قازاقستان الماتى قالاسى
شينجياڭدا جەتىلدىرىلگەن ءبىر تال تۇقىمنىڭ ورتا ازياداعى ساپارى
□ انار بۇلت \ شينجياڭ گازەتىنىڭ تىلشىلەرى جاۋ چۇنحۋا، لي چۇنشيا
9 - اي، ورتا ازيا وڭىرىندە كۇز لەبى قويۋلاي ءتۇستى. جۇڭگونىڭ شەكارا سىزىعىنان نەبارى 300 نەشە كيلومەتر شالعايداعى قازاقستاننىڭ الماتى قالاسىندا اۋا سالقىنداپ، كۇندىز بەن ءتۇننىڭ تەمپەراتۋرا پارقى ارتىپ، ءتۇرلى ەگىس داقىلدارى ىركەس - تىركەس ءونىم الۋ مەزگىلىنە ءوتتى.
الماتىنىڭ شىعىسىنداعى 40 نەشە كيلومەتر جەردە اۋماقتى جۇگەرى اتىزى كوسىلىپ جاتىر. كۇزدىڭ سالقىن سامالى جۇگەرى باستارىن ىرعاي ەسىپ ءوتتى. دوكتور ومانوۆا ايمان جۇگەرى اتىزىنان شىعىپ، جۇگەرى ساباعىنداعى بىلەكتىڭ جۋاندىعىنداي جۇگەرىنى نۇسقاپ: ”قاراڭىزشى، مىنا جيۋشىڭحى 2468دىڭ قانداي جاقسى وسكەنىن، قاراعاندا بۇل ارانىڭ كليماتىنا وتە ۇيلەسەدى ەكەن“، - دەدى كۇلە سويلەپ.
جيۋشىڭحى 2468 وسى جۇگەرى اتىزىنداعى تۇقىم سورتى. 2015 - جىلى شينجياڭ كاسىپورنى جيۋشىڭحى ەگىمشىلىك جارنا شەكتى سەرىكتەستىگى مەن قازاقستان مەملەكەتتىك ەگىمشىلىك كاسىبى جانە اۋىل شارۋاشىلىق داقىلدارىن ءوندىرۋ - زەرتتەۋ ورنىمەن (تومەندە قىسقارتىلىپ قازاقستان داقىل زەرتتەۋ ورنى دەلىنەدى) سەلبەستىك ورىستەتىپ، ”جيۋشىڭحى − قازاقستان داقىل زەرتتەۋ ورنى عىلىم - تەحنيكا سەلبەستىك ورتالىعىن“ قۇرىپ، بايلىق قاينارىن ايىرباستاۋ، جاڭا سورتتاردى تاڭداپ جەتىلدىرۋ جانە ساراپتاۋ، تەحنيكالىق اۋىس - كۇيىس جاساۋ، دارىندىلاردى جەتىلدىرۋ، نىسان سەلبەستىگى سىندى قىزمەتتەردى بىرلەسىپ ورىستەتەدى. كەزەكتە بىرلەسىپ تەكسەرىپ تۇراقتاندىرعان جۇگەرى سورتى ەكەۋ، سىناق جۇرگىزگەن جۇگەرى سورتى 150دەن اسادى. 2023 - جىلى جيۋشىڭحى الماتىدا ەگىس داقىلدارىنان ۇلگى كورسەتۋ سىناق بازاسىن قۇردى، جيۋ شىڭحى 2468 ۇلگى كورسەتكەن جۇگەرى سورتىنىڭ ءبىرى بولدى.
قازاقستان داقىل زەرتتەۋ ورنىنىڭ بۇرشاق تۇقىمداس داقىلدار جانە جۇگەرى تاجىريبەحاناسىنىڭ باس زەرتتەۋشىسى ايمان 1978 - جىلدان باستاپ قاتىستى زەرتتەۋلەرمەن اينالىسا باستاپتى.
”بيىل 5 - ايدىڭ 4 - كۇنى مەن شينجياڭنان كەلگەن تۇقىمدى وسىناۋ توپىراققا ءوز قولىممەن كومىپ، بالانى كۇتىمدەگەندەي باپتاپ كەلدىم“. ايمان كوز الدىندا جاتقان ءار مۋىنان 800 نەشە كيلوگرام ءونىم الىناتىن جۇگەرى سورتىنا ابدەن قانىق. قازاقستاندا جۇگەرىنىڭ مۋ باسىندىق ءونىم مولشەرى 300 كيلوگرام اينالاسىندا بولادى، ول جيۋشىڭحى 2468دىڭ وسى ارادا كەرەمەت ءونىم بەرۋىن كۇتۋدە.
تۇقىم اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ ”چيپى“، ەسىك اشۋ جانە حالىقارالىق اۋىس - كۇيىس پەن سەلبەستىكتى ساقتاۋ اۋىل شارۋاشىلىعى مەن ەگىمشىلىك كاسىبىن باياندى دامىتۋدا، ءسوز جوق، باسىپ وتەر جولى. دۇنيە جۇزىندەگى ەڭ ءىرى اۋىل شارۋاشىلىق ونىمدەرىن يمپورت ەتۋشى ەل، دۇنيە جۇزىندەگى 2 - ءىرى تۇقىم بازارى رەتىندە، ”ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جولدى“ بىرگە قۇرۋ باستاماسى العا قويىلعان 10 جىلدان بەرى جۇڭگو ”ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جولدى“ بىرگە قۇرۋشى ەلدەرمەن اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىنداعى ىشكەرىلەي سەلبەستىكتى ۇزدىكسىز تەرەڭدەتىپ، تۇقىم ساپاسى بايلىق قاينارىن جانە سورتتى تۇقىم جەتىلدىرۋدى ساپالىلاندىرىپ، اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ ساپاسىن ءوسىرىپ، ونىمدىلىگىن ارتتىرۋ ارقىلى ءونىم مولشەرىن جوعارىلاتىپ، وسى زامانعى اۋىل شارۋاشىلىعىن دامىتتى.
شينجياڭنىڭ تۇقىم شارۋاشىلىعىن قايتكەندە ”سىرتقا شىعارۋعا“ بولادى؟ سورتتى تۇقىم جەتىلدىرۋدى 30 نەشە جىل زەرتتەگەن جيۋشىڭحى تۇقىم شارۋاشىلىعى جارنا شەكتى سەرىكتەستىگىنىڭ باس ءونىم جاۋاپتىسى، ورتا ازيا اۋىل شارۋاشىلىق داقىلدارى تۇقىمى ساپاسىن جاقسارتۋ، جالپىلاستىرۋ عىلىم - تەحنيكاسىندا جاڭالىق اشۋ ورنىنىڭ باستىعى ۋاڭ چاڭحاي شينجياڭ تۇقىم شارۋاشىلىعىنىڭ ورتا ازياداعى ءار قادامىنا كۋا بولدى.
”ءبىر تال تۇقىمدى وزگە جەردە تامىر تارتتىرۋ وڭاي جۇمىس ەمەس“، - دەدى ۋاڭ چاڭحاي.
مىڭ تۇقىمنىڭ ىشىنەن ءبىر تال ساپالى تۇقىمدى سۇرىپتاپ شىعۋعا تۋرا كەلدى. جيۋشىڭحى 2468دى مىسالعا الساق، باسقا گۇلمەن توزاڭداندىرۋ، تۇقىمدى سارالاپ، جاسىقتارىن ىلعاۋ سىندى كوپتەگەن باسقىشتاردى ورىنداۋ ارقىلى ءونىم العاننان كەيىن سانسىز جۇگەرى تۇقىمىنىڭ ىشىنەن ەڭ ساپالى تۇقىم سۇرىپتاۋدىڭ ارقاسىندا بۇگىنگى جيۋشىڭحى 2468 بارلىققا كەلگەن.
جيۋشىڭحى 2468دىڭ جوعارى تەمپەراتۋراعا ءتوزىمدى، قۋاڭشىلىققا شىدامدى، سورتاڭدا، قۇنارسىز جەردە دە وسە بەرەتىن ەرەكشەلىگى ونىڭ كليمات شارت - جاعدايى شينجياڭمەن قارايلاس قازاقستاندا ءوسىپ - ونۋىنە قولايلى بولدى. ايمان: جيۋشىڭحى 2468دىڭ ءدىڭى سوم، ءدانى ۇلكەن، جايىراق ەگىلىپ قالسا دا، تۇسىمىنە اسەر ەتە قويمايدى، - دەدى.
”ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جولدى“ بىرگە قۇرعان 10 جىل جيۋشىڭحى مەن ورتا ازياداعى مەملەكەتتەردىڭ تۇقىم ساپاسى بايلىق قاينارى سەلبەستىگىن ۇزدىكسىز ورىستەتكەن 10 جىل بولدى. تۇقىم شارۋاشىلىعىن زەرتتەۋ جانە بازار اشۋداي حالىقارالىق دامۋ جولىن بويلاعان جيۋشىڭحى تۇقىم شارۋاشىلىعى 10 نەشە حالىقارالىق عىلمي زەرتتەۋ قۇرىلىمىمەن سەلبەستىك ورناتتى ءارى ”عىلىم - تەحنيكادا جاڭالىق اشقان جۇڭگو“ ورتا ازيا اۋىل شارۋاشىلىق داقىلدارى تۇقىمدارىنىڭ ساپاسىن، سورتىن جاقسارتۋدى جالپىلاستىرۋ، عىلىم - تەحنيكادا جاڭالىق اشۋ اكادەمياسىن باستاماشىلدىقپەن قۇرىپ، قازاقستاندا، وزبەكستاندا عىلىم - تەحنيكادا جاڭالىق اشۋ ورتالىعىن قۇرىپ، الماتى، تاشكەنت، بىشكەكتە 3 سىناق جاساۋ پۋنكتى ۇدايىلانعان اينالىمعا ءتۇستى.
”گەن قۋالاۋ ارالىعى قانشا الىس، جاعراپيالىق ورنى قانشا الىس بولعان سايىن، باسىمدىققا يە تۇقىم جەتىلدىرىپ شىعۋ مۇمكىندىگىمىز سونشالىقتى كۇشتى بولادى“. ۋاڭ چاڭحاي بىلاي دەدى: تاياۋ جىلدان بەرى جيۋشىڭحى تۇقىم شارۋاشىلىعى شەتەلدەن 3000نان استام بايلىق قاينارىن ەنگىزىپ، ەل ىشىندەگى زەرتتەۋ - اشۋ تۇعىرلارىندا ءسىڭىرىپ، وزدەستىرىپ قايتالاي جاڭالىق اشۋدى جۇزەگە اسىردى ءارى دەربەس ءبىلىم مەنشىك ۇقىعىنا يە جاڭا ونىمدەر مەن جاڭا تەحنيكانى ۇزدىكسىز اشىپ، قالىپتاستىرىپ، ءار ەل حالقىنا باقىت جاراتتى.
”مەن قازاقستانعا 7 − 8 رەت باردىم“. وسى جىلداردا تۇقىم ساپاسى بايلىق قاينارىندا سەلبەستىك جاساۋ، جاڭالىق اشۋ ءۇشىن، ۋاڭ چاڭحاي جۇڭگو مەن ورتا ازيا اراسىندا سابىلدى. سوعان ۇقساس ورتا ازياداعى 5 مەملەكەتتىڭ ماماندارى دا جۇڭگوعا ءجيى - ءجيى اۋىس - كۇيىس جاساۋعا كەلىپ تۇردى.
”قازاقستان مەن جۇڭگو جاقسى كورشى، جاقسى سەرىك، تۇقىم شارۋاشىلىعى جاعىنداعى سەلبەستىك بولاشاعى زور“. بيىل 7 - ايدا قازاقستاننىڭ سولتۇستىك قازاقستان مەملەكەتتىك داشۋەسى اۋىل شارۋاشىلىق عىلىمى فاكۋلتەتىنىڭ مەڭگەرۋشىسى التىن شاياقىمەتوۆ جۇڭگو شينجياڭىنا كەلىپ، تۇڭعىش كەزەكتى جۇڭگو − ورتا ازيا اۋىل شارۋاشىلىعى عىلىم - تەحنيكا جاسامپازدىعى جانە حالىقارالىق سەلبەستىك زەرتتەۋ - تالقىلاۋ جينالىسىنا قاتىناستى. ول بىلاي دەدى: جيۋشىڭحى قازاقستان − جۇڭگو ەكى جاقتىڭ كاسىپورىندارىنىڭ، مامان - وقىمىستىلارىنىڭ ىشكەرىلەي سەلبەستىك جاساۋىنا سەنىمدى تۇعىر ازىرلەدى، سونداي - اق سولتۇستىك قازاقستان مەملەكەتتىك داشۋەسى اۋىل شارۋاشىلىعى عىلىمى فاكۋلتەتىنىڭ وزگە ەلدەردىڭ تاجىريبەلەرىن ۇيرەنۋىنە وراي ازىرلەپ بەردى، بۇدان بىلاي وسىنداي زەرتتەۋ - تالقىلاۋ جينالىستارىن كوبىرەك وتكىزىپ، ەكى جاقتڭ اۋىس - كۇيىسى مەن سەلبەستىگىن تەرەڭدەتۋىن ءۇمىت ەتەمىن.
ءىس جۇزىندە ۋاڭ چاڭحايدىڭ تاعى ءبىر سالاۋاتى حاينان جيۋشىڭحى زەرتتەۋ ورنىنىڭ باستىعى بولاتىن. حاينان مەملەكەتتىك نانفان عىلمي زەرتتەۋ، تۇقىم جەتىلدىرۋ بازاسىندا تۇقىم جەتىلدىرۋ جىل شەكتەمەسىن 3 − 4 جىل قىسقارتۋعا بولادى، تۇقىم جەتىلدىرۋ پەريودى 3/1ىنەن 2/1ىنە دەيىن قىسقارادى. ”نانفان كرەمني اڭعارى“ الىپ تۇقىم جەتىلدىرۋ ۇدەتكىشىنە اينالدى. جيۋشىڭحى تۇقىم شارۋاشىلىعىنىڭ بۇكىل ەلدەگى عىلمي ورنالاستىرۋى حالىقارالىق كاسىپتەردى كۇش سالا دامىتۋ ءۇشىن، تۇقىم شارۋاشىلىعىندا ەسىك اشا سەلبەسۋ ارقىلى ”ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جولدى“ بىرگە قۇراتىن ەلدەرگە باقىت جاراتىپ، ۇدەتكىش تەتىگىن باستى.
جۇڭگونىڭ وڭتۇستىگىندەگى جاسىل جەلەك جامىلعان ءوڭىر باتىس سولتۇستىكتەگى كەڭ - بايتاق دالامەن تۇقىم شارۋاشىلىعى ارقىلى تىعىز بايلانىسىپ جاتىر، ايماننىڭ قاسىنداعى جيۋشىڭحى 2468 وزگە ەل توپىراعىندا دا قاۋلاعان ومىرشەڭدىگىن ايگىلەدى.
”2 جىلعا تايادى، جۇڭگودان كەلگەن 24 اۋىل شارۋاشىلىق داقىلىنىڭ سورتتى تۇقىمى قازاقستان داقىل زەرتتەۋ ورنىنىڭ تاجىريبە اتىزىنا ”ىرگە تەپتى“، جۇڭگونىڭ ءتىپتى دە كوپ ساپالى تۇقىمدارىنىڭ قازاقستان توپىراعىندا گۇل اشىپ، جەمىس بەرۋىن ءۇمىت ەتەمىن“، - دەدى اياق استىنداعى جەرگە كوز سالعان ايمان رياسىز تۇردە.
