شەكارا اتتاعان جول تورى ازيا _ ەۆروپاعا تۇتاستى
_ شينجياڭنىڭ ”10 تور“ قۇرىلىسى جونىندەگى جەلىلەس حابار (10)
□ انار بۇلت \ شينجياڭ گازەتىنىڭ ٴتىلشىسى لۋ فىڭباۋ
الاتاۋ ساعاسىندا كوكتەم سامالى ەسىپ تۇر.
گۋدوك ٴۇنى ىشىندە جۇڭگو ـ ەۆروپا كەزەكشى پويەزدەرى ارلى ـ بەرلى تولاسسىز قاتىناۋدا. ٴبىرىنشى ماۋسىمدا الاتاۋ ساعاسى شەكارا وتكەلىنەن قاتىناعان جۇڭگو _ ەۆروپا (ورتا ازيا) كەزەكشى پويەزى 1809عا جەتىپ، سايكەس مەزگىلدەگىدەن %13.7 ارتىپ، تاعى دا تىڭ دەڭگەيگە جەتتى.
جۇڭگو _ ەۆروپا كەزەكشى پويەزدەرىنىڭ بارعان سايىن كوبەيۋى شينجياڭنىڭ ەۆروپا _ ازيانى ۇلاستىرعان شەكارا اتتاعان جول تورىن بەلسەنە سومداۋىنان ايرىلا المايدى.
جۋىق جىلداردان بەرى شينجياڭ مەملەكەتتىڭ جالپى جاعدايىنداعى ستراتەگيالىق ورنىن مىقتاپ يگەرىپ، ”ٴبىر بەلدەۋ، ٴبىر جول“ قۇرىلىسى ورايىن قارمانىپ، ازيا _ ەۆروپا التىن ارناسى مەن باتىسقا ەسىك اشۋدىڭ الدىڭعى شەبىن بەلسەنە تۇلعالاپ، ٴبىر قىدىرۋ تاس جول، تەمىر جول، اۆياتسيا جانە شەكارا وتكەلى سياقتى ٴوزارا ۇلاسقان، تۇتاسقان نىسانداردى سالىپ، ەۆروپا _ ازيانى ۇلاستىرعان شەكارا اتتاعان جول تورىن جەدەل قالىپتاستىرىپ، مەملەكەتتىك جوعارى دەڭگەيدە سىرتقا ەسىك اشۋ بارىسىندا بارعان سايىن اناعۇرلىم زور رول اتقاردى.
ەۆروپا _ ازيانى ۇلاستىرعان كوپىردى بەرىك ورناتتى
4 ـ ايدىڭ 2 ـ كۇنى بىرنەشە ساياحاتشى شەكارالىق تەكسەرۋدەن وتكەننەن كەيىن، حالىقارالىق جولاۋشى تاسىمالى ۇلكەن اۆتوبۋزىنا وتىرىپ، الاتاۋ ساعاسى تاس جول شەكارا وتكەلىنەن شەكارادان شىعىپ، قازاقستاننىڭ دوستىق قالاشىعىن بەتكە الىپ، شەكارا اتتاعان ساياحاتتى جانە ساۋدا ـ ساتتىق اۋىس ـ كۇيىسىن باستادى.
2024 ـ جىل _ جۇڭگو ”قازاقستان ساياحات جىلى“، جۇڭگو مەن قازاقستاننىڭ ۆيزا كەشىرىم ەتۋ ساياساتى ەكى جاقتىڭ ساۋداسىنىڭ، ساياحاتىنىڭ قىزۋ ورلەۋگە كوتەرىلۋىنە مۇمكىندىك جاسادى. بيىل ٴبىرىنشى ماۋسىمنان بەرى الاتاۋ ساعاسى تاس جول شەكارا وتكەلىنەن شەكارادان كىرىپ ـ شىققان ساياحاتشىلار سانى سايكەس مەزگىلدەگىدەن %30تەن استام ارتتى.
شينجياڭنىڭ ورتا ازيامەن، ەۆروپامەن بارىس ـ كەلىسىنىڭ تاريحى ۇزاق. نەشە مىڭ جىلدان بەرى كەرۋەن قوڭىراۋ ٴۇنى ىشىندە كەلىپ ـ كەتكەن ساۋدا كەرۋەندەرى شينجياڭ ارقىلى جۇڭگو مەن ازيا ـ ەۆروپا ەلدەرىنىڭ ەكونوميكاسىن، مادەنيەتىن تىعىز بايلانىستىردى.
الايدا اناعۇرلىم كەڭ كولەمدى، اناعۇرلىم تەرەڭ اۋىس ـ كۇيىس تاعى سول تەمىر جول تاسىمالىنان باستالدى.
1992 ـ جىلى 9 ـ ايدىڭ 12 ـ كۇنى الاتاۋ ساعاسى ۆوگزالى باتىسقا قاراي ۇزارىپ قازاقستان شەكاراسىنىڭ ىشىندەگى دوستىق ۆوگزالىمەن رەليس تۇتاستىردى، بۇل جاڭا ەۆروپا _ ازيا قۇرلىق كوپىرىنىڭ (” 2 ـ ازيا _ ەۆروپا قۇرلىق كوپىرى“ دەپ تە اتالادى) رەسمي جارىققا شىققاندىعىن كورسەتەدى، شىعىسى لانيۇنگاڭنان باستالىپ، شينجياڭ ارقىلى قازاقستاندى، رەسەيدى ەندەي ٴوتىپ، باتىسى نيدەرلاندتىڭ روتتەردامىنا دەيىنگى تەمىر جولدىڭ كۇرە ارناسى ىسكە قوسىلدى. وسى شەكارا اتتاعان تەمىر جول سالىنىپ بولعان سوڭ، ازيا مەن ەۆروپانىڭ كەڭ بايتاق ىشكى قۇرلىقتىق وڭىرلەرىندە تەمىر جولدىڭ جاڭا ارناسى جارىققا شىقتى.
شەكارا اتتاعان تەمىر جولعا سۇيەنىپ، 2011 ـ جىلى 3 ـ ايدىڭ 19 ـ كۇنى تۇڭعىش ”چۇڭچيڭ _ شينجياڭ _ ەۆروپا“ حالىقارالىق جۇك تاسىمال كەزەكشى پويەزى چۇڭچيڭنەن جولعا شىعىپ، الاتاۋ ساعاسى شەكارا وتكەلىنەن شەكارادان شىققان سوڭ گەرمانيانىڭ دۋيسبۋرگىنە جەتىپ، جۇڭگو _ ەۆروپا كەزەكشى پويەزىنىڭ جاڭالىق اشا دامۋىنىڭ تاراۋىن اشتى. وسىدان سوڭ جۇڭگو _ ەۆروپا كەزەكشى پويەزدەرى ارلى ـ بەرلى تولاسسىز جۇيتكىپ، جۇڭگو مەن ەۆروپا ارالىعىنداعى ماڭىزدى ساۋدا دانەكەرىنە اينالدى.
2012 ـ جىلى 12 ـ ايدا قورعاس _ التىنكول تەمىر جولىندا پويەز قاتىناپ، جۇڭگو مەن ورتا ازيا، ەۆروپا ەلدەرى اراسىنداعى زات اينالىمى سەلبەستىگىنىڭ ونىمدىلىگىن ونان ارى جوعارىلاتتى.
”ٴبىر بەلدەۋ، ٴبىر جولدى“ بىرگە قۇرۋ باستاماسى العا قويىلعاننان بەرى، ازيا _ ەۆروپا ەلدەرى اراسىنداعى سەلبەستىك اناعۇرلىم جيىلەي ٴتۇستى. شينجياڭ تاريحي ورايدى يگەرىپ، قۇرىلىس تەبىنىن كۇشەيتتى، قازىرگە دەيىن ەكى جاقتى حالىقارالىق تاس جول تاسىمالى جەلىسىنەن 118ى اشىلدى؛ شينجياڭنان ەۆروپاعا دەيىنگى جوعارى قارقىندى تاس جول تۇتاس لەنيا بويىنشا تۇتاستى؛ قۇرلىقتاعى 15 شەكارا وتكەلدىڭ تاس جولى تۇگەلدەي اسفالتتاندىرىلدى؛ اشىلعان 13 شەكارا وتكەلدىڭ 12سىنە 2 ـ دارەجەلى جانە ودان جوعارى دارەجەلى تاس جول تۇتاستى، جەتەۋىنە جوعارى قارقىندى (1 ـ دارەجەلى) تاس جول تۇتاستى؛ لانجوۋ _ شينجياڭ تەمىر جولى جىڭ _ الاتاۋ ساعاسى بولىگىنىڭ كوبەيتىلگەن 2 ـ جەلىسى سالىنىپ بولدى؛ تۇتاس شينجياڭدا تاسىمال اۋەجايى 25كە جەتىپ، شينجياڭ وڭىرىندە حالىقارالىق جانە وڭىرلىك جولاۋشى تاسىمال اۋە جەلىسىنىڭ جالپى سانى 22گە جەتىپ، 13 مەملەكەتتىڭ 16 قالاسىن جانە شياڭگاڭ ەرەكشە اكىمشىلىك رايونىن قامتىدى.
ورايدى مىقتى يگەرىپ، شەكارا اتتاعان تور قالىپتاستىردى
2023 ـ جىلى 5 ـ ايدا باس شۋجي شي جينپيڭ تۇڭعىش كەزەكتى جۇڭگو _ ورتا ازيا باسشىلار ماجىلىسىندەگى ارقاۋ سوزىندە بىلاي دەپ باسا دارىپتەدى: جۇڭگو جاق شەكارا اتتاعان تاسىمالداعى زات وتكىزۋ مولشەرىن جالپى بەتتىك جوعارىلاتىپ، كاسپي تەڭىزىنەن ەندەي وتەتىن حالىقارالىق تاسىمال ٴدالىزى قۇرىلىسىنا قولداۋ كورسەتىپ، جۇڭگو _ قىرعىزستان _ وزبەكستان، جۇڭگو _ تاجىكستان _ وزبەكستان تاس جولىنىڭ قاتىناۋ قابىلەتىن جوعارىلاتىپ، جۇڭگو _ قىرعىزستان _ وزبەكستان تەمىر جول نىسانىن ٴتۇيىلىستىرۋ جونىندە اقىلداسۋدى ىلگەرىلەتەدى.
اۆتونوميالى رايوندىق پارتكوم باس شۋجي شي جينپيڭنىڭ ماڭىزدى ٴسوزىنىڭ رۋحىن باتىل دايەكتىلەندىرىپ، تياناقتاندىرىپ،”بەس ۇلكەن ستراتەگيالىق ورنىن“ جۇڭگو ۇلگىسىندەگى وسىزامانداندىرۋدىڭ شينجياڭ امالياتىن ىلگەرىلەتۋدىڭ ماڭىزدى كوزدەۋ ٴتۇيىنى، كۇش سالۋ ٴتۇيىنى ەتۋگە تاباندى بولىپ، دامۋ ورايىن مىقتاپ يگەرىپ، دامۋداعى قيىن ماسەلەلەردى شەشىپ، دامۋ باسىمدىعىن نىعايتتى.
بيىلعى اۆتونوميالى رايوننىڭ ۇكىمەت قىزمەتىنەن بايانداماسىندا وسى زامانعى نەگىزدىك قۇرىلعى جۇيەسىن جەدەل قۇرۋ العا قويىلىپ، ” 10 توردىڭ“ اتقارۋ جوباسى جاسالدى، سونىڭ ٴبىرى ەۆروپا _ ازيانى ۇلاستىراتىن ـ تۇتاستىراتىن شەكارا اتتاعان توردى بەلسەنە تۇلعالاۋ.
’”ٴبىر بەلدەۋ، ٴبىر جولدى‘ بىرگە قۇرۋدا نەگىزدىك قۇرىلعىلاردى ۇلاستىرۋ ـ تۇتاستىرۋ _ سەلبەسۋدىڭ، دامۋدىڭ نەگىزى، سوندىقتان ەۆروپا _ ازيانى ۇلاستىراتىن ـ تۇتاستىراتىن شەكارا اتتاعان تور قۇرۋ اسا قاجەتتى“، ـ دەدى شينجياڭ داشۋەسى ەكونوميكا جانە باسقارۋ شۋەيۋانى پارتكومىنىڭ شۋجيى ما ۋي.
ەۆروپا _ ازيانى ۇلاستىراتىن ـ تۇتاستىراتىن شەكارا اتتاعان تور قۇرۋدى ارقاۋ ەتە وتىرىپ، بيىل شينجياڭ شەكارا اتتاعان تەمىر جول نىسانىنىڭ الدىڭعى مەرزىمدىك قىزمەتتەرىن ويداعىداي ىستەيدى، G315 جەلىسىنىڭ توپا _ تورعات شەكارا وتكەلىنە دەيىنگى قاتارلى تاس جول ارناسى قۇرىلىسىن جەدەلدەتەدى، قۇلجا اۆياتسيا شەكارا وتكەلى رەسمي اشىق ۇستالادى، شينجياڭنان بىرگە قۇراتىن مەملەكەتتەردىڭ نەگىزگى قالالارىنا قاتىنايتىن حالىقارالىق اۋە لەنياسى اشىلادى جانە كوبەيتىلەدى.
شەكارا اتتاعان تور قۇرۋ جاڭا تاريحي ورايدى قارسى الدى.
”بيىل تاس جول نەگىزدىك قۇرىلعىلارىن ۇلاستىرۋدى ـ تۇتاستىرۋدى بار كۇشپەن ىلگەرىلەتەدى“، ـ دەدى اۆتونوميالى رايوندىق قاتىناس ـ تاسىمال مەڭگەرمەسى پارتكومىنىڭ مۇشەسى، ورىنباسار مەڭگەرمە باستىعى سۇن جين. بيىل G216 جەلىسى قىزىلتاۋ ساعاسىنان التايعا دەيىنگى تاس جول، S319 جەلىسى بۋىرشىننان جەمەنەي شەكارا وتكەلىنە دەيىنگى تاس جول سالىنىپ بولادى، بەدەل شەكارا وتكەلىنىڭ تاس جولىندا قاراپايىم جانە الاڭسىز تۇردە قاتىناس قاتىناۋ ٴارى حالىقارالىق تاس جول تاسىمالىنداعى اۋىس ـ كۇيىستى، سەلبەستىكتى تەرەڭدەتۋ، حالىقارالىق تاس جول تاسىمالىنداعى كەدەننەن ٴوتۋدى قولايلىلاندىرۋ ورەسىن جوعارىلاتۋ سياقتىلار جۇزەگە اسىرىلادى.
مۇنان تىس، شينجياڭ بيىل ٴۇرىمجى حالىقارالىق اۋەجايىن جاڭالاپ، كەڭەيتىپ سالۋ ينجەنەرياسىن اياقتاتادى، جىڭ _ قۇلجا _ قورعاس تەمىر جولىنىڭ كوبەيتىلگەن 2 ـ جەلىسى ينجەنەرياسىنىڭ الدىڭعى مەرزىمدىك قىزمەتتەرىن ويداعىداي ىستەيدى، سونداي ـ اق بەدەل شەكارا وتكەلى تاس جولى جانە شەكارالىق وزەن كوپىرى، ەركەشتام شەكارا وتكەلى شەكارالىق وزەن كوپىرى قاتارلى نىسانداردىڭ الدىڭعى مەرزىمدىك قىزمەتتەرىن بەلسەنە ىلگەرىلەتەدى.
ىشپەن، سىرتپەن بىرلەسە ارەكەتتەنىپ، قاتىناس تورى كۇشەيتىپ قۇرىلادى
كەزەكتە ازيا _ ەۆروپا اراسىنداعى قاتىناس بايلانىسى كۇن سايىن تەرەڭدەدى، الايدا كوپتەگەن سىن ـ سايىستار اۋەلگىدەي ورىن تەۋىپ وتىر، جەر ٴتۇزىلىسى، جەر بەدەرىنىڭ كەدەرگىسى سەبەبىنەن قۇرلىقتىق تاسمالدىڭ نەگىزدىك قۇرىلعىسى كەمەلدى بولمادى، ٴارقايسى مەملەكەتتىڭ تاسىمال ولشەمى، ەرەجەسى ٴبىرىڭعاي بولماعاندىقتان، قۇرلىقتىق تاسىمالدا جالعاسقانىمەن ىركىلىسسىز بولماۋ جاعدايى تۋىلدى؛ تەڭىز جول تاسىمالى پىسىپ ـ جەتىلگەنىمەن، اۋا رايىنىڭ جانە حاۋىپسىزدىك فاكتورلارىنىڭ ىقپالىنا كوپ ۇشىرايدى؛ اۆياتسيا تاسىمالىنىڭ وزىندىك قۇنى جوعارى جانە تاسىمال قۋاتى شەكتى.
”جەر شارى قىستاعىنىڭ“ دامۋ اياسىندا، مەملەكەتتەر اراسىندا ىشكەرىلەي سەلبەستىك جاساۋ سوزسىزدىككە اينالدى، تەمىر جول، تاس جول، اۆياتسيا سياقتى كوپ ٴتۇرلى قاتىناس تاسىمالىن ٴبىر تۇلعالاندىرعان ۋنيۆەرسال قاتىناسىنىڭ شەكارا اتتاعان تورىن تۇلعالاۋ ازيا ـ ەۆروپانىڭ ەكونوميكا ـ ساۋدا بارىس ـ كەلىسىن جانە مادەنيەت اۋىس ـ كۇيىسىن جەبەۋدە ماڭىزدى مانگە يە.
شينجياڭ تىنباي ارەكەتتەندى.
اۋا رايى جىلىنىپ، G315 جەلىسىنىڭ توپا _ تورعات شەكارا وتكەلى تاس جولى قۇرىلىس نىسانى جۇمىس باسىندا قازۋ ماشيناسى گۇرىلدەپ، كۇبىلى ماشينا ارلى ـ بەرلى قايشالىسىپ، قۇرىلىسشىلار كۇشتى تەبىنمەن قۇرىلىس مەرزىمىن مىقتاپ يگەرىپ، جەدەل جۇمىس جۇرگىزدى.
توپا _ تورعات تاس جولى قۇرىلىس نىسانىنىڭ تۇتاس جەلىسى 1 ـ دارەجەلى تاس جول ولشەمى بويىنشا سالىنىپ، مەجەمەن 2025 ـ جىلدىڭ سوڭىندا اياقتاپ، كولىك قاتىنايدى، نىسان سالىنىپ بولعان سوڭ تورعات شەكارا وتكەلىنىڭ قاتىناۋ قابىلەتى مەن قىزمەت وتەۋ دەڭگەيىن ٴونىمدى جوعارىلاتىپ، جەلى بويىنداعى ٴار ۇلت بۇقاراسىنىڭ قاتىناس شارت ـ جاعدايىن جاقسارتادى.
سۇن جين بىلاي دەدى: توپا _ تورعات تاس جولى قۇرىلىس نىسانىنان تىس، بيىل سالىنىپ جاتقان G680 جەلىسىنىڭ تايكەشكەننەن شاكۇرتىگە دەيىنگى سياقتى شەكارا وتكەل تاس جولدارىندا تۇگەلدەي قاربالاس قۇرىلىس جۇرگىزىلۋدە.
شينجياڭ جۇڭگو _ قىرعىزستان _ وزبەكستان، جۇڭگو _ پاكيستان، جۇڭگو _ قازاقستان شەكارا اتتاعان تەمىر جول نىساندارىنىڭ الدىڭعى مەرزىمدىك قىزمەتتەرىن دە بەلسەنە ىلگەرىلەتۋدە، قورعاس، الاتاۋ ساعاسى سىندى ەكى تەمىر جول شەكارا وتكەلى نەگىزىندە، سىرتقا اشىق ۇستالعان تەمىر جول شەكارا وتكەلىن كوبەيتۋگە كۇش سالۋدا.
نيەتتەس بولعاندارعا جول الىستىق ەتپەيدى.
3 ـ ايدىڭ باسىندا جۇڭگونىڭ شينجياڭى مەن قىرعىزستان، وزبەكستان قاشقاردا ٴۇش جاق كەڭەسىن وتكىزىپ، جۇڭگو _ قىرعىزستان _ وزبەكستان تەمىر جول قۇرىلىس نىسانىن جەدەل ىلگەرىلەتتى.
تاياۋدا جالپى ۇزىندىعى 272 كيلومەتر كەلەتىن جۇڭگو تارباعاتاي باقتى _ قازاقستان اياكوز تەمىر جولىنىڭ قازاقستان شەكاراسى ىشىندەگى ينجەنەرياسى باستاپ سالىندى. جوسپار بويىنشا، وسى قوس رەليستى تەمىر جول 2027 ـ جىلى پايدالانۋعا بەرىلەدى، جاڭا تەمىر جول لەنياسى قازاقستاننىڭ ەكسپورت مولشەرىن جانە رەسەيدەن جۇڭگوعا كەلەتىن زاتتى وتكەرمەلەۋ مولشەرىن كوپ مولشەردە ارتتىرادى.
”شەكارا اتتاعان كەشەندى قاتىناس تورىن قۇرۋ جەلى بويىنداعى مەملەكەتتەردىڭ ورتاق قۇلشىنىس جاساۋىن جانە سايكەسۋىن قاجەت ەتەدى، ٴارقايسى مەملەكەتتەر اراسىندا سەلبەستىك كەلىسىمىنە قول قويىسۋ، كوپ جاقتى مەحانيزم ورناتۋ سياقتى تاسىلدەر ارقىلى قاتىناس سالاسىنىڭ ىشكەرىلەي سەلبەستىك جاساۋىن جەبەپ، اشىق، سيىسىمدى، جالپىعا ٴتيىمدى وڭىرلىك قاتىناستىڭ ٴبىر تۇلعالانعان ارناسىن بىرگە تۇلعالاۋ كەرەك“، ـ دەدى ما ۋي.
ٴارقانداي ىسكە كىرىسۋدەن بۇرىن، دايىندىق قىزمەتىن ويداعىداي ىستەۋ كەرەك. قاتىستى قايراتكەرلەر بىلاي دەپ قارادى: جۇڭگونىڭ شينجياڭى مەن قاتىستى مەملەكەتتەردىڭ فينانس قۇرىلىمدارىنىڭ قولداۋ كورسەتۋىنەن تولىق پايدالانىپ، نىساندى ورنىقتى قارجى قاينارىمەن قامداۋىنا بولادى. سونىمەن بىرگە كوپ نەگىزدەنگەن قارجى قۇراۋ ٴتاسىلى جونىندە ىزدەنىس جاساۋعا بولادى، مىسالى، زايوم تاراتۋ، قوعامدىق كاپيتالداردى ات سالىسۋعا باۋراۋ، ت . ب، كوپ ارنالى، باياندى قارجى قامتاماسىز ەتۋ مەحانيزمىن قالىپتاستىرىپ، جوعارى ٴونىمدى، قولايلى ۋنيۆەرسال قاتىناس شەكارا اتتاعان تورىنىڭ ازيا _ ەۆروپا اراسىنداعى ۇلاستىرۋدىڭ ـ تۇتاستىرۋدىڭ ورنىقتى ”كوپىرىنە“ اينالۋىن ىلگەرىلەتۋ كەرەك.
