قويۋ مەرەكە مەرەيىندەگى مەيىرباندىق جانە كۇش ـ قۋات
شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ تىلشىلەرى جۋ جيچاي، شى يۇيسىن
حايحى وزەنىنىڭ باتىس جاعالاۋى، جينمىن گۋلي.
ەجەلگى دامدەگى ۇنشاي قايناتىلاتىن ايداعار اۋىزدى ۇلكەن جەز شاۋگىم بۇرقىلداپ قايناپ جاتىر، ياڭليۋچيڭ اعاش ويما مەرەكەلىك سۋرەتتەگى بالپاناقتاي بالانىڭ جۇزىنەن رياسىزدىق اڭعارىلادى، قۇلاققا تاقپاق شايحاناسىنان شىققان دىر ـ دۋمان داۋىسى ەستىلەدى، بيىككە اسىلعان قاتار ـ قاتار قىپ ـ قىزىل تۇمشالامالى شام كوزگە بىردەن تۇسەدى، كوشەلەردە بارابان ٴۇنى اۋەلەپ، ايداعار ٴبيى، ارىستان ٴبيى ويىندارى وتە قىزعىندى ٴوتىپ جاتىر... كوكتەم مەرەكەسىنىڭ قىزۋ مەرەيى 680 نەشە مەتر ۇزىندىقتاعى تيانجيننىڭ بايىرعى مادەنيەت كوشەسىن دۋمانعا بولەدى.
2 ـ ايدىڭ 1 ـ كۇنى تۇستەن كەيىن، سولتۇستىكتىڭ كىشى جاڭا جىلىنان ٴبىر كۇن بۇرىن، باس شۋجي شي جينپيڭ وسى اراعا كەلدى، بايىرعى كوشە لەزدە قىزۋ دۋمانعا بولەندى. ادامدار شاتتانا قاۋمالاي كەلىپ، جارقىن داۋىسپەن باس شۋجيگە امانداسىپ، باس شۋجيگە مەرەكە قۇتتى بولسىن ايتتى.
قۋانىشقا بولەنگەن جايدارى جۇزدەردى كورىپ باس شۋجي شي جينپيڭنىڭ ايتقان تىلەگى جۇرت جۇرەگىن جىلىتتى:
”ەسكىشە كالەندار بويىنشا جاڭا جىل _ ۇلۋ (ايداعار) جىلى، ايداعار جۇڭحۋا مادەنيەتىندە ەرلىكپەن ەكپىندەي ىلگەرىلەۋ، شەكسىز ومىرشەڭدىك كۇش، قۇت ـ ىرىس، ارمانىنا جەتۋ سياقتى كوپ ٴتۇرلى مانگە يە، تاماشا ارمان ـ تىلەكتەردى ارقالايدى. كوپشىلىك جاڭا ٴبىر جىلعا تولىق سەنىم ارتىپ، تۇرمىستارىن ٴتىپتى دە جاقسارتا ٴتۇسۋى كەرەك“.
قايناعان تىرشىلىك تىنىسى، جايناعان جۇڭگو جىلى. بيىلىعى مەرەكەلىك ٴتۇس توتەنشە قويۋ ەدى.
بايتاق جۇڭگوعا كوز جىبەرسەك، جوعارى قارقىندى تەمىر جول ۆوگزالدارى مەن اۋەجايلاردا ادامدار قايشالىسىپ، ۇيىنە تەزىرەك جەتۋگە اسىعۋدا، ”قىستاق ساۋىق كەشتەرى“ اۋىل ـ قىستاقتى دۋمانعا بولەپ، اۋىل ساعىنىشىن قوزعايدى، ساۋدا سارايلارىندا، ەرەن بازارلاردا مەرەكەلىك بۇيىمدار كوزدىڭ جاۋىن الىپ، كوشە بويلارىندا ادامدار ٴيىن تىرەسەدى... بۇل ومىرشەڭدىككە تولى، جاندى دا جالىندى جۇڭگو.
وتكەن ٴبىر جىلدان بەرى، كەيبىر كاسىپورىندار تيجارات قىسىمىنا ٴدوپ كەلدى، ٴىشىنارا بۇقارا جۇمىستانۋ، تۇرمىس جاقتارىندا قيىنشىلىقتارعا ۇشىرادى، ٴىشىنارا جەرلەردە تاسقىن، تايفىڭ داۋىلى، جەر سىلكىنىسى، تاۋ كوشكىنى، تومەن تەمپەراتۋرا، جاڭبىر، قار، مۇز، ۇسىك سياقتى جاراتىلىستىق اپاتتار تۋىلدى... داۋىل جانە بوران ـ شاشىننىڭ بولۋى قالىپتى قۇبىلىس، بىزگە دە وڭاي بولعانى جوق.
”جاڭا جىل قارساڭىندا مەنىڭ ەڭ قام جەيتىنىم ٴالى دە قيىنشىلىعى بار بۇقارا“. حالىقتىڭ مۇڭ ـ مۇقتاجىن باس شۋجي ەشقاشان كوكەيدەن شىعارمادى.
2 ـ ايدىڭ 1 ـ كۇنى تۇستەن بۇرىن باس شۋجي شي جينپيڭ تيانجينگە كەلىپ، پويەز ستانسياسىنان توتە قالا ماڭىنداعى شيچيڭ رايونى شينكوۋ قالاشىعى ديليۋبۋ قىستاعىنا باردى.
اتىز باسىندا ٴبىر ـ بىرىنە ۇلاسقان كوكونىس جىلىجايىنىڭ شەگىنە كوز جەتپەيدى، گۇلدەنىپ ـ كوركەيگەن كورىنىس مەن مۇندالايدى. بىرنەشە ايدىڭ الدىندا حايحى وزەنى الابىندا تۋىلعان ەرەكشە اۋىر تاسقىن اپاتىنان بۇل ارانىڭ سۋلى القاپقا اينالىپ، تۇتاس قىستاقتاعى 2000نان استام جىلىجايدى سۋ باسىپ كەتكەنىن كوز الدىعا كەلتىرۋ قيىن ەدى.
”بۇنداي قىزىل سۋدى كورمەپپىن“. سول كەزدە سۋ قۇلاتىپ كەتكەن جىلىجايىن كورگەندە، كوكونىس ٴوسىرۋشى جاڭ فىڭۋىن اتىز باسىندا وتىرىپ كوزىنە جاس العان ەدى. جۇبايى حاۋ جيان ەكەۋى 15 جىلىجايدى باسقارادى، تاسقىن قايتقاننان كەيىن تەك 2 جىلىجاي عانا امان قالىپتى.
تاسقىن قايتقاننان كەيىن جۇمىستى قالپىنا كەلتىرىپ، جىلىجايعا بارىپ بالشىقتى تازالاپ، جىلىجايدى قالپىنا كەلتىرىپ، كوكونىستى تولىقتاپ، قاۋىرت ەكتى... ەرلى ـ زايىپتى ەكەۋى ۇكىمەتتىڭ كومەگىمەن بەلسەندىلىكپەن ٴوندىرىس ارقىلى ٴوزىن قۇتقارىپ، ٴبىر كۇن دە تىنىم المادى.
باس شۋجي ولاردىڭ جاڭا جىلىجايىنا كىرگەندە ەكەۋى تىنىم تاپپاي كوكونىستى ٴۇزىپ، قوراپتاپ، جاڭا كوكونىستى قالاداعى الەۋمەتتىك اۋماققا جەتكىزۋگە دايىندالىپ جاتىر ەكەن.
ولار باس شۋجيگە بىلاي دەدى: ”پارتيا مەن ۇكىمەتكە ايرىقشا العىس ايتامىز، تەز ارادا ٴوندىرىستى قالپىنا كەلتىردىك“.
”ٴبىز سىزدەردىڭ جاپاكەش، ەڭبەكشىلدىكپەن كوكتەم مەرەكەسىندەگى ’كوجە قاتىقتى‘ مولايتقاندىقتارىڭىزعا العىس ايتۋعا ٴتيىپسىز“، ـ دەدى باس شۋجي جاۋاپ قايتارىپ.
ٴبارىن وزگەدەن كورىپ نالىماي، تاباندىلىقپەن باس الماي ىستەدى. 32 جىل ەگىنشىلىكپەن شۇعىلدانعان حاۋ جياننىڭ ارمانى تابان استىنداعى توپىراقتاي قاراپايىم ەدى : ”ەگىندى جاقسى سالىپ، تۇرمىسىمىزدى جاقسى وتكىزۋ _ ٴبىز شارۋالاردىڭ تياناعى“.
جاۋىن ـ شاشىننان قورىقپاي، قيىنشىلىقتارعا قاسقايا قارسى تۇرىپ، ٴوزارا قارايلاسىپ كومەكتەستى، حالىق _ قاشاندا وسى توپىراقتىڭ سارقىلماس كۇشى.
”قاي كەزدە قيىنشىلىق بولماعان؟ ٴبىر ـ بىردەن باسىپ وتەمىز، جىلدان ـ جىلعا ارتقا تاستاپ، جىل سايىن جاقسارا بەرەمىز، جۇڭحۋا ۇلتى 5000 جىلدان استام ۋاقىتتان بەرى وسىلاي كەلەدى“. باس شۋجي كەزىندە وسىلاي دەپ تەرەڭ اتاپ كورسەتكەن.
وسى رەتكى قىزمەت تەكسەرۋ بارىسىندا باس شۋجي تەبىرەنىپ بىلاي دەدى: ”ەل امان، جۇرت تىنىش بولسىن، جۇرت تىنىش بولعاندا عانا، ەل امان بولادى“، ”بۇقارانىڭ ٴىسى ەڭ ماڭىزدى ٴىس، ونى، ٴسوز جوق، ويداعىداي ىستەۋ كەرەك“. بۇل حالىقتى بارىنەن جوعارى قويعان سۇيىسپەنشىلىك ٴارى ەل باسقارۋدىڭ لوگيكاسى.
”تيانجين ۇلگىسىندەگى جۇڭگو جىلىندا“ ايقىن مادەنيەت ەرەكشەلىگى جانە ٴمان ـ ماعىنا بار.
تيانجيننىڭ بايىرعى مادەنيەت كوشەسىندە باس شۋجي شي جينپيڭ جاياۋلار كوشەسىن بويلاپ، ەرەكشەلىككە يە دۇكەندەرگە كىرىپ، ۇلتتىق سالت ـ سانانىڭ، مادەنيەتتىڭ تارتىمدىلىعىن سەزىندى.
نيرىنجاڭ بالشىق قۋىرشاق دۇكەنىندە قارت ۇستاز ليۋ چياڭ ٴبىر بالشىق ٴمۇسىندى دەن قويا جوندەۋدە. ۇستەل ۇستىندەگى ”كۇڭزىنىڭ كۇي تارتۋى“ دەپ اتالعان تۋىندىعا ٴالى بوياۋ بەرىلمەگەن ەكەن، جاندى دا جاتىمدى تۇسىرىلگەن جولاق ـ سىزىقتار كەيىپكەردىڭ سىرتقى وبرازى مەن رۋحاني الەمىن اينىتپاي بەينەلەپ تۇرعانداي. باس شۋجيدى كورگەندە، ول ٴوزى بەس ساۋساعىنداي بىلەتىن كەپتىرۋ، كۇيدىرۋ، مايدالاۋ، بوياۋ سياقتى جۇمىس تارتىپتەرى بار ەكەنىن، وتە مۇقياتتىقتى قاجەت ەتەتىنىن، ٴبىر ساتىسىن دا كەمىتۋگە بولمايتىنىن تانىستىردى.
باس شۋجي شي جينپيڭ اسەرلەنىپ: ۇرپاقتان ـ ۇرپاققا جالعاسقان ۇستا رۋحى مادەنيەت تامىرىن ۇزدىكسىز جالعاستىردى، ـ دەدى.
ۇستالاردىڭ شەبەرلىگىنە باس شۋجي باستان ـ اياق ٴمان بەرىپ كەلەدى _
جياڭسۋدىڭ سۋجوۋىندا سۋجوۋ كەستەسىنىڭ ۋاكىلدىك سيپاتتى مۇراگەرىنىڭ كەستەنى اسقان سابىرلى بەينەمەن كوز ىلەستىرمەي تىككەنىن كورگەندە، ول ماداقتاپ: مۇنداي ونەر جۇڭگولىقتاردىڭ قاجىرلىلىعى، شىدامدىلىعى جانە ۇستامدىلىعىن تولىق ايگىلەيدى، ـ دەدى.
سىچۋاندا قىزمەت تەكسەرگەندە سانشيڭدۇي مۇراجايىنىڭ مادەنيەت مۇرالارىن قالپىنا كەلتىرۋشى قىزمەتكەرلەرىن جىگەرلەندىرىپ: ٴبىر ـ بىرلەپ ىستەپ، ۇزاق ۋاقىت قاجىماي ەڭبەكتەنىپ، ٴتىپتى دە زور ناتيجەگە قول جەتكىزۋ كەرەك، ـ دەدى.
جياڭشيدىڭ جيڭدى قالاشىعىندا فارفور بۇيىم جاساۋ بارىسىن كورىپ، اسەرلەنىپ: ٴومىر بويى ٴبىر ٴىستى ىستەۋ، سان ۇرپاق بويى ٴبىر ٴىستى ىستەۋ وڭاي ەمەس، ـ دەدى.
...
نيرىنجاڭ بالشىق قۋىرشاقتارى حايحىدان باستاۋ الىپ، حالىق اراسىنا تامىر تارتىپ، سان ۇرپاققا جالعاسقان. ۋاقىتتىڭ سالقار كوشىندە توقىراعان، داعدارعان كەزدەرى دە بولدى.
”بايىپتىلىقپەن وتىرا الۋ، سابىرلى بولۋ، كوڭىل تىنىش بولۋى كەرەك، سابىرلى بولماسا، جاقسى تۋىندى جاراتۋعا بولمايدى“. ليۋ ۇستازدىڭ جانارىنان بايسالدىلىق مەن مۇندالاپ، نىق سەنىممەن: ٴاربىر تۋىندىنى ويداعىداي ورنەكتەپ، بۇقارا ۇناتاتىن تۋىندىلاردى جاسايمىز، ـ دەدى.
گۇي فاشياڭ 18 ـ كوشەسىندەگى ماحۋا، گورىنجاڭ جەمىس ـ جيدەگى، ياڭليۋچيڭ اعاش ويما مەرەكەلىك سۋرەتى... بايىرعى كوشەدە قانشالاعان بايىرعى قولونەر وسى ارادا توعىسىپ، ۋاقىتتىڭ سىنىنان ٴوتىپ، وسى قالانىڭ تۇلا بويىن نارلەندىرىپ، وسى جەردەگى حالىقتىڭ كىسىلىك قاسيەتىن سومدادى.
”مادەنيەت ارقىلى ادام باۋلۋ، مادەنيەت ارقىلى حالىققا تيىمدىلىك جاساۋ، مادەنيەت ارقىلى قالانى نارلەندىرۋ، مادەنيەت ارقىلى كاسىپتى گۇلدەندىرۋ“ ”جۇڭگو ۇلگىسىندەگى وسىزامانداندىرۋ تاڭداۋلى ٴداستۇرلى مادەنيەتكە مۇراگەرلىك ەتۋدەن جانە ونى اسقاقتاتۋدان ايرىلا المايدى_ “ باس شۋجي باستان ـ اياق وسىزامانداندىرۋ قۇرىلىسىنىڭ كەلەلى جاعدايىنان مادەنيەتتىڭ رولى مەن كۇش ـ قۋاتىنا وي جۇگىرتتى.
داۋىل سوعىپ، تولقىندار ۇرسا دا ٴباز ـ باياعىسىنداي ۇزىلمەي جالعاستى. قات ـ قابات قاتەردى، كەدەرگىنى اسىپ ٴوتىپ، قۇزار تاۋ، قۇلاما قۇزداردى جارىپ ٴوتىپ، مىڭ شاقىرىمنان جوڭكىلە اعىلىپ، تارام ـ تارام بۇلاقتار قوسىلا سىلدىراپ، جۇڭحۋا وركەنيەتىنىڭ دارياسى وركەشتەنە سارقىراپ، وسى توپىراقتىڭ تىرشىلىك تىنىسىن قاۋلاتتى.
بيىل جاڭا جۇڭگو قۇرىلعاندىعىنىڭ 75 جىلدىعى. 2 ـ ايدىڭ 2 ـ كۇنى تۇستەن بۇرىن باس شۋجي شي جينپيڭ پيڭجين شايقاسى ەسكەرتكىش سارايىنا ارنايى كەلدى.
2017 ـ جىلى 12 ـ ايدا جياڭسۋدىڭ شۇيجوۋىندا حۋايحاي شايقاسى ەسكەرتكىش سارايىن ەكسكۋرسيالادى، 2022 ـ جىلى 8 ـ ايدا لياۋنيڭنىڭ جينجوۋىنا بارىپ لياۋشىن شايقاسى ەسكەرتكىش سارايىن ەكسكۋرسيالادى، ”بۇل جولى پيڭجين شايقاسى ەسكەرتكىش سارايىن كوردىم، ٴۇش ٴىرى شايقاستىڭ ەسكەرتكىش سارايىن تۇگەل كوردىم“.
75 جىلدىڭ الدىندا 1949 ـ جىلى 1 ـ ايدىڭ 31 ـ كۇنى ازاتتىق سوعىسىنداعى ٴۇش ٴىرى شايقاستىڭ ەڭ سوڭعى شايقاسى _ پيڭجين شايقاسى جەڭىسپەن اياقتادى. جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ باسشىلىعىنداعى حالىق ارمياسى ەلدەن ەرەك ستراتەگيالىق تاكتيكا، ەرجۇرەك، قايتپاس جىگەر، ارميا مەن حالىق ەتەنە بولعان ۇلى كۇش ارقىلى تەڭدەسسىز كۇش ـ جىگەرمەن جاۋ شەبىن تالقانداپ، جۇڭگونىڭ تاعدىرىن بەلگىلەيتىن ٴىرى شايقاستىڭ شۇعىلالى جەڭىسىنە قول جەتكىزدى.
ەسكەرتكىش سارايىنىڭ كورمە تاقتاسىندا سول جىلى قىستاعى جاۋىنگەرلەردىڭ ايبىندى ۇرانى انىق جازىلعان _ ”پيڭجينگە شايقاسا بارىپ كوكتەم مەرەكەسىن وتكىزەمىز“، ”جاۋ جۇرەك تە شىدامدى بولامىز، ىنجىق بولمايمىز، ەڭبەك ۇستىنە ەڭبەك قوسىپ، جاڭا داڭق جاراتامىز“، ”تۇتاس حۋابەيدى ازات ەتەمىز، بۇكىل جۇڭگونى ازات ەتەمىز“...
تاريح قاشاندا ەرەكشە ساتتەردە ادامعا تەرەڭ وي جانە ەكپىندەي ىلگەرىلەيتىن كۇش ـ قۋات سيلايدى.
1949 ـ جىلدىڭ جاڭا جىل قارساڭىندا، حالىق ازاتتىق سوعىسى ارت ـ ارتىنان جەڭىسكە جەتىپ كەلە جاتقان ساتتە، ماۋ زىدۇڭ جولداس شينحۋا اگەنتتىگىنە ارناپ جاڭا جىلدى قۇتتىقتاۋ ٴسوزىن جازعاندا ”توڭكەرىستى سوڭىنا دەيىن جالعاستىرايىق“ دەگەن ايبىندى جارناما جاريالادى.
بۇگىنگى تاڭدا، پيڭجين شايقاسى ەسكەرتكىش سارايىندا تاريحتان قايتالاي شابىت العاندا، باس شۋجي شي جينپيڭنىڭ ٴسوزى مىعىم دا قۋاتتى بولدى _
”جۇڭگو توڭكەرىسىنىڭ سوعىس تاريحىن ۇيرەنگەن سايىن ٴاردايىم پىسىقتاپ، وڭاي ـ وسپاق قولعا كەلمەگەن قىزىل بيلىكتى قاستەرلەپ، توڭكەرىستىك ٴداستۇردى ساۋلەلەندىرىپ، كۇرەس رۋحىن كۇشەيتىپ، العا باسۋ جولىنداعى ٴتۇرلى ماشاقاتتى، قيىندىقتى، قاتەردى، كەدەرگىنى باتىلدىقپەن جەڭۋ كەرەك“.
ەسكەرتكىش سارايىنىڭ الدىندا جەڭىس الاڭىنىڭ ورتاسىنداعى بيىكتىگى 60 مەتردەن اساتىن جەڭىس ەسكەرتكىش مۇناراسى بۇلتقا سۇعىنىپ، كوزدىڭ جاۋىن الا جارقىرايدى.
جاڭا ٴبىر جىل، جاڭا كوكتەم، جاڭا اتتانىس.
(شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ 2 ـ ايدىڭ 4 ـ كۇنى تيانجيننەن بەرگەن حابارى)
