باياندى مەحانيزمدى ورناتايىق، اقاۋسىزداندىرايىق
− نەگىزگى تاقىرىپتىق تاربيەنى تىڭعىلىقتى ىلگەرىلەتۋ جونىندە جەلىلەس سۇحبات
□ شين شىجيان
”ۇيرەنۋ ارقىلى رۋحتى سومداۋدىڭ، ۇيرەنۋ ارقىلى پاراساتتى ارتتىرۋدىڭ، ۇيرەنۋ ارقىلى ستيلدى دۇرىستاۋدىڭ، ۇيرەنۋ ارقىلى ىستەۋدى جەبەۋدىڭ باياندى مەحانيزمىن ورناتۋ، اقاۋسىزداندىرۋ كەرەك“. تاياۋدا باس شۋجي شي جينپيڭنىڭ گۋاڭشيدە قىزمەت تەكسەرگەندە سويلەگەن ماڭىزدى ءسوزى جەر - جەردىڭ ەرەجە - ءتۇزىم ورناتۋدى ويداعىداي ىستەۋىنە، نەگىزگى تاقىرىپتىق تاربيەنىڭ جەتىستىكتەرىن بەكەمدەۋىنە ماڭىزدى جەتەكشىلىك ازىرلەدى.
«بيلىكتىڭ قۇنى باياندىلىقتا، باسقارۋدا، ءسوز جوق، تۇراقتىلىق بولۋ كەرەك». ءتۇبىرلى نەگىزدى مەڭگەرۋدە، ۇزاق بولاشاقتى مەڭگەرۋدە ەڭ جارامدىسى ءتۇزىم قۇرىلىسى. باياندى مەحانيزمدى ورناتۋدا، اقاۋسىزداندىرۋدا شەشىمى تابىلعان ماسەلەلەردەن تاماشا تاجىريبەلەردى، جاقسى ادىستەردى ويداعىداي قورىتىندىلاۋ كەرەك. نەگىزگى تاقىرىپتىق تاربيە ورىستەتىلگەننەن بەرى رايونىمىزداعى ءار دارەجەلى پارتيا ۇيىمدارى ۇيرەنۋ ارقىلى رۋحتى سومداۋ، ۇيرەنۋ ارقىلى پاراساتتى ارتتىرۋ، ۇيرەنۋ ارقىلى ستيلدى دۇرىستاۋ، ۇيرەنۋ ارقىلى ىستەۋدى جەبەۋ بارىسىندا تۋراشىلدىقتان اينىماي جاڭالىق اشۋعا تاباندى بولىپ، كوپتەگەن ءونىمدى ادىستەر قالىپتاستىردى، وسى تاماشا ادىستەردىڭ بارلىعىن تاجىريبەلەردى قورىتىندىلاۋ ارقىلى ءتۇزىم فورماسىمەن تۇراقتاندىرۋعا بولادى. سونىمەن بىرگە بۇقارانىڭ ريزا بولۋ - بولماۋى نەگىزگى تاقىرىپتىق تاربيەنىڭ ءونىمىن ساراپتايتىن ءتۇبىرلى ولشەم، تاماشا تاجىريبەلەردى ويداعىداي قورىتىندىلاۋدا جەر - جەر نازاردى بۇقارانىڭ اڭىسى كورنەكتى ماسەلەلەرگە تىپتەن شوعىرلاندىرۋى، بۇقارا ”ەڭ اڭساپ وتىرعان“ تۇيىندە رەتتەۋ - تۇزەتۋدى مىقتى يگەرۋ، بۇقارا ”ەڭ شۇعىل قاجەت ەتىپ وتىرعان“ تۇيىندە قيىن ماسەلەلەردى شەشۋ، بۇقارا ”ەڭ كەيىپ وتىرعان“ تۇيىندە ستيلدى تۇزەتۋ كەرەك. مۇنان سىرت، تاعى شينجياڭنىڭ ءىشى - سىرتىنداعى تابىستى تاجىريبەلەردەن كەڭ كولەمدە ۇلگى الۋعا شەبەر بولۋ كەرەك. تاماشا تاجىريبەلەردى، جاقسى ادىستەردى قورىتىندىلاۋعا شەبەر بولعاندا عانا، ورناتقان مەحانيزم اماليات بارىسىندا تابان تىرەپ تۇرا الادى، ىسكە اسادى.
قاداعالاۋدى، رەتتەۋ - تۇزەتۋدى ويداعىداي ىستەۋدە مەحانيزم قامتاماسىزدىعى قاجەت. نەگىزگى تاقىرىپتىق تاربيە بارىسىندا قاداعالاۋدا، رەتتەپ - تۇزەتۋدە بايقالعان ماسەلەلەر وتە كوپ، مۇنىڭ كەيبىرەۋى يدەيالىق جاقتاعى، كەيبىرەۋى ستيل جاعىنداعى ماسەلە، الايدا، نەگىزىنەن بارلىعى قايتالانبالى، قاساڭ سيپاتقا يە. مۇنان سىرت،ءىشىنارا ماسەلەلەردى رەتتەۋ - تۇزەتۋ دە وپ - وڭاي ورىنداۋعا كەلمەيدى، اسىرەسە، ءىشىنارا ”بەيمالىم، قيىن، كۇردەلى سىرقاتتاردى“ جازۋدا كوپ جاقتىڭ كۇشىن بىرىكتىرە وتىرىپ، سايكەسە شەشۋگە تۋرا كەلەدى، كەيبىرەۋى ۇزدىكسىز قاجىماي كۇش سالۋدى، تىنباي تەر توگۋدى قاجەت ەتەدى، وسىلاردىڭ بارلىعىندا باياندى مەحانيزمدى ورناتۋعا، اقاۋسىزداندىرۋعا سۇيەنۋگە تۋرا كەلەدى. ەگەر دە تەك ءبىر مەزەت ”دۋمانداتا دۇرىلدەتىپ“ قويىپ، ەرەجە - ءتۇزىم ورناتۋ قىزمەتىن ويداعىداي ىستەمەگەندە، كەيبىر ماسەلەلەردى رەتتەۋ - تۇزەتۋ نەگىزگى تاقىرىپتىق تاربيەنىڭ اياقتاۋىمەن بىرگە اياقسىز قالىپ، ماسەلەلەردىڭ قايتا ءورشۋىن كەلتىرىپ شىعارۋى مۇمكىن.
مەڭگەرىپ، جۇرگىزە العاندا عانا اينالىم ىركىلىسسىز بولادى. باياندى مەحانيزمدى ورناتۋدا، اقاۋسىزداندىرۋدا مەحانيزمنىڭ ءوزىن، ءسوز جوق، ناقتى مەڭگەرۋ كەرەك. ەگەر دە ورناتىلعان مەحانيزم ”سيىر قوراعا مىسىق قاماعانداي“ قويۋ - سۇيىعى ارالاس قويىرتپاق بولسا، پارىق بولماسا، مەڭگەرۋ سيپاتى كۇشتى بولمايدى ءارى ءساتتى جۇمىس جۇرگىزۋى قيىنعا سوعادى. كەيبىر وڭىرلەردە جۇرگىزىلگەن ”قابىلداعان ارىزدى دەرەۋ ءبىتىرۋ“ مەحانيزمىن بۇقارانىڭ جاپپاي قارسى الۋى مەڭگەرۋ سيپاتى جاعىندا دەن قويا جوبا جاسالعاندىعىنان بولىپ وتىر. مىسالى، بۇقارانىڭ تالاپ - تىلەكتەرىن جيناۋ جاعىنداعى بەلگىلەمە ەرەكشە ناقتى، ”بۇقارا ىسقىرىق شالعان زامان، ءمالى وڭىرلەرى دايىن بولۋ“، بىرلەسىپ ارەكەتتەنۋ ىستىق لەنياسى، وتباسىلارىن ارالاپ، احۋال ۇعىسۋ، تۇرعىندار ءىس قاراۋ ءماجىلىسى سياقتى تاسىلدەر ارقىلى بۇقارانىڭ تالاپ - تىلەكتەرىن دەر كەزىندە يەلەپ، سول زاماتتا جەدەل اڭىس قايتارۋ كەرەك. سوندىقتان جەر - جەر باياندى مەحانيزم ورناتۋدا، ءسوز جوق، باعىتتامالىلىقتى، مەڭگەرىمدىلىكتى ايگىلەپ، كىم جاۋاپتى بولىپ باستاماشىلدىق ىستەۋ، قالاي جۇمىس جۇرگىزۋ، ناتيجەنى قالاي اڭىس ەتۋ سياقتىلاردى ايقىن بەلگىلەپ، كەمەلدى جابىق اينالىم قالىپتاستىرىپ، ماسەلەلەردى شەشۋدى ءونىمدى ىلگەرىلەتۋ كەرەك.
باقىلاۋدا قاتاڭ بولعاندا عانا، مەحانيزمنىڭ باياندى بولۋىنا كەپىلدىك ەتۋگە بولادى. ءتۇزىم تۇراقتانعان زامان قۇرىشتاي بەرىك ءتارتىپ ارقىلى اتقارۋ كۇشىن، تەجەۋ كۇشىن نىعايتۋ كەرەك. ءتۇزىم بولعانىمەن، ونى اتقارماسا، ونىڭ قاتەرى ءتۇزىم بولماۋدان دا اۋىر بولادى. بۇل بىزدەن باياندى مەحانيزم ورناتۋمەن بىرگە، ءسوز جوق، ونىمەن سايكەس كەلەتىن تەجەۋ، باقىلاۋ مەحانيزمىن ورناتۋ كەرەكتىگىن تالاپ ەتەدى، ايتپەسە ونىمدىلىگى اركىم وزىنىكىن ءجون سانايتىن ”ويىنعا“ اينالىپ عانا قويماي، مەحانيزم دە تالقاندالىپ، ۋاقىت وتە كەلە قۇر قاعازعا اينالىپ قالاتىن بولادى، مۇنداي بولعاندا ”باياندى بولۋدان“ قالاي اۋىز اشامىز؟ ءسوزجوق، پارمەندى دە ءونىمدى ءادىس - شارا قولدانىپ، باقىلاۋدىڭ اناعۇرلىم قاتاڭ بولۋىنا مۇمكىندىك جاساعاندا عانا، ۇزاق ءونىمدى مەحانيزم باياندى بولادى ءارى ”ۇزاق ونىمدىلىكتى“ شىن مانىندە ايگىلەيتىن بولادى.
ءسىڭىستى، وڭاي جازىلمايتىن دەرتتەردى“ جازۋدىڭ، جوعارى ساپالى دامۋدى ىلگەرىلەتۋدىڭ باياندى مەحانيزمىن ورناتۋ، اقاۋسىزداندىرۋ نەگىزگى تاقىرىپتىق تاربيە جەتىستىگىنىڭ ايگىلەنۋى بولۋمەن بىرگە، جەتىستىكتى بەكەمدەۋدىڭ ماڭىزدى قامتاماسىزدىعى. باياندى مەحانيزم ارقىلى ۇدايى يگەرۋدەن بوساڭسىماي، ۇدايى باسقارىپ، ۇزاق ۋاقىت باسقاراتىن نەگىزگى تاقىرىپتىق تاربيە بارىسىندا تۋىندايتىن ۇيرەنۋ، قىزمەت ىنتاسىن ءوز قىزمەتىن تياناق ەتۋدىڭ، ءىس ىستەپ، ناتيجە جاراتۋدىڭ، قاجىماي - تالماي كۇرەس جاساۋدىڭ قۋاتتى قوزعاۋشى كۇشىنە اينالدىرىپ، پارتيا مۇشەلەرى مەن كادرلاردىڭ جاۋاپكەرشىلىك ارقالاپ، ىسكەرلىك كورسەتۋىن، قامال الىپ، قيىندىقتى جەڭۋىن ىلگەرىلەتىپ، جۇڭگو ۇلگىسىندەگى وسىزامانداندىرۋدىڭ جاڭا جورىعىندا داۋىرگە لايىق جاڭا ناتيجە جاراتاتىندىعىنا سەنەمىن.
