يگەرىپ كوكتەمگى ٴساتتى، تاعى دا العا تارتتى
شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ تىلشىلەرى جۋ جيچاي، شى يۇيسىن
جىلدىڭ ەڭ تاماشا مەزگىلى كوكتەم.
جانعا جايلى كوكتەم سامالى بايتاق دۇڭتيڭحۋ جازىعىن وپكەندە، ”دۇڭتيڭ استىق قامباسى“ حۋنان چاڭدىدا تاماشا كوكتەمگى ەگىس كارتيناسى اشىلدى _ سارى ٴتۇس پەن جاسىل ٴتۇس ارالاسقان قىشى گۇلى تەڭىزىندە اينالمالى جەر جىرتۋ ماشيناسى گۇرىلدەيدى؛ اۋىلدارداعى تارام ـ تارام جولداردان توپىراقتىڭ جاعىمدى ٴيىسى اڭقيدى؛ كۇرىش اتىزىندا قىستاق تۇرعىندارى مايسا باپتاپ ٴجۇر.
3 ـ ايدىڭ 19 ـ كۇنى تۇستەن كەيىن حۋناندا قىزمەت تەكسەرىپ جۇرگەن باس شۋجي شي جينپيڭ وسى جەرگە كەلىپ، اتىز شەتىندەگى سوقپاق جولدى بويلاپ، اتىزدىڭ ىشىنە بارىپ، كوكتەمگى ەگىس دايىندىعىن تەكسەردى.
مەملەكەتتىك ەكى ٴماجىلىس اياقتاپ كوپ وتپەي، باس شۋجي قاربالاس قىزمەت تەكسەرۋ ساپارىن باستادى. وسى رەت كەلگەندە، ٴارى ٴبىر ولكەنى تەكسەرىپ، ٴارى ٴبىر ٴوڭىردى جوسپارلاپ، جاڭا داۋىردە ورتا بولىك وڭىرلەردىڭ ەڭسە كوتەرۋىن ىلگەرىلەتۋ اڭگىمە ٴماجىلىسىن باسقارىپ اشىپ، ورتا بولىك ”تىرەگىنىڭ“ اناعۇرلىم جوعارى باستامادا سومدالۋىن ىلگەرىلەتتى.
”ەگىس ۋاقىتىن بوسقا وتكىزبەسەك بولعانى، تاۋسىلماس استىققا يە بولامىز“، ”ەگىس ۋاقىتى بولماشى زايا كەتسە دە، ٴبىر جىلعى ونىمگە ىقپال جەتكىزەدى“، ”شالاعاي ىستەگەندەر تابىسقا جەتە المايدى، ال ەگىنشىلىكتە جالقاۋلار ەشتەڭە ۇتپايدى“... ۇزاق زاماندىق ەگىنشىلىك وركەنيەتى اۋا رايىنىڭ زاڭدىلىقتارىنا بويسۇنىپ، ٴوز ورنىن ساقتاۋ سىندى پاراساتتى قالىپتاستىرىپ، ۋاقىتتى ۇتا جەدەل قيمىلدايتىن جىگەردى شىڭداپ، قاجىماي ەڭبەك ەتەتىن توزىمدىلىك جەتىلدىردى.
ەگىنجايدىڭ جاعاسىندا باس شۋجي استىقتى مولىنان ەگەتىن شارۋالار، اۋىل شارۋاشىلىعى تەحنيكتەرىمەن بىرگە كوكتەمگى ەگىس جۇمىستارىن تىلگە تيەك ەتتى. ەندى عانا سىڭىرىلگەن كۇرىش تۇقىمىن كورىپ، باس شۋجي كوڭىل اۋدارا بىلاي دەپ سۇرادى: ”سىزدەردىڭ بۇل جەردە قاي ۋاقىتتان باستاپ مايسا وتىرعىزىلادى“؟
” 4 ـ ايدىڭ باس شەنى مەن ورتا شەنىندە“.
”تۇستىكتە مايسا وتىرعىزۋ مامىرعا قالمايدى، ٴا“! باس شۋجيدىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى وندىرىسىنە قانىقتىعى كوپشىلىكتى تىپتەن ەتەنە، ەركىن سەزىندىردى.
مايسا وتىرعىزۋ مامىرعا قالمايدى دەگەنى تەك 1 ـ مامىردان بۇرىن مايسانى وتىرعىزىپ بولعاندا عانا، كەيىنگى ٴبىر ـ بىرىمەن بايلانىستى جۇمىستار وڭىنا باسادى دەگەندى مەڭزەيدى. اسىعىپ كەتۋگە دە، كۇتىپ وتىرۋعا دا بولمايدى، مۇندا ەگىس ۋاقىتىنا ٴمان بەرۋدە ٴىس ىستەۋدىڭ، ٴىس تىندىرۋدىڭ قاراپايىم قاعيداسى جاتىر.
بۇل بيىلعى مەملەكەتتىك ەكى ٴماجىلىس كەزىندەگى باس شۋجيدىڭ ادامدى ەكپىندەي ىلگەرىلەۋگە جىگەرلەندىرەتىن مىنا ٴبىر ٴسوزىن ەرىكسىز ەسكە سالادى: ”بارلىق ٴتيىمدى ورايدى مىقتى يگەرىپ، بارلىق ٴتيىمدى شارت ـ جاعدايدان پايدالانىپ، ٴداپ باسىپ تۇراقتاندىرعاندارىن جەدەل ىستەپ، ٴار جاقتىڭ كۇش ـ قايراتىن تاسقىنداتۋ كەرەك“.
بالاعى بالشىق بولىپ جۇرگەن، ”90 ـ جىلداردىڭ تۇلەگى“ جاڭا ەگىنشى چىن شۋاييۇي باس شۋجيدىڭ نازارىن اۋداردى.
حۋناندىق بالا ”جاپاعا شىداپ، توزىمدىلىك كورسەتىپ، العان بەتىنەن قايتپاي“، ”باسقالاردان باسقاشا ٴىس ىستەۋگە“ بەل بايلادى. 9 جىلدىڭ الدىندا، داشۋە بىتىرگەن چىن شۋاييۇي اۋىلعا قايتىپ ەگىنشى بولۋعا بەل بۋىپ، باستاماشىلدىقپەن سەلبەستىك كووپەراتيۆىن قۇرىپ، 2800 مۋدان استام كۇرىش اتىزىن كوتەرمەگە الىپ، ايتارلىقتاي قىرپۋلى جۇمىس ىستەدى.
”ىستەي بەرەسىڭ بە؟“، ـ دەپ سۇرادى باس شۋجي.
”ارينە، ىستەي بەرەمىن، ىستەگەن سايىن كۇش ـ قۋاتىمىز ارتا ٴتۇستى!“ جاس جىگىت بۇكپەسىز جاۋاپ قايتاردى.
مايسا وتىرعىزۋ ماشيناسى، مايسا كوشىرۋ ماشيناسى، وسىمدىك باپتاۋ ۇشقىش اپپاراتى... ” 80 ـ جىلداردىڭ تۇلەگى“ استىقتى مولىنان ەگەتىن شارۋا داي حۇڭ ٴوز ٴۇيىنىڭ اۋلاسىندا باس شۋجيگە كوكتەمگى ەگىس ٴۇشىن دايىنداعان اۋىل شارۋاشىلىعى ماشينا ـ جابدىقتارىن انىقتاپ تانىستىردى.
بۇرىن ٴبىر ٴۇيلى جان ەڭ كوپ بولعاندا 50 مۋ جەر سالاتىن. بۇگىنگى تاڭدا داي حۇڭ 480 مۋدان استام سۋلى اتىزدى كوتەرمەگە الىپ، جالپى كىرىسىن 600 مىڭ يۋاننان اسىردى. ”ول ’تىرەگىمىز‘ عوي“، ـ دەدى داي حۇڭنىڭ اتا ـ اناسى باس شۋجيگە ماقتانىشپەن.
جاڭاشا كاسىپتىك شارۋالار، جاڭاشا تيجارات تۇلعالارى، جاڭا تەحنيكا ۇستانىمى. وسىناۋ توپىراقتا استىق وندىرىسىنەن اۋىل ـ قىستاقتى گۇلدەندىرۋگە، اۋىل شارۋاشىلىعىن، اۋىل ـ قىستاقتى وسىزامانداندىرۋعا دەيىن تەرەڭ وزگەرىس جانە كۇش جالعاۋ ٴجۇرىلىپ، اناعۇرلىم سۇبەلى بولاشاققا جول اشۋدا.
استىق ٴبىر جىلدا ٴونىم بەرەدى، اعاش 10 جىلدا قاتارعا قوسىلادى، ٴبىر ادامدى تاربيەلەپ شىعۋعا اناعۇرلىم كوپ ۋاقىت كەتەدى. حۋناننىڭ بايتاق دالاسىندا مايسا جەتىلدىرۋدىڭ ٴدال كەزى كەلدى، سونداي ـ اق ول ادام تاربيەلەۋدىڭ ىرىستى توپىراعى سانالادى.
”باتىسىندا حىڭشان، شىعىسىندا يۋەلۋ، ورتاسىندا چىڭنان شۋيۋانى قاسقايىپ تۇر“. 3 ـ ايدىڭ 18 ـ كۇنى تۇستەن كەيىن سەبەزگىلەگەن كوكتەم جاڭبىرىندا ەندى عانا حۋناننىڭ چاڭشاسىنا كەلگەن باس شۋجي شي جينپيڭ حۋنان 1 ـ شىفان شۋەيۋانىنا (چىڭنان شۋيۋان مەكتەپ رايونى) قادام قويدى.
جەلدىڭ داۋىسى، جاڭبىردىڭ داۋىسى، كىتاپ وقىعان ۇندەر، ساباقحانا، جاتاقحانا، وزدىگىنەن ۇيرەنۋ بولمەسى، وتكەن كۇندەردى ەسكە الساق، ٴبارى دە جالىندى جىلدار ەكەن. ٴبىر قاتار ايكەل سول جىلدارداعى ساباقتاس ورەندەردىڭ ”وي شالقىپ جاستىق كوكتەم جالىنداعان، شاكىرتتىك جىگەرىنە قانات بىتكەن، كۇش ـ قايرات بويدى كەرنەپ ارىنداعان“ بەينەسىن قايتا ەلەستەتەدى.
تاياۋ زاماننان بەرى، وسى ”مىڭ جىلدىق وقۋ ورنى، ٴجۇز جىلدىق شىفان“ مەكتەبى ”قيسىن ۇيرەتىپ، حالىققا كومەكتەسۋ“ سىندى وقۋ ـ اعارتۋ ٴداستۇرىن اسقاقتاتىپ، ”ەل قامىن ويلاۋ، باتىلدىقپەن الدا ٴجۇرۋ، ٴبىلىمىن ەلگە پايدالى ىسكە جۇمساۋ، ٴبارىن تۇگەل قامتۋ“ سىندى حۋنان مادەنيەت رۋحىن جەتىلدىردى، ماۋ زىدۇڭ باستاعان قالىڭ العاباسار جاستار ٴومىرىن وتانعا ارناۋ ەركىمەن ٴداۋىر اعىنىنا ارالاسىپ، ٴبىر مەزگىل شوق جۇلدىزداي شۇعىلا شاشىپ، كوز تارتا جاينادى.
تاريحقا قايىرىلا قاراپ، باس شۋجي توتەنشە تەبىرەنىپ بىلاي دەدى: ”مەملەكەتىمىز كەدەي، ٴالسىز بولعان جىلداردا سول كەزدەگى ٴبىر توپ وتانشىلدار جۇڭگو قۇدىرەتتەنۋ ٴۇشىن وقۋ ـ اعارتۋدى دامىتۋى كەرەك دەپ قاراعان“.”مەكتەپتىڭ وقىتۋداعى ماقساتى وقۋشىلاردىڭ مادەنيەت ساپاسىن جوعارىلاتۋمەن بىرگە، وقۋشىلاردى وتان ٴۇمىتىن اقتاۋ مۇراتىن ورناتۋعا دا جەتەكتەۋ بولۋى كەرەك“.
كوكتەم جاڭبىرى ٴۇنسىز نارلەندىرىپ، كوكتەم مايساسى جايقالا ٴوسىپ كەلەدى.
مەكتەپتىڭ ۇلكەن زالىندا قىزۋ ىنتالى وقىتۋشى ـ وقۋشىلار قاۋمالاپ الدى. ماتەماتيكا جانە ساناق شۋەيۋانىنىڭ 3 ـ جىلدىق وقۋشىسى لي جيە الدىعا شىعىپ، كوتەرىڭكى ۇنمەن باس شۋجيگە ٴوزىنىڭ ٴبىلىم ىزدەۋ اسەرىن باياندادى.
لي جيە حۋناننىڭ باتىسىنداعى تاۋلى وڭىردەن كەلگەن. اۋىلىندا باستاۋىش مەكتەپ وقىپ جۇرگەندە حۋنان 1 ـ شىفان مەكتەبىنەن بىتىرگەن تاڭداۋلى وقىتۋشىنىڭ تاربيەسىندە بولىپ، ”ەرجەتكەندە مۇعالىمى سياقتى ادام بولۋعا“ بەل بايلاعان.
20 جاس ٴدال ٴومىردىڭ كوكتەمى. باس شۋجيدىڭ الدىندا لي جيە سەنىمدى دە باتىل تۇردە بىلاي دەدى: ”ٴسوزسىز جاستىق شاقتى قاستەرلەپ، وراتتى ساتتەردى قولدان بەرمەي، جاڭا داۋىردەگى ايتۋلى مۇعالىم بولىپ شىعامىن“.
10 نەشە جىلدان بەرى ۇكىمەت قارجىسىمەن وقىعان 20 مىڭنان استام اۋىل ـ قىستاق شىفان وقۋشىسى وسى ارادان اتتانىپ، اسقار تاۋدىڭ قويناۋىنا، قىستاق ـ قورجالارعا بارىپ، وقۋ ـ اعارتۋ سالاسىندا ەرىنبەي ەڭبەك ەتىپ، مەملەكەتتى قۇدىرەتتەندىرۋ ٴۇشىن ادام تاربيەلەدى.
وتاندى قۇتقارۋ، وتاندى گۇلدەندىرۋ، وتاندى قۇدىرەتتەندىرۋدە جىلدار تىنىمسىز جوڭكىلىپ، ەلىمىزدە ەرەسەن وزگەرىستەر تۋىلعانىمەن، جاستىق كوكتەم تامىرلاس بولدى. تاسقىنداعان وتانشىلدىق جىگەر قاشاندا وسى مەكتەپتىڭ مەكتەپ انىندەي قاتتى تەبىرەنتەدى: ”وقۋشىلار قۇلشىنسا بار ادام مىقتى بولىپ شىعادى!“
ٴالى ەسىمىزدە، 4 جىلدىڭ الدىندا، ”ەكىنشى 100 جىلدىق“ جاڭا جورىق باستالعالى تۇرعان، ” 14ـ بەسجىلدىق“ جوباسى دايىندالىپ جاتقان ەدى.
تاعى وسى چاڭشادا، سەبەزگى جاڭبىر جاۋىپ تۇرعاندا، باس شۋجي يۋەلۋ شۋيۋانىندا وقۋشىلارعا بىلاي دەدى: ’”چۋ ەلى دارىنعا مەيلىنشە باي جەر، سوندىقتان بۇل ٴوڭىر گۇلدەنگەن‘. جاڭا ٴداۋىر _ قاھارماندار كوپتەپ شىعاتىن ٴداۋىر“.” وقۋشىلار، ٴسوز جوق، ٴداۋىردىڭ كەلەلى تاپسىرماسىن اقتاڭدار، جاستىق ورالدىڭ جارقىن شاعىن تەككە وتكىزبەڭىزدەر“.
بيىل ” 14ـ بەسجىلدىق“ جوبانىڭ نىسانا ـ مىندەتتەرىن جۇزەگە اسىرۋداعى شەشۋشى جىل، حالىق رەسپۋبليكاسى 75 جىلدىق مەرەيتويىن قارسى الادى.
جالىندى جاس جانارلارعا قاراعان باس شۋجي بىلاي دەپ جىگەرلەندىردى: ”قازىر دۇنيە ٴجۇزى تاعى 100 جىلدا بولماعان زور وزگەرىس جاعدايىندا تۇر، ەلىمىز قازىر جۇڭگو ۇلگىسىندەگى وسىزامانداندىرۋ ارقىلى مەملەكەتتى قۇدىرەتتەندىرۋ قۇرىلىسى، ۇلتتى گۇلدەندىرۋ ۇلى ٴىسىن جاپپاي ىلگەرىلەتۋدە، زامانىمىزداعى جاس وقۋشىلار ٴدال تاماشا كەزدە تۇر“.
كوكتەم شۋاعىندا بايىرعى وركەنيەتتىڭ ۇزبەي جالعاسۋى مەن وسى زامانعى وركەنيەتتىڭ جاڭارۋى مىعىم دا باياندى كۇشتى ايگىلەدى.
حۋناننىڭ چاڭدىسى، ۋليڭ بايىرعى ايماعى. مىڭ جىلدان استام ۋاقىتتىڭ الدىندا، تاۋ يۋانميڭنىڭ قالامىمەن تالاي ادام اڭساعان ”قۇتتى قونىس“ سۋرەتتەلگەن ەدى.
بۇگىنگى تاڭدا چاڭدىنىڭ حىجيە كوشەسىندە دۇكەندەر قاز ـ قاتار ٴتىزىلىپ، ساياحاتشىلار ٴيىن تىرەسىپ، تاريحي ەستەمە مەن تىرشىلىك تىنىسى ارالاسىپ، توعىسىپ، قالا مادەنيەت تامىرى مەن وسى زامانعى تۇرمىس بىتە قايناسىپ، بايلىعى تاسىعان، ەلى اۋقاتتى تاماشا تىلەك رەالدىققا اينالدى.
كوكتەمگى جاڭبىردان كەيىن كۇن شۋاعىن توكتى. ادەمى جالپاق تاس توسەلگەن جولدى بويلاپ كەلە جاتقان باس شۋجي شي جينپيڭ دۋماندى حىجيە كوشەسىنە كەلىپ، يۋانياڭ زوۋما عيماراتىندا جەرگىلىكتى بەيزاتتىق مادەنيەت مۇرالارى شەبەرلىگى كورمەسىن تاماشالادى.
”جەرگىلىكتى ورىننىڭ سان الۋان ەرەكشەلىككە يە ٴداستۇرلى مادەنيەتى شۇعىلالى جۇڭحۋا وركەنيەتىن بىرگە قالىپتاستىردى ٴارى ەكونوميكالىق، قوعامدىق دامۋعا دەم بەردى“، ـ باس شۋجي گۋمانيتارلىق ەكونوميكا ٴىلىمىنىڭ ٴمانىن تاعى دا شەشىپ ٴتۇسىندىردى.
الىپ سۋ بوياۋلى سىزبا سۋرەتتىڭ الدىندا تۇرعان اعاش ويما بەيزاتتىق مادەنيەت مۇرا جالعاستىرۋشىسى پان نىڭحۇي باس شۋجيگە ٴوز جوسپارىن ايتتى _ 10 جىل ۋاقىت جۇمساپ، شىن سۇڭۋىننىڭ قالامىنان تۋعان «حۋنان ساپارىنان تەرمە ەستەلىكتەردى» 10 مەترلىك قىزىل شۇلىك كۇيە اعاشقا ويىپ، كورىكتى باتىس حۋناننىڭ تابيعاتىن، مادەنيەتىن اعاش ويما شەبەرلىگىمەن ايگىلەيمىن.
پان نىڭحۇيدىڭ قاراۋىنشا، ”اعاش ويما شەبەرلىك قانا ەمەس، تۋىندىعا جان ٴبىتىرۋ ٴۇشىن، ٴسوز جوق، وعان بار زەيىندى ارناۋ، ٴسوز جوق، تاريحي مادەنيەتكە توعىسۋ كەرەك“ ەكەن.
كوز جەتكەن سوڭ قاجىماي ەڭبەك ەتىپ، تىڭعىلىقتى تۇردە بەرىلە كىرىسىپ، ۋاقىتتىق قىزبالىققا بەرىلمەي، ەڭ سوڭعى تابىسقا ۇمتىلۋ كەرەك. بۇل مادەنيەتتى جالعاستىرۋشىنىڭ رۋحاني قاسيەتى بولىپ قانا قويماي، ونان دا ماڭىزدىسى، سان مىڭداعان ەڭبەكشىنىڭ، كۇرەسكەردىڭ ناعىز بەينەسى بولماق.
ٴدال باس شۋجي ۇنەمى ايتاتىنداي ”شەگە قاعۋ رۋحى“، ”تاباندىلىقپەن تابىسقا جەتۋ“، ”ٴومىر بويى ٴبىر ٴىستى تىندىرۋ“ بارلىعى قىزمەتتى يگەرۋدەگى تاباندىلىق، توزىمدىلىك جانە ٴادىس بولىپ تابىلادى.
باس شۋجي ليشۇيدەگى كەمەشىلەر ٴانى كورسەتىلىمىن سول جەردە كوردى.
”كەمە تارتامىز! ايحاي ـ اي، يو حىحى...“
ساحنادا بەيزاتتىق مادەنيەت مۇرالارىن جالعاستىرۋشىلاردىڭ شارىقتاعان، ايبىنى اسقاق حورى ليشۇي وزەنىندەگى كەمەشىلەردىڭ ەڭبەك كورىنىسىن جان ـ جاقتى ايگىلەپ، كوڭىلدى كولدەي تولقىتتى.
ساحنانىڭ ارتقى كورىنىسىندەگى كونە سۋرەتتىڭ ٴمانى تەرەڭ _
ەكى جاعالاۋداعى تاۋ بيىك، قۇلاما، ارناداعى سۋدىڭ اعىسى قاتتى دا قاتەرلى. جاعالاۋداعى كەمەشىلەر ارقاندى بەلدەرىنە وراپ، اياقتارىن تاسقا تىرەپ، بىركەلكى قادام الىپ، ەرلىكپەن العا ىلگەرىلەپ بارادى...
(شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ 3 ـ ايدىڭ 23 ـ كۇنى چاڭشادان بەرگەن حابارى)
