شەكارا وڭىردە جايناعان جاستىق كوكتەم كۇرەس جۇرگىزۋدىڭ دەر شاعى
_ شينجياڭ جاستارىنىڭ كەلبەتى جونىندە
انار بۇلت \ شينجياڭ گازەتىنىڭ تىلشىلەرى فان چيۇڭيان، يان شياۋتيان، پراكتيكانت ياڭ يانيۇي
داۋىرمەن تەڭ قادامدا ىلگەرىلەپ، جاستىق نۇر ـ شۇعىلاسىن جايناتىپ، جاستىق تاراۋىن جازدى.
كوكەيىندە اسقاق ارمان الاۋلاعان جاڭا ٴداۋىردىڭ جاستارى شينجياڭ ەكونوميكاسىنىڭ، قوعامىنىڭ جوعارى ساپالى دامۋى سىندى ەڭ تاماشا وراي مەزگىلىنە ٴدوپ كەلىپ، تيانشان الابىنىڭ بارلىق جەرىنەن جاستىق شاقتىڭ قۋاتتى قوزعاۋشى كۇشى مەن جاسامپازدىق قۋاتى تاسقىندادى. ولار پارتيا مەن حالىقتىڭ ۇندەۋىنە ٴۇن قوسىپ، عىلىم ـ تەحنيكادا جاڭالىق اشۋ، اۋىل ـ قىستاقتى گۇلدەندىرۋ، جاسىل دامۋ، قوعامدىق قىزمەت وتەۋ، وتاندى قورعاپ شەكارانى كۇزەتۋ سياقتى ٴار سالا، ٴار جاقتا باتىلدىقپەن اتويشى جانە جالىندى كۇش بولىپ، وزىنە سەنۋ، ٴوزىن الۋەتتەندىرۋ، قايسار، ىسكەر بولۋ سىندى رۋحاني بەت ـ بەينەنى ايگىلەدى.
ارىندى، جىگەرلى، جالىندى بولدى
قوعام جونىنەن جاستار بەينە ادام دەنەسىندەگى جاڭا، جاندى كلەتكا ىسپەتتى. ولار جاڭا تەحنيكا، جاڭا ۇستانىم، جاڭا ٴادىس جونىندە ىزدەنىس جاساۋعا جانە ونى امالياتتا ايگىلەۋگە بەلسەنە ات سالىسىپ، زاتتىق وركەنيەت پەن رۋحاني وركەنيەت قۇرىلىسىنا جاڭا جالىندى كۇش ۇستەدى.
وسى رەتكى ”1 ـ مامىر“ دەمالىسى كەزىندە، جۇڭگو عىلىم اكادەمياسى شينجياڭ فيزيكا ـ حيميا تەحنيكا زەرتتەۋ ورنى كريستال ماتەريالدارىن زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ تەتە اعا زەرتتەۋشىسى لي گۋاڭماۋدىڭ تەلەفونى شىرىلداپ توقتامادى، مەرەكەلىك امان ـ سالەمنەن تىس، كوپتەگەن ساباقتاسى جانە كاسىپتەسى تەلەفون شالىپ، ولاردىڭ ۇجىمىنىڭ ”جۇڭگو جاستار 4 ـ مامىر مەدالى كوللەكتيۆى“ اتاعىنا يە بولعاندىعىن قۇتتىقتادى.
جايدارى دا بالا ٴجۇزدى لي گۋاڭماۋ قاراماققا داشۋە وقۋشىسى سياقتى، ٴبىراق ول تۇرعان جۇڭگو عىلىم اكادەمياسى شينجياڭ فيزيكا ـ حيميا تەحنيكا زەرتتەۋ ورنى فوتو ەلەكتر يقۋاتتىق كريستال ماتەريالدارى جاعىندا جاڭالىق اشۋ ۇجىمىنىڭ ورتاشا جاس شاماسى 29 جاس قانا. جاستاردان قۇرام تاپقان وسى عىلمي زەرتتەۋ ۇجىمى 160.5 نانومەترلىك قانىق ۋلترا كۇلگىن ساۋلە شىعارىپ، تولقىن ۇزىندىعى ەڭ قىسقا ساۋلەنى تىكەلەي جيىلىگىن ەسەلەپ شىعارۋدىڭ الەمدىك رەكوردىن جاڭالادى.
ٴداۋىردىڭ جاۋاپكەرشىلىگى جاستارعا جۇكتەلىپ، قادىرلەۋ كاسىپكە اينالعاندا، وسى جاستار قىزمەت بارىسىندا ”باتىلدىقپەن جاڭا باستاما اشتى“، ”باتىلدىقپەن جاڭا جول اشتى“. لي گۋاڭماۋ بىلاي دەدى: ”داڭققا يە بولىپ، ايرىقشا جىگەرلەندىك، شينجياڭعا تامىر تارتىپ، ەسىل ساتتەردى قولدان بەرمەي، جۇڭگونىڭ فوتو ەلەكتر يقۋاتتىق كريستال سالاسىنداعى باسىم ورنىن بەكەمدەۋگە جانە دامىتۋعا ۇلەس قوسامىز“.
5 ـ ايدىڭ 1 ـ كۇنى ساعات 9دان 30 مينۋت وتكەندە، اۆتونوميالى رايوندىق مۇراجايدىڭ قاقپاسىنىڭ الدىندا ساياحاتشىلار قاتارعا ٴتىزىلىپ مۇراجايعا كىرگەلى تۇر، ٴتۇسىندىرۋشى پاريبەك جيلان مۇراجايدىڭ ۇلكەن زالىندا ٴۇنسىز كۇتىپ تۇرىپ، كوتەرىڭكى رۋحاني بەت ـ بەينەمەن شار تاراپتان كەلگەن قوناقتاردى قارسى الۋعا دايىندالدى.
تەحنولوگياسى شەبەر سەگىز ايداعار بەدەرلى التىن بەلبەۋ ايىلباسى، مۇراجايدىڭ ەرەكشە قۇندى اسىلى ”بەس جۇلدىز شىعىستان كوتەرىلسە جۇڭگوعا قۇت“ دەگەن جازۋ بار حان ٴداۋىرىنىڭ قامقا بىلەكقابى... ونىڭ ەگجەي ـ تەگجەيلى تۇسىندىرۋىنە ىلەسە، ەكسكۋرسيالاۋشىلار تاريحي مادەنيەتتىڭ سالقار كوشىمەن توعىسىپ كەتتى.
” 2022 ـ جىلى 7 ـ ايدىڭ 13 ـ كۇنى ٴالى كۇنگە دەيىن ەسىمدە. سول كۇنى باس شۋجي شي جينپيڭ اۆتونوميالى رايوندىق مۇراجايعا كەلىپ، «شينجياڭنىڭ تاريحي مادەني ەسكەرتكىشتەر كورمەسىن» ەكسكۋرسيالادى. باس شۋجيدىڭ كەلۋى ٴبىزدى شينجياڭ تاريحىن اناعۇرلىم ويداعىداي زەرتتەۋگە، شينجياڭنىڭ مادەني ەسكەرتكىشتەر حيكاياسىن دەن قويا، سۇيىسپەنشىلىكپەن ويداعىداي بايانداۋعا ىنتالاندىردى. پاريبەك بىلاي دەدى: باس شۋجيدىڭ تاپسىرماسى ٴالى قۇلاعىمىزدان كەتپەيدى، مەن ٴار كۇنگى قىزمەتكە كوكىرەك تولى جىگەر ـ قايراتپەن كىرىسەمىن.
”مادەني ەسكەرتكىشتەر مەن مادەنيەت مۇرالارى جۇڭحۋا ۇلتىنىڭ گەنىن جانە جان تامىرىن جالعاپ جاتىر، ولار قايتا تۋىندامايتىن، ورنىن باسقا ەشتەڭە باسا المايتىن جۇڭحۋانىڭ تاڭداۋلى وركەنيەت بايلىعى. مەن ٴوزىمنىڭ مادەني ەسكەرتكىشتەردى زەرتتەۋ، ٴتۇسىندىرۋ جانە كورسەتۋ، تاراتۋ دەڭگەيىمدى ۇزدىكسىز جوعارىلاتىپ، مادەني ەسكەرتكىشتەردى شىن مانىندە جانداندىرامىن“، ـ دەدى پاريبەك.
تيانشان الابىندا اناعۇرلىم كوپ شينجياڭ جاستارى ٴوز ىقىلاستارىمەن دۇنيە جۇزىنە ىقپال كورسەتىپ، ماڭگى وشپەيتىن تاسقىنداعان ومىرشەڭدىك كۇشتى جارىققا شىعاردى.
شىڭدالدى، ەسەيدى، تابىسقا كەنەلدى
جاستىق شاق ماشاقاتتى بولعاندىعىمەن قىزىقتى، ٴومىر كۇرەس جۇرگىزۋ ارقىلى ارلەنەدى.
كولىكتى، الاڭدى تەكسەردى، تاڭەرتەڭگى ٴماجىلىستى اشتى، 5 ـ ايدىڭ 2 ـ كۇنى تاڭەرتەڭ ٴۇرىمجى قالاسىنداعى ەڭ ۇلكەن ساينياۋ جەدەل جەتكىزۋ توراپ ٴتۇيىنىنىڭ شينتيانرۇن پۋنكتىندە روزىجان ۇسەنجاننىڭ قاربالاسقا تولى ٴبىر كۇنى باستالدى.
2000 ـ جىلدىڭ تۇلەگى بۇل جىگىت جاقىندا عانا پۋنكتتىڭ باستىقتىعىنا تاعايىندالعان ەدى، بيىل ”1 ـ مامىر“ ونىڭ قىزمەت ورنىندا تاپجىلماعان 3 ـ رەتكى حالىقارالىق ەڭبەكشىلەر مەرەكەسى. توراپتا ساتىپ الۋدىڭ قارقىندى دامۋىنا ىلەسە، روزىجان سياقتى جەدەل جەتكىزۋ كاسىبىمەن اينالىسۋشىلار جونىنەن دەمالىس كۇندەرى ادەتتەگى كۇندەردەن دە قاربالاس بولادى.
”وسى پۋنكت تۇيىنىنە اۋىسىپ كەلۋدەن بۇرىن مەن 25 شاعىن اۋماقتىڭ جەدەل جەتكىزۋ جۇمىسىنا جاۋاپتى ەدىم. ٴبىر جىلدان بەرى مەنىڭ قولىمنان وتكەن جەدەل جولدامالار 20 دا 30 مىڭان استى” .“جاستاردىڭ جاپاعا شىداۋدى تاڭداۋى تابىستى تاڭداعانى، ۇلەس قوسۋدى تاڭداۋى ىزگىلىكتى تاڭداعانى“، ـ دەدى روزىجان.
بۇگىندەرى روزىجاننىڭ نىساناسى وتە ايقىن، قاريدارلاردى ۇزدىكسىز كوبەيتىپ، قىزمەت وتەۋ ساپاسىن جوعارىلاتىپ، جاڭادان قىزمەتكە قاتىناسقان جەدەل جەتكىزۋشىلەرگە ”ۇيرەتۋ، كومەكتەسۋ، جەتەكتەۋ“ قىزمەتىن ويداعىداي ىستەپ، ماڭداي تەرىمەن ايانباي شايقاسۋ ارقىلى ەڭ شۇعىلالى ناتيجە جاراتپاق.
ٴاربىر ۇرپاق جاستاردىڭ وزىنە ٴتان جاۋاپكەرشىلىگى بار. حالىق ٴۇشىن ۇلەس قوسقان جاستىق ورال عانا كەمەلدى، شۋاقتى، باياندى، وكىنىشسىز جاستىق ورال ەستەمەسىن قالدىرا الادى.
”بۇگىن بارلىق بۇراڭ جولداردى باسىپ وتتىك، بولاشاقتاعى ٴومىر جولىمىز داڭعىل بولادى“. بۇل بەلگى تاقتاسى پانلۇڭ بايىرعى جولىنداعى ينتەرنەتتە تانىمال، ٴسوزسىز، بارۋعا ٴتيىستى جەر. ساناققا قاراعاندا، 5 ـ ايدىڭ 1 ـ كۇنى بۇكىل ەلدىڭ جەر ـ جەرىنەن كەلگەن 4556 ساياحاتشى 1254 كولىككە ٴمىنىپ، پانلۇڭ بايىرعى جولىن ساياحاتتاعان.
90 ـ جىلداردىڭ تۇلەگى، شينجياڭ شەكارادان كىرۋ ـ شىعۋ شەكارالىق قورعانىس تەكسەرۋ باس پۋنكتى قاشقار شەكارا باسقارۋ تارماق اترەتى ۋەچە شەكارا ساقشى بولىمشەسىنىڭ حالىق ساقشىسى لي شياڭنىڭ ساقشىلىق قىزمەت ىستەگەنىنە 7 جىل بولدى. وسى رەتكى دەمالىستا ول پانلۇڭ بايىرعى جولىندا شارلاۋ مىندەتىن ىرىقتىلىقپەن ۇستىنە الدى. 5 ـ ايدىڭ 1 ـ كۇنى شاندۇڭدىق ساياحاتشى جاڭ حانىم مەن دوسى كولىكتەرىن ايداپ پانلۇڭ بايىرعى جولىنا كەلگەندە، ايقىن ٴۇستىرت اسەرى پايدا بولادى. لي شياڭ دەرەۋ ولاردى كەزەكشىلىك مىندەت وتەيتىن ۇيشە اۆتوموبيلگە باستاپ اكەلىپ ىستىق سۋ، ٴدارى بەرەدى، ولار ساپارعا قايتا دايىندالعاندا، لي شياڭ بايلانىس تەلەفون ٴنومىرىن قالدىرىپ: ”بايىرعى جولدا كومەك قاجەت بولسا، دەر كەزىندە حابارلاسىڭىزدار“، ـ دەدى.
مەيلى كورىنىس قالاي وزگەرسە دە، ٴاربىر قىزمەت ورنىندا جاۋاپكەرشىلىك ارقالاپ ۇلەس قوسقان كوز الدىمىزداعى لي شياڭ سياقتى جاستىق بەينەلەردىڭ بارلىعى كوركەم ٴداۋىر كورىنىسى بولماق.
ٴبىلىمدى، مۇراتتى، ىسكەر بولدى
جاڭا داۋىردەگى جۇڭگو جاستارى تاماشا ساتتە تۋعان، اۋىر جۇك ارقالاعان، ولار جونىنەن ىسكەرلىكتەرىن ايگىلەيتىن ساحنا شەكسىز كەڭ، ارماندارىن ورىنداۋىنىڭ بولاشاعى شەكسىز جارقىن.
”ٴومىرىمدى قاراپايىم وتكىزسەم بولادى، ٴبىراق ٴبىر سارىندى وتكىزۋدى قالامايمىن“. 5 ـ ايدىڭ 3 ـ كۇنى ”جۇڭگو جاستار 4 ـ مامىر مەدالىن“ ايالاي سۇرتكەن شينجياڭ ٴوندىرىس ـ قۇرىلىس بيڭتۋانى 170 ـ تۋان جىبەك جولى شىرعاناق بيو تەحنيكا شەكتى سەرىكتەستىگىنىڭ باس ديرەكتورى ۋاڭ جۇنياڭ بىلاي دەدى: ادام شىرعاناقتىڭ ومىرشەڭدىك كۇشىن ۇيرەنىپ، ناشار ورتادا قايسارلىقپەن تىرشىلىك ەتە ٴبىلۋى كەرەك.
شىرعاناقپەن بىرگە باسىپ وتكەن 14 جىلىن قايتا ەسكە العاندا، ۋاڭ جۇنياڭ بىلاي دەدى: مەن جاقسى داۋىرگە كەز بولدىم، اناعۇرلىم ابزال دامۋ ورتاسىنا، اناعۇرلىم كەڭ ەسەيۋ كەڭىستىگىنە يە بولىپ، ۇلەس قوسۋ، ەڭبەك ٴسىڭىرۋ سىندى تاپتىرماس ٴومىر ورايىنا ٴدوپ كەلدىم. ٴوز ٴومىرىمنىڭ ەڭ تاماشا ساتتەرىن شىرعاناق ورمانىنا ارنادىم، شىرعاناق ورمانى دا ەڭبەگىمدى ەش جىبەرمەدى، تىرشىلىك تىنىسى ەسكەن شىرعاناق قۇبا ٴتۇزدى ىرىستى جەرگە اينالدىردى، ٴومىر قۇنىمدى جۇزەگە اسىرۋىما دا مۇمكىندىك جاسادى.
بيىل ۋاڭ جۇنياڭ مەن ونىڭ ۇجىمى شىرعاناق فلاۆون، انتوسيانيدين الۋ سياقتى ٴوندىرىس لەنياسىن كوبەيتىپ، جەرگىلىكتى ورىننىڭ شىرعاناق كاسىپ سالاسى تىزبەگىن بۇكىل ەل بويىنشا وزىق دەڭگەيگە كوتەرىپ، اۋىل ـ قىستاقتى گۇلدەندىرۋگە اناعۇرلىم قۋات ۇستەۋ ٴۇشىن، 100 ميلليون يۋان قارجى قوسۋدى جوسپارلادى. ”مەن 170 ـ تۋاننىڭ شىرعاناعىن شينجياڭنان بۇكىل ەلگە بەت الدىرىپ، ماعان ۇقساس شىرعاناق ارمانى بار جۇمىسشى ـ قىزمەتكەرلەر قاۋىمىن باقىتقا باستايمىن“.
جاستىق شاقتا شەك بولمايدى، كۇرەس جۇرگىزۋ ارقىلى تابىسقا جەتۋ كەرەك. جاستىقتىڭ جارىس جولىندا قايراتتانا جۇگىرىپ، وسى زامانعى جاستاردىڭ ەڭ جاقسى ناتيجەسىن جاراتقاندا عانا، ەسىل شاقتى زايا جىبەرمەي، ٴداۋىردىڭ ٴۇمىتىن اقتاۋعا بولادى..
”قارا تاۋ اق قۇمنان كورپە جامىلدى، قارلى تاۋ مەن كول ٴبىرىن ـ ٴبىرى اجارلاندىردى، بەينە اسپاننان ادامزات دۇنيەسىنە تۇسكەن ٴبىر تامشى شىق ىسپەتتى“... 5 ـ ايدىڭ 3 ـ كۇنى باتىس بولىك جوسپارىنداعى ەرىكتى شى شياۋياڭ ەستەلىگىندە اقتاۋ اۋدانىنداعى بايشا كولىن وسىلاي سۋرەتتەدى، وسى دەمالىستا ول ٴۇرتىس ماتەريال اقتارىپ، تۇسىندىرمە ٴسوزىن بايىتتى _ بيىلعى جۇڭگو ساياحات كۇنى قيمىلىندا ول ٴتۇسىندىرۋشى مىندەتىن ارقالايدى، ۋاقىت تىعىز، مىندەت اۋىر، تولىق دايىندىق جاساۋ كەرەك.
شى شياۋياڭ سانشي ولكەسىنىڭ جينچىڭ قالاسىندا تۋعان. 2017 ـ جىلى شينجوۋ شىفان شۋەيۋانىنىڭ 3 ـ جىلدىعىن وقىپ جاتقان ول حالىقتىڭ پەرزەنت اسكەرى بولۋ تالعامىن جاسايدى. قوسىننان قايتقان سوڭ مەكتەپكە قايتا ورالىپ، مەكتەپ بىتىرۋگە تاياعاندا، ول تاعى داشۋە وقۋشىلارىنىڭ ەرىكتى قىزمەت وتەۋ باتىس بولىك جوسپارىنا تىزىمدەلەدى.
بيىل 3 ـ ايدا شى شياۋياڭنىڭ قىزمەت وتەگەنىنە 2 جىل تولادى، ٴبىراق ول ۇزدىكسىز شينجياڭدا قالىپ، تاعى ٴبىر جىل قىزمەت وتەۋ ۇيعارىمىن جاسادى. بىرەۋلەر ودان ەڭ تاماشا جاستىق ورالىڭدى اسكەري كازارمادا، شەكارا وڭىردە وتكىزۋ تالعامىن جاساعانىڭ نە؟ ـ دەپ سۇراعاندا، شى شياۋياڭ بىلاي دەپ جاۋاپ بەردى: ”ارمياعا قاتىناسىپ، مەملەكەتكە ەسە قوسىپ، شەكارا وڭىرگە قىزمەت وتەۋ مەنىڭ اڭساعان ارمانىم. جاس رەتىندە، ىنتالى بولۋىمىز، شۋاق شاشۋىمىز كەرەك، ٴىس جۇزىندىك ارەكەتىمىزبەن ٴوز قۇنىمىزدى ايگىلەپ، وتان قاجەت ەتكەن جەردە وكىنىشسىز جاستىق ورالىمىزدى جازۋىمىز كەرەك“.
وراي شەكسىز، ساحنا كەڭ، كورىكتى شينجياڭ قۇرۋ ٴبىلىمدى، جىگەرلى جاستاردىڭ بارىنشا ىسكەرلىك كورسەتۋىن كۇتەدى.
