_ شي جينپيڭ مادەنيەت يدەياسىنىڭ دۇنيە جۇزىلىك شابىتى
□ شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ تىلشىلەرى \ حان لياڭ، ليۋ سى، جۋ رۇيچيڭ
جايما شۋاقتا جاندىكتەر جاندانىپ، كۇللى دۇنيە كوركەيە ٴتۇستى. شىعىستان سامال ەسىپ، دۇنيە جۇزىنە كوكتەم شۋاعىن شاشتى. يتاليادا حانفۋ كيىمىمەن سەيىلدەۋ ۆەنەتسيا كارناۆال مەرەكەسىندە كورىنىس بەرىپ، شىعىس ەستەتيكاسى دۇنيە ٴجۇزىن جالت قاراتتى؛ لوندونداعى ترافا الاڭىندا ”جۇڭحۋانىڭ سوعىس ٴبيى“ اتالعان چاۋشان ياڭگى ٴبيى اسقاق ايبىنمەن دۋمانعا بولەدى؛ جەنەۆا حالىقارالىق اۆتوكولىك كورمەسىندە جۇڭگو مادەنيەتى ەلەمەنتى بار ەلەكتروسيكل ەۆروپالىق تۇتىنۋشىلاردىڭ قىزۋ قارسى الۋىنا بولەندى.
بايىرعى جۇڭحۋا وركەنيەتى شىت جاڭا حيكايا جازۋدا. ”جاڭا تاريحي باستامادا مادەنيەتتىڭ گۇلدەنۋىن ۇزدىكسىز ىلگەرىلەتۋ، مادەنيەتتە قۋاتتى ەل قۇرۋ، جۇڭحۋا ۇلتىنىڭ وسى زامانعى وركەنيەتىن كوركەيتۋ _ ٴبىزدىڭ جاڭا داۋىردەگى جاڭا مادەنيەت بورىشىمىز“. ٴتوراعا شي جينپيڭنىڭ جەتەكشىلىگىندە، جۇڭگو مادەنيەت پەن وركەنيەتتىڭ كۇش ـ قۋاتى ارقىلى مەملەكەتتى قۇدىرەتتەندىرۋ قۇرىلىسىنا، ۇلتتى گۇلدەندىرۋگە دەم بەرىپ، جۇڭگو ۇلگىسىندەگى وسىزامانداندىرۋعا رۋحاني كۇش ـ قۋات ۇستەپ، ادامزاتتىڭ ورتاق سىن ـ سايىسىن شەشۋگە اقىل ـ پاراسات ازىرلەپ، شابىت بەردى، ادامزات وركەنيەتىنىڭ اناعۇرلىم نۇرلى بولاشاعى ٴۇشىن قاجىماي ـ تالماي قۇلشىندى.
جاسامپازدىق ارقىلى وركەنيەتتىڭ تىرشىلىك لەبىن جالعاستىردى: ”جۇڭگو ۇلگىسىندەگى وسىزامانداندىرۋ _ جۇڭحۋا ۇلتىنىڭ ٴداستۇرلى مادەنيەتكە مۇراگەرلىك ەتۋ نەگىزىندە وزگەرىپ دامۋى، ونىڭ جۇڭحۋا وركەنيەتىنىڭ قايتا شۇعىلا شاشۋىن ىلگەرىلەتەتىندىگى داۋسىز“
قالام الىپ ورنەك سالدى، شاشىن توبەسىنە ٴتۇيىپ، كوك كويلەك كيدى، تاۋ مەن وزەنگە قۇشتار بولدى، سۇڭ ٴداۋىرى ستيلىندەگى كوركەمدىك... بەيجيڭدەگى كوكتەمدە ٴبي ـ ولەڭ تەاترى «جاپ ـ جاسىل تاۋلار» كوپكە دەيىن جۇڭگوداعى جۇزدەگەن ديپلوماتتىڭ ەسىنەن شىقپادى.
”مەنى جۇڭحۋانىڭ تاڭداۋلى ٴداستۇرلى مادەنيەتىنىڭ سۇبەلى مازمۇندارى تاڭداندىردى... ول ادامزاتتىڭ تاريحقا ىزدەنىسىن، ٴتۇپ ـ توركىنىنە ىزدەنىسىن وياتتى...“، ـ دەدى يوردانيانىڭ جۇڭگوداعى باس ەلشىسى حۇسام حۇسسەين.
عىلىم ـ تەحنيكا ساحناعا قۋات ۇستەپ، ٴداستۇر مەن وسى زامان ۇندەستى. جىلدار بويى سىننان وتكەن مادەنيەت جاۋھارى كورمە اينەگىنىڭ ىشىندە پەشەتتەۋلى قالعان جوق، قايتا جالعاسۋ بارىسىندا جاڭعىرىپ، قاۋلاعان ومىرشەڭدىگىن ايگىلەدى.
ٴتوراعا شي جينپيڭ بىلاي دەپ تەرەڭدەي اتاپ كورسەتتى: ”وسكەلەڭ مادەنيەت سەنىمى بولماسا، مادەنيەتتىڭ گۇلدەنىپ ـ كوركەيۋى بولماسا، جۇڭحۋا ۇلتىنىڭ ۇلى گۇلدەنۋى بولمايدى“.
ٴجۇز نەشە جىلدىڭ الدىندا، جۇڭگو سىندى ”ۇيقىداعى ارىستاندى“ وياتۋ ٴۇشىن، ”جۇڭگو جەرى سىندى باتقان قۇرلىقتى“ قۇتقارۋ ٴۇشىن، ٴبىر توپ ارداگەر ازامات زەيىن ـ زەردەلەرىن سارقا جۇمساپ، مەملەكەتتى، حالىقتى قۇتقارۋدىڭ اقيقاتىن ىزدەدى. مادەنيەتتەگى ويانۋ بارىسىندا، ٴبىز ماركسيزم يدەياسى مەن سوتسياليزم جولىن تاڭدادىق، سونداي ـ اق جۇڭگو جولىنىڭ وزگەشەلىگى مەن جۇڭحۋا وركەنيەتىنىڭ دەربەستىگىن ساقتاپ قالدىق.
بۇگىنگى تاڭدا، جۇڭگو جولىنىڭ وركەنيەت مايەگى كۇن سايىن قويۋلاپ، جۇڭحۋا وركەنيەتىنىڭ داۋىرلىك قۇنى بارعان سايىن ايگىلەندى.
”جان سانى كولەمى وراسان زور وسىزامانداندىرۋدا“ ”حالىق مەملەكەتتىڭ نەگىزى“ دەيتىن باسقارۋ ٴتۇپ بوياۋى ايشىقتالدى؛ ”جالپى حالىق بىرگە باييتىن وسىزامانداندىرۋدا“ ”دۇنيە كوپكە ورتاق“، ”الەمنىڭ ۇلى بىرلىگى“ دەيتىن قوعامدىق مۇرات قامتىلدى؛ ”زاتتىق وركەنيەت پەن رۋحاني وركەنيەت ٴوزارا سايكەسكەن وسىزامانداندىرۋدا“ ”قامبا تولى استىق بولسا، ادەت ـ عۇرىپقا ٴمان بەرىلەدى، كيەر كيىم، ىشەر اس مول بولسا، ار ـ نامىستى اڭعارادى“ دەيتىن دامۋ لوگيكاسى بەينەلەندى؛ ”ادام مەن تابيعات جاراسىمدى قاتار ٴومىر سۇرەتىن وسىزامانداندىرۋ“ مەن ”تابيعات پەن ادام ٴبىر تۇلعا، بارشا تىرشىلىك بىرگە وسەدى“ دەيتىن ەكولوگيا ۇستانىمى بىرىنە ـ ٴبىرى باپ كەلدى؛ ”بەيبىت دامۋ جولىمەن جۇرەتىن وسىزامانداندىرۋ“ جۇڭحۋا ۇلتىنىڭ ەجەلدەن بەرگى ”سەنىمدىلىكتى دارىپتەپ، بەرەكە ورناتۋ، جاقىنىنا مەيىرىمدى، كورشىمەن تاتۋ بولۋ“ سىندى بارىس ـ كەلىس جولىن ايگىلەدى...
ٴتوراعا شي جينپيڭ بىلاي دەدى: ”جۇڭگو ۇلگىسىندەگى وسىزامانداندىرۋ جۇڭحۋا وركەنيەتىنە وسى زامان كۇشىن ۇستەدى، جۇڭحۋا وركەنيەتى جۇڭگو ۇلگىسىندەگى وسىزامانداندىرۋعا مايەكتى نەگىز سيلادى“.
”مىڭ ەستىگەننەن ٴبىر كورگەن ارتىق.“ 2024 ـ جىلى 1 ـ ايدىڭ 25 ـ كۇنى وزبەكستان زۇڭتۇڭى ميرزيويەۆ شىنجىنعا جەتىپ، ەكسكۋرسيادا، ساپاردا بولدى. قارجى قوسۋ تالقى مىنبەرىنە قاتىناستى، قالانىڭ ومىرشەڭدىگىن سەزىندى، جاڭا ەنەرگيالى اۆتوكولىكتى ۇعىستى... قيىردان كەلگەن وسى ”ساپارلاس“ قىزعىندى پەيىل تانىتتى. ول بىلاي دەدى: ”وسى رەت ساپارلاي كەلۋدەگى ماڭىزدى ماقساتىم سىزدەردىڭ تاجىريبەلەرىڭىز بەن دامۋ جولدارىڭىزدى ۇيرەنۋ. مىنا كەرەمەتتەر ۇيرەنۋگە تاتيدى، بىرگە قۇلشىنساق، مۇنداي كەرەمەتتەردى ٴبىزدىڭ ەلدە دە ىسكە اسىرۋعا بولادى“.
كەدەي بالىقشىلىق قىستاعىنان حالىقارالىق ٴىرى قالاعا دەيىن شىنجىن سىندى ”كەرەمەتتەر قالاسى“ _ جۇڭگو ۇلگىسىندەگى وسىزامانداندىرۋدىڭ جاندى امالياتى بولىپ، ٴوزىنىڭ مادەني تارتىمدىلىعى مەن دامۋ ومىرشەڭدىگى ارقىلى دۇنيە ٴجۇزىنىڭ نازارىن اۋداردى.
پاكيستاننىڭ زۇڭليى شاحباز شاريفتىڭ جەرگىلىكتى ورىندى باسقارۋ، ەكونوميكانى دامىتۋ تاجىريبەسى توتەنشە مول، ونىڭ جۇڭگو ۇلگىسىندەگى وسىزامانداندىرۋ جونىندەگى باقىلاۋى، تولعانىسى توتەنشە تەرەڭ. ونىڭ قاراۋىنشا، جۇڭگونىڭ دامۋى ٴجۇز ميلليونداعان ادامدى كەدەيلىكتەن ارىلتىپ، قالىڭ اۋىل ـ قىستاق حالقىن وقۋ ـ اعارتۋدان، دەنساۋلىق ساقتاۋدان، ەمدەۋ قۇرىلعىلارىنان جانە جۇمىستاندىرۋ بويىنشا قىزمەت كورسەتۋدەن يگىلىكتەندىردى، ”جۇڭگو ۇلگىسىندەگى وسىزامانداندىرۋ ۇلى تابىس ۇلگىسى“.
”قالىڭ وركەندەپ كەلە جاتقان ەلدەردىڭ ٴوز ەلىنىڭ مەملەكەت جاعدايىن نەگىزگە الىپ، ادامزاتتىڭ تاڭداۋلى وركەنيەت جەتىستىكتەرىنەن ۇلگى الۋ نەگىزىندە وسىزاماندانۋدى جۇزەگە اسىرۋدىڭ جاڭا جولىن قاراستىرۋىن ٴۇمىت ەتەمىن“. ٴتوراعا شي جينپيڭ ٴىرى پارتيا، ٴىرى ەل كوسەمىنە ٴتان كوز ايامەن جانە پەيىلمەن جۇڭگو ۇلگىسىندەگى وسىزامانداندىرۋ جولىنىڭ دۇنيە جۇزىنە سالعان ويىن ايتتى.
كامبودجا كامبودجا _ جۇڭگو قارىم ـ قاتىناسىن دامىتۋ عىلمي قوعامىنىڭ باستىعى شەمونيل بىلاي دەپ قارايدى: جۇڭگو ۇلگىسىندەگى وسىزامانداندىرۋدىڭ مايەگى ٴوز ەلىنىڭ تاريحي مادەنيەت ٴداستۇرى مەن وسى زامانعى دامۋدىڭ امالياتتىق تالابىن ٴوزارا ۇشتاستىرۋ بولىپ تابىلادى.
بەنين زۇڭتۇڭى تالون بىلاي دەيدى: جۇڭگونىڭ دامۋ اياق الىسى بارىسىنداعى دەربەس، ٴوز ـ وزىنە قوجايىن بولۋ جانە قايراتتانا كۇرەس جۇرگىزۋ رۋحى وركەندەپ كەلە جاتقان ەلدەردىڭ ٴبارىن جىگەرلەندىردى. زيمبابۆە ”2030 بولاشاق جوسپارىن“ العا قويدى، ەفيوفيا ”وركەندەۋ تيبىندەگى ەل“ نازارياسىن العا قويدى... جۇڭگو ۇلگىسىندەگى وسىزامانداندىرۋ جولىنىڭ شابىتتاندىرۋىمەن بارعان سايىن كوپ افريكا ەلدەرى ٴوز ەلىنىڭ مەملەكەت جاعدايىنا ۇيلەسەتىن دامۋ جولىن قۇلشىنا قاراستىرىپ، ٴوز ەلىنىڭ ەرەكشەلىگىنە يە دامۋ ستراتەگياسىن العا قويدى.
تىلدەسۋ ارقىلى وركەنيەتتى العا باستىردى: ”وركەنيەتتەر اۋىس ـ كۇيىسىن، ٴوزارا ۇلگى الۋدى ٴار ەل حالقىنىڭ دوستىعىن نىعايتاتىن كوپىرگە، ادامزات قوعامىنىڭ العا باسۋىن ىلگەرىلەتەتىن قوزعاۋشى كۇشكە، دۇنيە ٴجۇزىنىڭ بەيبىتشىلىگىن قورعايتىن دانەكەرگە اينالدىرۋ كەرەك“
افينا اكروپوليس قورعانى مەن پيراۋس پورتىن تۇتاستىراتىن اندرە سينگۋلا ۇلكەن كوشەسىمەن سوكرات جانە ونىڭ شاكىرتتەرى كەزىندە سان رەت ٴجۇرىپ وتكەن. بۇل ٴارى پلاتوننىڭ «ديالوگتارىنداعى» كوپتەگەن تارتىمدى ديالوگتاردىڭ تۋىنداعان جەرى. بۇگىن ادامدار بۇل ارادا اقىل ـ پاراسات اۋىستىرىپ، شىعىس پەن باتىستى تۇتاستىرىپ، جاڭا تىلدەسۋدى باستادى.
وسى كوكتەمدە ”وركەنيەتتەردىڭ توركىنى جانە وركەنيەتتەردىڭ ٴوزارا ۇلگى الۋى“ نەگىزگى تاقىرىبىندا ٴبىر توپ جۇڭگو مەن گرەتسيادان كەلگەن جاس وقۋشىلار افينا اكروپوليس قورعانىنان جولعا شىعىپ، ارحەولوگيالىق ەسكى جۇرتتاردى، مۇراجايلاردى ارالاپ، ەۆروپا وركەنيەتىنىڭ توركىنىن ىزدەدى.
جۇڭگو _ گرەتسيا وركەنيەتتەرى ٴوزارا ۇلگى الۋ ورتالىعى قۇرىلعاننان ”جۇڭگو _ گرەتسيا وركەنيەتتەر سالىستىرماسى“ بىرلەسكەن ماگيسترلىق نىسانى باستالعانعا دەيىن، «وركەنيەتتەردىڭ ٴوزارا ۇلگى الۋى» حالىقارالىق عىلمي جۋرنالىنىڭ دايىندالۋىنان وقىمىستىلاردىڭ ٴوزارا ساپاردا بولۋى سياقتى قيمىلداردىڭ وتكىزىلۋىنە دەيىن جۇڭگو مەن گرەتسيا وركەنيەتتەرىنىڭ اۋىس ـ كۇيىسىنىڭ، ٴوزارا ۇلگى الۋىنىڭ تىرشىلىك تىنىسى جانە كوركەم بولاشاعى ادامعا ٴۇمىت سيلادى.
”بۇل ٴبىر رەتكى ٴوزارا ۇيرەنەتىن، ٴوزارا ۇلگى الاتىن تىلدەسۋ. ٴبىزدىڭ وركەنيەتتەرىمىزدىڭ ٴوزارا تولىقتاۋ سيپاتى بار. ٴبىز تۇرلىشە وركەنيەتتەر اراسىنداعى تەپە ـ تەڭدىككە قۇرمەت ەتەمىز. قازىرگى وزگەرىس پەن بىلىقپالىق قاباتتاسقان داۋىردە ٴبىز تىلدەسۋ ارقىلى بەيبىتشىلىكتىڭ قۇنىن ايگىلەي الامىز“... باس شۋجي شي جينپيڭ دارىپتەگەن وركەنيەتتەر تىلدەسۋى جونىندە گرەتسيانىڭ بۇرىنعى زۇڭتۇڭى پاۋلوپۋلوس تا تەرەڭ ۇندەستىككە يە.
”مەن ٴتوراعا شي جينپيڭمەن بىرگە ٴبىزدىڭ وركەنيەتتەرىمىزدىڭ ساقتالۋىنىڭ، جالعاسۋىنىڭ ەڭ ۇلكەن سىرى نە ەكەندىگىن، نەلىكتەن بۇگىنگە دەيىن ٴبىزدىڭ وركەنيەتتەرىمىز عانا ساقتالعاندىعىن تالقىلاعان ەدىم“؟ پاۋلوپۋلوس بىلاي دەدى: وركەنيەت ادام مەن ادام اراسىنداعى بايلانىس ارقىلى ورنايدى، توقىراپ قالعان، ٴوزىن وقشاۋلاعان ۇلت جانىنان قورعان تۇرعىزعانداي، ەڭ سوڭىندا قۇلدىراۋعا بەت الادى.
وركەنيەتتەر تىلدەسۋىنىڭ قۇنى تەك ٴوزارا تۇسىنىستىكتى، سەنىمدى جانە دوستىقتى نىعايتۋدا عانا ەمەس، ونان دا ماڭىزدىسى، ٴبىر ـ ٴبىرىنىڭ كوركەمدىگىنەن ٴلاززاتتانىپ، ٴوزارا ۇلگى الىپ، ٴوزارا كوپ تيىمدىلىك جەتكىزىپ، قول ۇستاسا العا ىلگەرىلەۋدە.
جاڭا ٴداۋىر باستالعاننان بەرى ٴتوراعا شي جينپيڭ كوپتەگەن ەل ىشىندەگى، حالىقاراداعى كوپتەگەن جينالىستاردا جۇڭگونىڭ وركەنيەت كوزقاراسىن ىشكەرىلەي ٴتۇسىندىرىپ، تۇرلىشە وركەنيەتتەر اۋىس ـ كۇيىسىن، توعىسۋىن، ٴوزارا ۇيرەنىپ، ٴوزارا ۇلگى الۋىن تىكەلەي ىلگەرىلەتتى.
بىرلەسكەن مەملەكەتتەر ۇيىمىنىڭ جەنەۆاداعى باس شتابىندا ٴتوراعا شي جينپيڭ بيىكتە تۇرىپ الىستى بولجاپ بىلاي دەدى: ”ٴاربىر وركەنيەتتىڭ بارلىعىندا وزگەشە تارتىمدىلىق جانە مايەكتى نەگىز بار، بارلىعى دا ادامزاتتىڭ رۋحاني اسىلى“؛ جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى مەن دۇنيە ٴجۇزى ساياسي پارتيالارىنىڭ جوعارى جىكتەگىلەر كەڭەسىندە بىلاي دەپ باسا دارىپتەدى: ”وركەنيەتتىڭ گۇلدەنىپ ـ كوركەيۋى، ادامزاتتىڭ العا باسۋى پارىقتاردى ساقتاپ، ورتاقتىققا ۇمتىلۋدان، اشىق، سيىسىمدى بولۋدان ايرىلا المايدى، وركەنيەتتەر اۋىس ـ كۇيسىنەن، ٴوزارا ۇيرەنىپ، ٴوزارا ۇلگى الۋىنان ايرىلا المايدى“؛ بىرلەسكەن مەملەكەتتەر ۇيىمىنىڭ وقۋ ـ اعارتۋ، عىلىم، مادەنيەت ۇيىمى باس شتابىندا ”ٴبىز تۇرلىشە وركەنيەتتەن اقىل ـ پاراسات ىزدەپ، ٴنار الىپ، ادامدارعا رۋحاني تىرەك جانە جان جۇبانىشىن سيلاپ، ادامزات ورتاق ٴدوپ كەلگەن ٴتۇرلى سىن ـ سايىستاردى قول ۇستاسا شەشۋىمىز ٴتيىس“ دەپ شىن نيەتپەن ۇندەۋ تاستادى...
ٴتوراعا شي جينپيڭ كەڭ مادەنيەت كوز اياسىمەن، مايەكتى مادەنيەت نەگىزىمەن جانە بەرىك مادەنيەت سەنىمىمەن دۇنيە ٴجۇزىن ارالاپ، تاريحتىڭ ايتارىن تىڭداپ، كوپ ٴتۇرلى مادەنيەتپەن جاناسىپ، وركەنيەتتىڭ كۇش ـ قۋاتىن ايگىلەدى.
ترينيداد جانە توباگودا مۋزيكانتتارمەن بىرگە تەمىر بارابان سوقتى؛ فيجيدا ”بۇلا جەيدەسىن“ كيىپ، ەجەلگى تۇرعىنداردىڭ ىزگى تىلەك بىلدىرگەن ولەڭدەرىن دەن قويا تىڭدادى؛ فرانسيانىڭ نيسىندە ماكرون زۇڭتۇڭمەن ادەبيەت ـ كوركەمونەردىڭ قايتا گۇلدەنۋى جانە اشىق ۇستاۋ رۋحى جونىندە كوسىلە اڭگىمەلەستى... ٴبىر ـ بىرلەگەن ونەگەلى ساتتەر ”سىرلاس جاندارعا جول الىستىق ەتپەيدى“ دەگەندى دالەلدەدى، ونان دا ماڭىزدىسى، ادامدارعا دارقاندىقتى، اقىل ـ پاراساتتى، ىقىلاستى ٴىرى ەل ستيلىن سەزىندىردى.
2014 ـ جىلى بىرلەسكەن مەملەكەتتەر ۇيىمىنىڭ وقۋ ـ اعارتۋ، عىلىم، مادەنيەت ۇيىمى باس شتابىنىڭ مىنبەسىندە ٴتوراعا شي جينپيڭ تىڭدارماندارعا شىعىس پەن باتىس وركەنيەتتەرىنىڭ اۋىس ـ كۇيىسى جونىندەگى ٴبىر حيكايانى بايانداپ بەردى: جۇڭگونىڭ قاعاز جاساۋ ونەرى، وق ٴدارى، باسپا ونەرى، كومپاس سىندى ٴتورت ۇلكەن تاپقىرلىعى دۇنيە ٴجۇزى وزگەرىسىنە باستاماشىلدىق ەتىپ، ەۆروپا ادەبيەت ـ كوركەمونەرىنىڭ قايتا گۇلدەنۋىن ىلگەرىلەتتى. جۇڭگونىڭ فيلوسوفيا، ادەبيەت، ٴدارى ـ دارمەك، جىبەك، فارفور، شاي قاتارلىلارى باتىسقا تارالىپ، باتىس حالقىنىڭ كۇندەلىكتى تۇرمىسىنا ٴسىڭىپ كىردى.
تۇجىرىمدى سوزدە اۋىس ـ كۇيىس جانە ٴوزارا ۇلگى الۋ وركەنيەتتەردىڭ العا باسۋىنداعى ماڭىزدى قوزعاۋشى كۇش دەگەن تەرەڭ فيلوسوفيالىق قاعيدا قامتىلعان.
ماركس بىلاي دەپ قارايدى: وق ٴدارى، كومپاس، باسپا ونەرى _ بۋرجۋازيالىق قوعامنىڭ كەلۋىنەن الدىن الا مالىمەت بەرەتىن ٴۇش ۇلكەن تاپقىرلىق. تەحنيكانىڭ العا باسۋى ەۆروپا وداعى قوعامىنا وندىرگىش كۇشتىڭ سەكىرۋىن الا كەلگەندە، كۇڭزى جانە ول ۋاكىلدىك ەتكەن شىعىس اقىل ـ پاراساتى بەينە يدەيا جارىق شىراعى ىسپەتتى ەۆروپا وداعىنىڭ اعارتۋ ٴداۋىرىن نۇرلاندىردى.
فرانسيانىڭ اعارتۋشى ويشىلى ۆولتەردىڭ قاراۋىنشا، «كۇڭزى تاعىلىمدارىندا» دارىپتەلگەن ”وزىڭە تىلەمەگەندى وزگەگە دە تىلەمە“ دەگەن ٴسوز ٴاربىر ادامنىڭ اقىلياسىنا اينالۋى ٴتيىس؛ گەرمانيانىڭ اعارتۋ قوزعالىسىنىڭ اتويشىسى لەيبنيتس جۇڭگونىڭ ٴبىلىمىن ”باعا جەتپەس بايلىق“ دەپ قارايدى؛ نيدەرلاندتىڭ پاراساتتىلىق فيلوسوفى سپينوزا سول كەزدەگى جۇڭگونىڭ مەملەكەتتى باسقارۋ ٴتاسىلى سول داۋىردەگى باتىستان دا ادامدىق قاسيەتكە ۇيلەسەدى دەپ قارادى؛ فرانسيانىڭ اۋىل شارۋاشىلىعىن قۇرمەتتەۋ اعىمىنداعىلار قۋاتتاعان ”تابيعات زاڭىنىڭ“ ٴتۇپ توركىنى ٴدال جۇڭگونىڭ ”تابيعاتتىڭ زاڭدىلىعىنا بويسۇنۋ“ يدەياسى...
”شىعىستىڭ مادەنيەتىن باتىسقا تاراتۋ“ تاريحىنا قايىرىلا قاراعان ٴتوراعا شي جينپيڭ بىلاي دەپ اتاپ كورسەتتى: ”تاعىلىمشىلدار مادەنيەتى جۇڭگودان باستاۋ العان، ەۆروپانىڭ لەيبنيتس، ۆولتەر سياقتى ويشىلدارىنىڭ قۇرمەتىنە بولەنگەن. بۇل اۋىس ـ كۇيىستىڭ باۋراعىشتىعىنىڭ، ٴوزارا ۇلگى الۋدىڭ جەمىسى“. ول لەيبنيتستىڭ سوزىنەن سيتات الىپ بىلاي دەدى: ” تەك ٴوز قابىلەتىمىزدى ٴوزارا الماستىرعاندا عانا، اقىل ـ پاراساتىمىزدىڭ شىراعىن بىرگە جاعا الامىز“.
فرانسيانىڭ جۇڭگو ماسەلەسى مامانى، جازۋشى لايا بەسسي بىلاي دەدى: كۇن سايىن اۋمالى ـ توكپەلى بولعان دۇنيە جۇزىندە ەۆروپا مەن جۇڭگو وركەنيەتتەردىڭ ٴوزارا ۇلگى الۋىن ٴتىپتى دە كۇشەيتۋ كەرەك، ەۆروپا جۇڭگو مادەنيەتى مەن فيلوسوفياسىن ٴتۇسىنۋدى ٴتىپتى دە قاجەت ەتەدى، تەك ٴوزارا مادەنيەت اۋىس ـ كۇيىسىن، تىلدەسۋىن كۇشەيتكەندە عانا، ”ەكى ۇيەكتى دۇنيەنى بولدىرماي، بەيبىتشىلىك جولىن تابۋعا“ بولادى.
بىرگە ٴومىر ٴسۇرۋ ارقىلى وركەنيەتتىڭ بولاشاعىن سومدادى: ”ٴبىر شوق گۇل كورىكتى كوكتەمدى ساندەي المايدى، بارلىق گۇل شەشەك اتقاندا عانا دۇنيە جۇزىنەن كوكتەم لەبى ەسەدى“
ەگيپەتتىڭ گيزاسىنداعى ٴۇش ۇلكەن پراميداعا تاياۋ جەردە ”دۇنيە جۇزىندەگى ەڭ ۇلكەن ارحەولوگيالىق مۇراجاي“ دەلىنگەن ۇلكەن ەگيپەت مۇراجايى اشىلۋ الدىندا تۇر، ەجەلگى ەگيپەتتىڭ شۇعىلالى وركەنيەتى داڭقىن قايتا جاڭعىرتپاقشى. كايردىڭ شىعىسىنان شامامەن 50 كيلومەتر كەلەتىن جەردە جۇڭگو كاسىپورىندارى قۇرىلىسقا قاتىناسقان ەگيپەتتىڭ جاڭا اكىمشىلىك استاناسى ورتالىق ساۋدا رايونى العاشقى كولەمىن قالىپتاستىردى، زاماناۋي اسەرگە تولى عيماراتتار قۇمدى شولدە جارقىراپ تۇر. ەرتە زاماندى قازىرگى زامانمەن توعىستىرۋ بارىسىندا، مىڭ جىلدىق وركەنيەتتىڭ شىت جاڭا بەينەسى ادامدى جەلپىندىرەدى.
”وسى زامانعى فورما ارقىلى جۇڭگو مەن ەگيپەتتىڭ مادەنيەت مۇرالارىن كورسەتىپ، ’بۇكىل الەمنىڭ تۇستىگىندەگى‘ ەلدەردىڭ ٴوز وركەنيەتىنىڭ شۇعىلاسىن قايتادان نۇرلاندىرعان قۇلشىنىسىن ايگىلەدى“. ەگيپەت ايىن شامىس داشۋەسىنىڭ پروفەسسورى ناسىر ابدۇل ـ الدىڭ بۇل جونىندەگى اسەرى تەرەڭ. ول: ٴار ۇلتتىڭ وزىندىك ەرەكشە مادەنيەتى، وركەنيەت ەرەكشەلىگى جانە وركەنيەت ۇلەسى بار، ـ دەدى.
بازارى جاڭادان گۇلدەنگەن ەلدەر مەن وركەندەپ كەلە جاتقان ەلدەردىڭ بىرىكپەسى رەتىندە، ”بۇكىل الەمنىڭ تۇستىگىنىڭ“ دۇنيە ٴجۇزى ەكونوميكاسىندا ۇستايتىن سالماعى %40تەن استامعا جوعارىلاپ، دۇنيە ٴجۇزى ەكونوميكاسىنىڭ كارتاسىنا تەرەڭ وزگەرىس ەنگىزۋدە. ويانۋ ٴۇنى ىشىندە ”بۇكىل الەمنىڭ تۇستىگى“ ەندىگارى ”ٴۇنسىز باسىم كوپ ساندى“ بولۋدان قالىپ، حالىقارالىق ٴتارتىپ وزگەرىسىن ىلگەرىلەتەتىن ماڭىزدى كۇشكە اينالدى.
”دۇنيە ٴجۇزىنىڭ اۋىرلىق سەنترىندە بۇرىلىس بولعان“ وسى تاريحي ساتتە، كەيبىرەۋلەر ٴالى دە نولدىك جيىنتىق ويىنى اۋەنىنە باسىپ، ”وركەنيەت قاقتىعىسىن“ شۋلاتىپ، يدەولوگيانىڭ قاراما ـ قارسىلىعىن قوزعاعاندا، جۇڭگونىڭ ديپلوماتتارى ازيا _ ەۆروپا قۇرلىعىنداعى كوپتەگەن ەلدەرگە بارىپ، ۋكراينا داعدارىسى جونىندە 2 ـ رەتكى دامىلسىز ديپلوماتيانى باستاپ كەتتى؛ جۇڭگو قۇرىلىسشىلارى لاتىن امەريكاسىنىڭ قۇرىلىس ورىندارىندا قارا تەرگە مالشىنىپ، جاڭادان جول، كوپىر، سۋ ەلەكتر ستانسياسىن سالدى؛ جۇڭگو مەن شەتەلدىڭ بىرلەسكەن ارحەولوگيا اترەتى افريكا قۇرلىعىنىڭ تەرەڭ قويناۋىنان ادامزاتتىڭ شىعۋ تەگى مەن تەحنيكا وزگەرىسىنىڭ سىرىن ىزدەپ، ادامزات وركەنيەتىنىڭ گەن قۇپيا شيفرىن بىرگە زەرتتەدى...
دۇنيە ٴجۇزىنىڭ كوپ ۇيەكتەنۋىنىڭ، ەكونوميكانىڭ جاھاندانۋىنىڭ ٴار ەل حالقى ٴۇمىت ەتكەن دۇرىس بەتالىسقا قاراي دامۋىن ىلگەرىلەتىپ، الەمدىك باسقارۋدىڭ اناعۇرلىم ٴادىل، ۇيلەسىمدى بەتالىسقا قاراي قادام تاستاۋىن جەبەدى _ جاڭا داۋىردەگى جۇڭگو قالىڭ وركەندەپ كەلە جاتقان ەلدەرمەن قول ۇستاسا وتىرىپ كوپ ۇيەكتەنگەن دۇنيە ٴجۇزى وركەنيەتىنىڭ العا باسۋىنىڭ تىڭ داستانىن جازۋدا.
”ٴبىز دۇنيە ٴجۇزى وركەنيەتىنىڭ الۋان تۇرلىلىگىنە قۇرمەت ەتۋدى بىرگە دارىپتەپ، وركەنيەتتەردىڭ تەرەزەسى تەڭ بولۋىنا، ٴوزارا ۇلگى الۋىنا، تىلدەسۋىنە، سيىسىمدى بولۋىنا تاباندى بولىپ، وركەنيەت اۋىس ـ كۇيىسى ارقىلى وركەنيەت كىربەڭدىگىنەن اتتاپ ٴوتۋىمىز، وركەنيەتتىڭ ٴوزارا ۇلگى الۋى ارقىلى وركەنيەتتەر ارا قاقتىعىستان اتتاپ ٴوتۋىمىز، وركەنيەتتەردىڭ سيىسىمدىلىعى ارقىلى وركەنيەت مەنمەندىگىنەن اتتاپ ٴوتۋىمىز كەرەك“.
2023 ـ جىلى 3 ـ ايدا ٴتوراعا شي جينپيڭ تۇڭعىش رەت دۇنيە جۇزىنە الەمدىك وركەنيەت باستاماسىن العا قويىپ، تۇرلىشە قوعامدىق ٴتۇزىم مەن دامۋ جولىنىڭ ٴوزارا سيىسىمدى بولۋىن، اۋىس ـ كۇيىس جاساۋ، ٴوزارا ۇلگى الۋ بارىسىندا ارتىقشىلىقتى قابىلداپ، ولقىلىقتاردى تولىقتاپ، پارىقتاردى ساقتاپ، ورتاقتىققا ۇمتىلۋ بارىسىندا بىرگە العا باسىپ، وركەنيەت دامۋىنىڭ جاڭا سيمفونياسىن اسقاقتاتۋىن دارىپتەدى.
”وركەنيەت الۋان تۇرلىلىككە يە، بەينە تابيعات دۇنيەسىندەگى تۇرلەردىڭ الۋان تۇرلىلىگى سياقتى، ٴبىزدىڭ وسىناۋ عالامشارىمىزدىڭ تىرشىلىك قاينارىن بىرگە قۇرايدى“.
”وركەنيەتتەردىڭ الۋان ٴتۇرلى، دامۋ جولدارىنىڭ سان سالالى، كوپ ٴتۇرلى بولۋى دۇنيەنىڭ بولۋعا ٴتيىستى بەينەسى. ادامزات تاريحى ٴبىر ٴتۇرلى وركەنيەتپەن، ٴبىر ٴتۇرلى تۇزىممەن اقىرلاسپايدى“.
”ٴبىز حالىقارالىق قوعاممەن بىرگە دۇنيە جۇزىندەگى ٴار ەلدىڭ گۋمانيتارلىق اۋىس ـ كۇيىس جاسايتىن، مادەنيەتى توعىسقان، حالىق تىلەگى توعىسقان جاڭا جاعدايىن قۇلشىنا اشىپ، دۇنيە ٴجۇزى وركەنيەتىنىڭ گۇلزارىن جايناتىپ، تىرشىلىك تىنىسىن جالىن اتتىرۋدى قالايمىز“.
ٴتوراعا شي جينپيڭنىڭ تۇرلىشە وركەنيەتتىڭ قالاي قاتار تۇرۋى جونىندەگى بايىمداۋى، ادامزات وركەنيەتىنىڭ بولاشاعى جونىندەگى سۋرەتتەۋى ۇزاق ٴارى قىزۋ اڭىس قوزعادى، تۇستىكتىڭ ويانۋ ٴداۋىرى جاڭا شابىت الىپ، جاڭا ۇندەستىك تۋدىردى.
” ’بۇكىل الەمنىڭ تۇستىگى‘ وركەنيەتىنىڭ، بارلىق وركەنيەتتىڭ تىڭدالۋ جانە ۋاكىلدىك ەتۋ ۇقىعى بار“، ـ دەدى انگليالىق وقىمىستى مارتين ياك ماقالاسىندا.
ازيا _ تىنىق مۇحيت ”ٴبىر بەلدەۋ، ٴبىر جول“ بىرگە جوبالاۋ قوعامىنىڭ ٴتوراعاسى ۋىڭ شىجيە بىلاي دەدى: الەمدىك وركەنيەت باستاماسى الەمدىك باسقارۋداعى دەموكراتيا، ادامدىق ۇقىق، وسىزامانداندىرۋ سياقتى ٴبىرقانشا قۇندىلىقتى ايگىلەدى، مۇندا باتىستىڭ ٴسوزىن عانا ٴجون ساناۋعا بولمايدى. بۇل ”بۇكىل الەمنىڭ تۇستىگىندەگى“ ەلدەردىڭ باتىس وركەنيەتىنىڭ زورەكەرلىگىنەن قۇتىلۋىنداعى ٴبىر ۇلكەن وراي.
مادەنيەت سەنىمىن بەكەمدەپ، وزىندىك مادەنيەت ٴداستۇرىن قاستەرلەپ، وركەنيەتتەردىڭ اۋىس ـ كۇيىسىن، ٴوزارا ۇلگى الۋىن جەبەپ، جاراسىمدى بىرگە ٴومىر سۇرەتىن وركەنيەت ٴتارتىبىن ورناتۋ _ تۇستىكتىڭ ويانۋ تاقىرىبىنىڭ ٴمانى، ادامزاتتىڭ تاعدىرلاس ورتاق تۇلعاسىن قۇرۋدىڭ تابيعي تاڭداۋى، سونداي ـ اق ادامزات وركەنيەتىنىڭ العا باسۋىنىڭ ٴۇمىتى.
ٴتوراعا شي جينپيڭ بىلاي دەپ تەرەڭدەي اتاپ كورسەتتى: ادامزاتتىڭ تاعدىرلاس ورتاق تۇلعاسىن قۇرۋدى ىلگەرىلەتۋ ٴبىر ٴتۇرلى ٴتۇزىمدى ەندى ٴبىر ٴتۇزىمنىڭ ورنىنا قويۋ ەمەس، ٴبىر ٴتۇرلى وركەنيەتتى ەندى ٴبىر وركەنيەتتىڭ ورنىنا قويۋ دا ەمەس، قايتا تۇرلىشە قوعامدىق ٴتۇزىم، تۇرلىشە يدەولوگيا، تۇرلىشە تاريحي مادەنيەت، تۇرلىشە دامۋ دەڭگەيىندەگى ەلدەر حالىقارالىق ىستەردە مۇددەدەن بىرگە يگىلىكتەنىپ، ۇقىقتان ورتاق يگىلىكتەنىپ، جاۋاپكەرشىلىكتى بىرگە ارقالاپ، تاماشا دۇنيەنى بىرگە قۇرۋدىڭ ەڭ ۇلكەن ورتاق بولگىشىن قالىپتاستىرۋ.
جاڭاشا حالىقارالىق قارىم ـ قاتىناس ورناتۋدى ىلگەرىلەتۋدى ٴتۇبىرلى جول، بەيبىتشىلىك، دامۋ، ادىلدىك، تۋراشىلدىق، دەموكراتيا، ەركىندىك سىندى بۇكىل ادامزاتتىڭ ورتاق قۇندىلىقتارىن قۇن تالپىنىسى ەتىپ، باياندى بەيبىتشىلىك، جاپپاي حاۋىپسىزدىك ورناعان، بىرگە گۇلدەنگەن، اشىق تا سيىسىمدى، تازا دا كورىكتى دۇنيە ٴجۇزىن قول ۇستاسا قۇرۋدا جۇڭگو ۇدەرە العا تارتتى، نىق قادام باستى.
ٴتوراعا شي جينپيڭنىڭ دارىپتەۋىندە جانە ىلگەرىلەتۋىندە، جۇڭگو ازيا وركەنيەتتەر تىلدەسۋى جينالىسىن، جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى مەن دۇنيە ٴجۇزى ساياسي پارتيالارىنىڭ جوعارى جىكتەگىلەر كەڭەسىن، جۇڭگو _ ورتا ازيا باسشىلار ٴماجىلىسى، ت . ب لاردى وتكىزىپ، تۇرلىشە وركەنيەتتەر اراسىنداعى تىلدەسۋگە، اۋىس ـ كۇيىس جاساۋعا تۇعىر ازىرلەدى؛ بۇكىل الەمدەگى سەرىكتەرىمەن ”ٴبىر بەلدەۋ، ٴبىر جولدى“ جوعارى ساپامەن بىرگە قۇرىپ، سەلبەستىك جاساپ، تەڭ يگىلىككە كەنەلۋدىڭ داۋىرلىك كارتيناسىن سالدى؛ بريكس مەحانيزمىنىڭ، شاڭحاي سەلبەستىك ۇيىمىنىڭ ورنىقتى قاداممەن الىستارعا جەتۋىن ىلگەرىلەتىپ، جۇڭگو _ افريكا سەلبەستىك تالقى مىنبەرى، جۇڭگو _ لاتىن امەريكاسى جانە كارايب ەلدەرى ورتاق تۇلعاسى تالقى مىنبەرى، جۇڭگو _ اراب ەلدەرى سەلبەستىك تالقى مىنبەرى سياقتى كوپ جاقتى سەلبەستىك جۇلگەسىن كەمەلدەندىرىپ، تۇرلىشە وركەنيەتتەردىڭ جاراسىمدى قاتار تۇرۋىنا ۇلگى ورناتىپ، ادامزاتتىڭ تاعدىرلاس ورتاق تۇلعاسىن قۇرۋدى ىلگەرىلەتۋگە وركەنيەت كۇشىن ۇستەدى.
”بايىرعى وركەنيەت تەرەڭ تامىر تارتقان جۇڭگو يدەياسى ادىلدىكتى، تۋراشىلدىقتى، كوپ نەگىزدى، سەلبەستىك جاساپ، تەڭ يگىلىككە كەنەلۋدى نەگىز ەتكەن دۇنيە ٴجۇزى جاڭا ٴتارتىبىن ورناتۋعا ۇزدىكسىز ۇلەس قوسۋدا“، ـ دەدى ناسىر ابدۇل ـ ال.
”ادامزاتتىڭ تاعدىرلاس ورتاق تۇلعاسىن قۇرۋ ۇستانىمى جۇڭگونىڭ دۇنيە ٴجۇزىنىڭ بىرگە دامۋى مەن العا باسۋىن ىلگەرىلەتۋ جونىندەگى ساياسي اقىل ـ پاراساتىن ايگىلەدى، بۇل حالىقارالىق قوعامنىڭ ادامزات وركەنيەتىنىڭ جاڭا فورماتسياسىن قالىپتاستىرۋ جونىندەگى تىلەگىنە ۇيلەسەدى“ ـ دەدى ۆيەتنام اقپارات جانە ۇگىت شۋەيۋانىنىڭ دوتسەنتى رۋان ميڭحۋان.
”تاريحتى ەڭ تاماشا جالعاستىرۋ _ جاڭا تاريح جاراتۋ، ادامزات وركەنيەتىنە ەڭ ۇلكەن سي ـ قۇرمەت _ ادامزات وركەنيەتىنىڭ جاڭا فورماتسياسىن جاراتۋ“. بولاشاقتى بەتكە العاندا، شي جينپيڭ مادەنيەت يدەياسىنىڭ جەتەكشىلىگىندە، جاڭا داۋىردەگى جۇڭگو، ٴسوز جوق، اناعۇرلىم شۇعىلالى جۇڭحۋا ۇلتىنىڭ وسى زامانعى وركەنيەتىن جاراتىپ، دۇنيە جۇزىندەگى العاباسار كۇشتەرمەن بىرگە دۇنيە ٴجۇزى وركەنيەتىنىڭ گۇلزارىن قۇلپىرتۋ، ادامزات وركەنيەتىنىڭ كوركەم بولاشاعىن بىرگە قۇرۋ جولىندا قاجىماي ـ تالماي كۇرەس جۇرگىزەدى.
(قاتىناسقان تىلشىلەر ۋ چاڭۋي، چىن گاڭ، تاڭ جي، ياۋ بيڭ، دۇڭ شيۋجۋ)
(شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ 3 ـ ايدىڭ 15 ـ كۇنى بەيجيڭنەن بەرگەن حابارى)
