنان، كۇن ەنەرگياسىنان باز كەشۋ قۇبىلىسىن زور مولشەردە ازايتادى، سونىمەن بىرگە، تاعى تۇراقتى ەلەكتر جەتكىزىپ، ەلەكتر تورىن ءونىمدى رەتتەيدى جانە قورعايدى.
”ەلەكتر ستانسياسىنداعى ەكى سۋ قويماسىنىڭ سۋى سانداۋگوۋ وزەنىنەن كەلەدى. ’جاسىل ەلەكتردەن‘ پايدالانىپ سۋ شىعارىپ، ەنەرگيا ساقتاۋدان شىعارىلاتىنى دا ’جاسىل ەلەكتر‘. سالىنىپ تورعا جالعانعاننان كەيىن ءار جىلى 239 مىڭ توننا وڭدەلمەگەن كومىردىڭ ىسىراپ بولۋىن ازايتادى، كومىر قىشقىل گازىنىڭ شىعارىلۋىن 596 مىڭ توننا ازايتادى“، - دەدى قۇمىل سۋ شىعارۋ، ەنەرگيا ساقتاۋ شەكتى سەرىكتەستىگى پارتكومىنىڭ ورىنباسار شۋجيى، باس ديرەكتور شۇي حۇڭۋي.
شەبەرلىكپەن وڭاپ، شەبەرلىكپەن پايدالانىپ، ءبىر ءوڭىردىڭ تۇنىق سۋىمەن قالا - اۋىلدىڭ دامۋىن نارلەندىردى. قۇمىل وزەنى جاعاسىندا وسىزاماندانعان قۇرلىقتىق پورت ورتالىعى ەڭسە كوتەرىپ كەلەدى.
قالانىڭ سولتۇستىگىندەگى تاس جول، تەمىر جول بىرلەسىپ تاسىمالداۋ زات اينالىمى باقشاسى سالىنىپ بولدى، قۇمىل ۆاگزالى اۋماعىنىڭ قامبادا ساقتاۋ قۇرىلىسى نىسانى سالىنىپ ءبىتتى، ساندى مالىمەت قىزمەت وتەۋ ورتالىعىنىڭ نەگىزگى تۇلعاسى اياقتادى... 3 جىلدىق قۇرىلىس جۇرگىزۋ ارقىلى قۇمىل قۇرلىقتىق پورت ورتالىعىنىڭ 1 - مەرزىمدىك ينجەنەرياسى مەجەدەگى نىسانى جۇزەگە اسىردى، ءبىر توپ زات قامباسى مەن سۋىق قامبا پايدالانۋعا بەرىلدى، ءبىرتالاي كاسىپورىن ىرگە تەپتى، ەل ىشىندەگى ءبىرتالاي ءىرى كاسىپورىن، توپتار كەلىپ سەلبەسۋ ىستەرىن كەڭەستى.
”قۇمىل قۇرلىقتىق پورت ورتالىعى الداعى جەردە قۇمىل قالاسىن قۇرلىقتىق پورت ۇلگىسىندەگى مەملەكەتتىك زات اينالىمى ورتالىعى ەتىپ قۇرىپ شىعۋعا ۇلەس قوسادى. بولاشاقتا قۇمىل بۇكىل شينجياڭدى جانە ەل ىشىندەگى باسقا ولكە، رايون، قالالاردى بەتكە العان ءوندىرۋ، وڭدەۋ ورتالىعىنا، كەشەندى زاتتىق ماتەريالداردى ساقتاۋ ورتالىعىنا جانە وتكەرمەلەي تاسۋ ورتالىعىنا، سونداي - اق ’ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جولعا‘، جۇڭگو − پاكيستان ەكونوميكالىق دالىزىنە، جۇڭگو − موڭعۇليا − رەسەي ەكونوميكالىق دالىزىنە، ورتا ازيا وڭىرىنە قىزمەت وتەيتىن ماڭىزدى زاتتىق ماتەريالداردى جيناۋ - جونەلتۋ ورتالىعىنا اينالادى“، - دەدى قۇمىل قالالىق قاتىناس - تاسىمال مەكەمەسى پارتيا باسشىلىق گرۋپپاسىنىڭ شۋجيى، ورىنباسار مەكەمە باستىعى لياڭ چىڭيۋان.
