□ انار بۇلت \ شيجياڭ گازەتىنىڭ ٴتىلشىسى سۇڭ ۋيگو
3 ـ ايدىڭ 9 ـ كۇنى تۇڭعىش كەزەكتى تۇرپان ٴجۇزىم ساباعىن سورەگە شىعارۋ فەستيۆالىندا تارتىمدى حالىقتىق سالت ـ سانا ويىندارى الما ـ كەزەك قويىلدى.
□ سۋرەتتى وسمان ابدۇل تۇسىرگەن
2024 تۇرپاننىڭ ورىك گۇلى ماۋسىمى قيمىلى 3 ـ ايدىڭ 20 ـ كۇنى باستالدى، اسىعا كۇتكەن ”شينجياڭنىڭ تۇڭعىش كوكتەمى“ دە جەتىپ كەلدى.
”كارىز بويجەتكەندەرىنىڭ كوزدەرى ۇلكەن، بۇرىمى ۇزىن، ايگۇل وتە ادەمى... “ 3 ـ ايدىڭ 9 ـ كۇنى بويلىق كورىنىس وڭىرىندە «كارىز بويجەتكەنى» ٴانى شىرقالدى، كوپتەگەن ساياحاتشى ويناقى اۋەن مەن ىرعاققا ىلەسىپ، شۋاقتى كۇن ساۋلەسى ساياحاتشىلاردىڭ جۇزىنە توگىلىپ، باقىت كۇلكىسى ەستى، بۇل كورىنىس كوكتەم لەبى ەسكەن كوركەم كارتيناعا ۇقسايدى.
سول كۇنى تۇرپان قالالىق ۇكىمەت بويلىق كورىنىس وڭىرىندە ”شينجياڭنىڭ تۇڭعىش كوكتەمى . تۇرپانعا كوكتەمگى ساياحات“ تۇڭعىش كەزەكتى تۇرپان ٴجۇزىمى ساباعىن سورەگە شىعارۋ فەستيۆالى قيمىلىن وتكىزدى. ”مۇندا كەلەردەن بۇرىن، مەن ينتەرنەتتە شولۋ جاساپ، ٴار جىلى شينجياڭنىڭ تۇڭعىش كوكتەم قيمىلدارىنىڭ تۇگەلدەي تۇرپاننان باستالعاندىعىن بايقادىم“، ـ دەدى گانسۋدان كەلگەن ساياحاتشى جاڭ لين.
تۇرپان قالايشا بۇكىل شينجياڭنىڭ كوكتەمگى تۇڭعىش گۇل تاماشالاۋ ساياحاتىنىڭ تۇڭعىش بەكەتىنە اينالدى؟ ٴتىلشى تۇرپاننىڭ اۋىلدارىنان، قالادان مۇنىڭ جاۋابىن ىزدەدى.
كوكتەم ٴورىسى
وزگەشە جەر بەدەرى جارىق، جىلۋدى شوعىرلاندىرادى
”تۇرپاننىڭ ورىك گۇلى ورتاشا اۋا تەمپەراتۋراسى ٴۇرتىس 5 كۇن ℃5قا جەتكەندە اشىلادى، بۇل تۇرپاننىڭ قاشاندا ’شينجياڭنىڭ تۇڭعىش كوكتەمىن‘ قارسى الۋىنداعى سەبەپ“، ـ دەدى تۇرپان اۋىل شارۋاشىلىق اۋا رايى تاجىريبە پۋنكتىنىڭ باستىعى ما حۇڭ.
ما حۇڭ بىلاي دەپ ٴتۇسىندىردى: تۇرپان ويپاتى توتەنشە قۇرعاق، جاۋىن ـ شاشىنى از جەر. اۋا رايى ماتەريالدارىندا كورسەتىلۋىنشە، تۇرپان قالاسىنىڭ جىلدىق ورتاشا جاۋىن ـ شاشىن مولشەرى نەبارى 16 ميلليمەتر عانا، بۋلانۋ مولشەرى 3000 ميلليمەتردەن اسادى، تۇتاس جىلدا كۇن نۇرىنىڭ ٴتۇسۋ ۋاقىتى 3200 ساعاتتان اسادى ەكەن. ال تۇرپان ويپاتىنىڭ تەڭىز دەڭگەيىنەن ورتاشا بيىكتىگى شامامەن 500 مەتر، توڭىرەگىن تاۋ قورشاعان ويپات، كوكتەمدە جىلىعاننان كەيىن، توڭىرەگىندەگى اۋا اعىسى تاۋلى وڭىردەن ٴوتىپ، شوگىپ، تەمپەراتۋرانى جوعارىلاتۋ رولى كورنەكتى كۇشەيەدى، تۇرپان ويپاتىنا جينالعان جىلۋدىڭ سىرتقا تارالۋى قيىنعا سوعادى، سوندىقتان ”شينجياڭنىڭ تۇڭعىش كوكتەمى“ قالىپتاسادى.
”وزگەشە جەر بەدەرىنە ورىك گۇلىنىڭ ٴوسۋ ەرەكشەلىگى قوسىلىپ، تۇرپاننىڭ ورىك گۇلى باسقا جەرلەردەن ەرتەرەك اشىلادى“، ـ دەدى ما حۇڭ.
”شينجياڭنىڭ تۇڭعىش كوكتەمى“ اتىنا يە بولعاننان كەيىن، تۇرپان دا ٴار جىلى كوكتەمدە ساياحاتشىلاردىڭ ەڭ الدىمەن تاڭداپ ٴسوزسىز باراتىن جەرىنە اينالدى، تۇرپان ٴوزىنىڭ وزگەشە تارتىمدىلىعىن ايگىلەدى ٴارى شينجياڭعا كوكتەم ٴۇمىتىن دە جەتكىزدى.
كوكتەم گۇلى
وسى ارادان باستاپ اشىلادى
ٴبارى دە گۇل كوكتەمنىڭ ەلشىسى دەيدى، تۇرپاندا بۇل ٴتىپتى دە دالەلدەندى.
ٴار جىلى 3 ـ ايدىڭ ورتا شەنىنىڭ الدى ـ ارتىندا توقسۇن اۋدانىنداعى 10 مىڭ مۋلىق ورىك گۇلى جارىسا گۇل اشىپ، سان ـ ساناقسىز ساياحاتشىلار اتىن ەستىپ كەلىپ، قىزدار حانفۋ كيىپ، ورىك گۇلىنىڭ اراسىندا قايشالىسىپ، فوتو سۋرەت اۋەسكەرلەرى تىلشىلىك جابدىقتارىن ورناتىپ، كوكتەمنىڭ بەينەسىن تۇسىرەدى. توقسۇننىڭ ورىك گۇلى اشىلعاننان باستاپ، شينجياڭ گۇل ماۋسىمىنا ىركەس ـ تىركەس وتەدى، كوزدىڭ جاۋىن الاتىن گۇلدەردىڭ ىشىندە بالاۋسا ورىك گۇلى، قانىق قىزىل شاپتول گۇلى، قارداي اپپاق المۇرت گۇلى... الۋان رەڭدى گۇلدەر قۇلپىرىپ، كوكتەمنىڭ لەبى تۇرپاننان تيانشان الابىنا تارالىپ، شينجياڭنىڭ تۇكپىر ـ تۇكپىرىنە جەتەدى.
”دوستار، تۇرپانعا كەلىپ كوكتەم كۇندەرىمەن ۋادەلەسەيىك! بۇل جەردە ورىك گۇلى قۇلپىرىپ، ٴجۇزىم شارابىنىڭ حوش ٴيىسى اڭقيدى...“ 3 ـ ايدىڭ 8 ـ كۇنىنەن 10 ـ كۇنىنە دەيىن ”جۇلدىزدار شۇعىلا شاشقان“ نەگىزگى ساتىداعى بۇقارالىق مادەنيەت قيمىلدارى كورمەسى _ ”ٴجۇزىم قاسيەتتى قالاسى. جىبەك جولىنداعى مەرۋەرت“ تۇرپان مادەنيەت ـ ساياحاتىن تانىستىرۋ ارناۋلى قيمىلى ۇرىمجىدە ٴۇرتىس 3 رەت وتكىزىلىپ، تۇرپاننىڭ مول مادەنيەت ـ ساياحات بايلىعىن كورسەتىپ عانا قويماي، ونان دا ماڭىزدىسى، الداعى ورىك گۇلى ماۋسىمىن الدىن الا دۋمانداتتى.
ٴار جىلى كوكتەم باسىندا سۋىق اۋا اعىسى بولاتىندىقتان، ەڭ جاقسى گۇل تاماشالاۋ ماۋسىمى اۋا رايىنىڭ وزگەرىسىنە قاراي كەز كەلگەن ۋاقىتتا رەتتەلەدى. الايدا بۇل شينجياڭداعى ٴار ۇلت بۇقاراسىنىڭ كوكتەمگە ىنتىعۋىنا ىقپال جاساي قويمايدى. قيمىل جەر ـ جەردە دەرەۋ ورىستەتىلىپ، ۇيقىدا جاتقان ۇزاق قىستى وياتادى. ٴار ۇلت بۇقاراسى كوكتەم كيىمدەرىن كيىپ، اتىزدا، كورىنىس وڭىرلەرىندە ٴان شىرقاپ، بيگە باسىپ، ٴۇمىتتى كوكتەمدى القايدى.
كوكتەم اۋەنى
مول ٴونىم ٴۇمىتىن اكەلەدى
شينجياڭنىڭ قىسى ۇزاق ٴارى قاقاعان سۋىق بولادى.
ٴار جىلى 11 ـ ايدىڭ الدى ـ ارتىندا شينجياڭنىڭ جەر ـ جەرىندە قىس ٴتۇسىپ، قار جاۋىپ، سۋىق اعىستى، بوراندى اۋا رايى بۇقارانىڭ ٴجۇرىس ـ تۇرىسىنا ۇنەمى ىقپال جاسايدى. شاڭعى تەبۋ، مۇزدا سىرعاناۋ، قار اتىسۋ، قاردان ادام جاساۋ سياقتىلار ٴبىر سارىندى قىسقى تۇرمىسقا انتەك ٴار بەرگەنىمەن، كوپ ساندى ادامدار جونىنەن ايتقاندا، كوكتەم شۋاعىندا سەيىلدەپ، گۇل تاماشالايتىن ساتتەن ٴلاززات الۋ ۇنايدى.
3 ـ ايدىڭ 9 ـ كۇنى تۇڭعىش كەزەكتى تۇرپان ٴجۇزىم ساباعىن سورەگە شىعارۋ فەستيۆالى قيمىلى الاڭىندا ٴتىلشى كوپتەگەن بۇقارا مەن ورتا، باستاۋىش مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ قالىڭ مامىق كيىمدەرىن شەشىپ، پوپايكا جانە شاپان كيىپ، كوكتەم سامالى مەن شۋاعىنا شومىلعاندىعىن، تاعى كوپتەگەن بۇقارانىڭ دوڭگەلەكتى ورىندىقتى يتەرىپ، قارتتاردى سۇيەپ بويلىق كورىنىس وڭىرىنە كەلىپ، كوكتەم شۋاعىنا شومعاندىعىن كوردى. ساداق اتتى، دوپ تەپتى، گۋجىڭ شەرتتى... وقۋشىلار قيمىل الاڭدارىندا قايشالىسىپ، شەكسىز ومىرشەڭدىك كۇشتى كورسەتتى.
”قاريا وسى قىستا نەگىزىنەن سىرتقا شىقپادى، قازىر كۇن جىلىندى، وتباسىمىزداعىلار دا وسى ورايدا سىرتقا شىعىپ ٴجۇرمىز“. سول كۇنى تۇرپان قالاسىنىڭ تۇرعىنى جاۋ يۋە شەشەسىن جانە 8 جاستاعى بالاسىن ەرتىپ بىرگە بويلىق كورىنىس وڭىرىنە كەلىپ، سۋرەتكە ٴتۇسىپ، ساۋداگەرلەر جاساعان ٴتۇرلى ٴدامدى تاعامداردان ٴدام تاتتى.
قالا تۇرعىندارى كوكتەمگى سەيىلگە شىعۋمەن ابىگەر بولسا، باعباندار وسى ماۋسىمدا ٴتىپتى دە مول ٴونىم الۋدى ارماندايدى. تۇرپان قالاسى گاۋچاڭ رايونى بويلىق ٴمالىسى ٴجۇزىم الەۋمەتتىك اۋماعىندا يليار روزى وتباسىنداعىلارمەن بىرگە ٴجۇزىم اعاشىن سورەگە شىعارىپ جاتىپتى.
تۇرپان قالاسىنىڭ ٴجۇزىم ەگۋ تاريحى ۇزاق، ٴجۇزىمنىڭ ۇزاق قىستان ٴوتۋى ٴۇشىن، ٴار جىلى قىس كىرۋدەن بۇرىن باعباندار ٴجۇزىم ساباعىن جەر استىنا تەرەڭ كومۋى كەرەك، شاعىن اۋماقتا ەگىلگەن ٴجۇزىم ساباعىن قارما ٴتارىزدى وراپ، كومگەننەن كەيىن، ٴبىر ـ بىرلەپ كىشكەنە توبەشىك پايدا بولادى، بەينە توپىراق ۇيمەسى سياقتى، تەمپەراتۋرا جىلىنعاننان كەيىن، ولاردى جەر استىنان قازىپ الۋ كەرەك، بۇل بارىس ساباقتى سورەگە شىعارۋ دەپ اتالادى. ال كەڭ كولەمدى ەگىستىك جەرگە ەگىلگەن جۇزىمدە ٴجۇزىم ساباعىن جىراعا كومىپ تاستايدى. ”وسىلايشا ماشينالاندىرىپ ساباقتى سورەگە شىعارۋعا اناعۇرلىم قولايلى بولادى، ساباقتى سورەگە شىعارۋ ونىمدىلىگى اناعۇرلىم جوعارى بولادى، بۇل ساباقتى سورەگە شىعارۋ بارىسىندا تىڭايتقىش بەرۋ سياقتى ەگىس جۇمىستارىنا دا ٴتيىمدى“، ـ دەدى يليار.
ٴار جىلى ٴجۇزىم ساباعىن سورەگە شىعارۋ باعباندار جونىنەن العاندا ٴىرى ٴىس، ولاردىڭ قاراۋىنشا، ٴجۇزىم ساباعىنىڭ ٴجۇزىم سورەسىنە شىعارىلۋى ٴبىر جىلدىق ەگىس جۇمىسىنىڭ باستالعاندىعىنان ٴارى ٴبىر جىلدىق مول ونىمنەن دەرەك بەرەدى.
