□ شينحۋا اگەنتتىگى ”شينحۋا نازارى“ تىلشىلەرى: شاۋ لۋۋىن، ليۋ ۋاڭمين
قيت ەتسە 300 _ 200 مىڭ يۋان قالىڭمال سۇرايدى، تاعى ”ٴۇش ٴتۇرلى التىن اشەكەي“ نەمەسە ”بەس ٴتۇرلى التىن اشەكەي“ الادى؛ ٴىشىنارا جەرلەردە ”قوماقتى قالىڭمالدىڭ“ ٴتۇسى وزگەرىپ، ٴتۇرى جاڭالاندى...
”1 ـ مامىردىڭ“ الدى ـ ارتى ۇيلەنۋ تويى وتكىزىلەتىن قاۋىرت مەزگىل، ”قالىڭمال“ دا قىزۋ تاقىرىپقا اينالدى. ”شينحۋا نازارى“ تىلشىلەرى تەكسەرۋ ارقىلى مىنانى بايقادى: قالىڭمال تىم جوعارى بولعاندىقتان، ٴىشىنارا اۋىل ـ قىستاق جىگىتتەرى قارىز ارقالاپ ۇيلەنۋگە ٴماجبۇر بولعان. ”قوماقتى قالىڭمال“ ماحابباتتىڭ، ۇيلەنۋدىڭ اۋەلگى مانىنە قيعاش كەلىپ عانا قويماي، كەيبىرى تاعى وتباسى قايشىلىعىنىڭ بىلتەسىنە اينالعان.
”قوماقتى قالىڭمالدىڭ“ جاڭا تۇرلەرى تۋىندادى
تاياۋدا حۋناندىق جاس جىگىت چىن جيانشيۇڭ قالىڭدىعىنىڭ ىشكى موڭعۇلداعى اۋىلىنا تانىسا بارادى. قالىڭدىعىنىڭ وتباسىنداعى ۇلكەندەر بىلاي دەيدى: ۇيلەنۋدەن بۇرىن 200 مىڭ يۋان قالىڭمال بەرۋ قاجەت ٴارى ”ٴۇش ٴتۇرلى التىن اشەكەي“ (التىن جۇزىك، التىن القا، التىن سىرعا) ساتىپ الۋ كەرەك، تاعى چاڭشادان 100 شارشى مەتردەن اساتىن ٴۇي الۋ كەرەك، جىگىت جاق ٴۇيدىڭ العاشقى تولەنەتىن اقشاسىن شىعارادى.
”بۇل مەن جونىنەن العاندا، وتە زور قىسىم بولدى، وسى اقشالاردىڭ بارلىعىن قوسقاندا ميلليون يۋانعا تايايدى ەكەن، زورلانسام دا مۇنشا كوپ اقشانى تابا المايمىن، امال قاراستىرىپ جان ـ جاقتان قارىز الۋعا تۋرا كەلەدى. ۇيلەنبەي تۇرىپ ٴبىرتالاي قارىز ارقالايتىن بولدىم“. چىن جيانشيۇڭ ”قوماقتى قالىڭمال“ الدىندا ٴوزىنىڭ قايتەرىن بىلمەي قالعاندىعىن، وتباسىنداعىلارعا قالاي ايتارىن دا بىلمەي وتىرعاندىعىن ايتتى.
سوڭعى جىلدارى قاتىستى تاراۋلار جانە ٴىشىنارا وڭىرلەر قوماقتى قالىڭمالدى جالپىلىق جونگە سالۋدى كۇشەيتىپ، كەيبىر ونىمدىلىككە قول جەتكىزدى. الايدا سونىمەن بىرگە ”قوماقتى قالىڭمالدىڭ“ دا جاڭا تۇرلەرى تۋىندادى.
ٴتىلشى سۇحبات جاساعاندا مىنالاردى بايقادى: ٴداستۇرلى قوماقتى اقشا بەرۋمەن، ”ٴۇش ٴتۇرلى التىن اشەكەي“ ساتىپ الۋمەن سالىستىرعاندا، قازىر ٴىشىنارا جەرلەردە ”قوماقتى قالىڭمالدان“ ٴۇي، كولىك، امانات كۋالىگى سياقتىلار تۋىنداعان.
مىسالى، شاندۇڭنىڭ، حىناننىڭ، گانسۋدىڭ ٴىشىنارا اۋدان وڭىرلەرىندە قالىڭمالدا ”شىمقاي جاسىل بولۋ“، ”ٴبىر جىلجىمالى بولۋ، ٴبىر جىلجىمايتىن بولۋ“ سياقتى ايتىلىمدار ورىن تەبۋدە، مۇندا ”شىمقاي جاسىل بولۋ“ دەگەنىمىز حالىق اقشاسىنىڭ رەڭىنە نەگىزدەلىپ ايتىلعان قاراپايىم ايتىلىم، 10 مىڭ پارشا 5 يۋاندى، 1000 پارشا 100 يۋاندى جانە ٴبىرسىپىرا 50 يۋاندى قامتيدى، ەسەپتەگەندە 150 مىڭ يۋاننان اسادى؛ ”ٴبىر جىلجىمالى بولۋ“ كىشكەنە كولىكتى مەڭزەسە، ”جىلجىمايتىن بولۋ“ دەگەنى قالادا ٴبىر ٴۇيى بولۋدى كورسەتەدى.
ٴىشىنارا جەرلەردە قالىڭمال الۋدىڭ ٴتاسىلى دە شىت جاڭا وزگەرىپ، جىگىت جاق بەلگىلى مولشەردەگى اقشانى امانات كۋالىگىنە نەمەسە بانكە كارتچكاسىنا ساقتاپ، ۇيلەنۋدەن بۇرىن قىز جاقتىڭ قولىنا ۇستاتادى. ”قانشا اقشا بارلىعى جاريالانبايدى، الايدا وزدەرى ىشتەي انىق بىلەدى، باستىسى، جىگىت جاقتىڭ شىن كوڭىلىن سىنايدى ٴارى بۇل ۇيلەنەتىن كۇنى جىگىت جاقتىڭ وكىنىپ قالىپ بەرمەي قويۋىنان ساقتانۋ ٴۇشىن ىستەلەدى“، ـ دەدى سۇحبات قابىلداۋشى.
”قوماقتى قالىڭمالدىڭ“ ”قيسىندى“ بولۋى ٴۇشىن، ٴىشىنارا اۋىل ـ قىستاق وڭىرلەرى قالىڭمالدى ”باعىپ ـ قاعۋ اقىسى“ دەپ وزگەرتكەن. سۇحبات قابىلداعان وبيەكتى مىنالاردى ٴبىلدىردى: جىگىت جاق قالىڭدىق ايتتىرعاندا ”قالىڭمال“ دەگەن ٴسوزدى اشىق ايتپايدى، ەكى جاقتىڭ وتباسى دا قانشا اقشا بەرىپ كەلىن تۇسىرگەندەرىن تىكەلەي سىرتقا اشىق ايتپاي، قىز جاقتىڭ اكە ـ شەشەسىنىڭ باعىپ ـ قاققانىنا العىس ايتۋ اقشاسى دەپ وزگەرتكەن. ٴىشىنارا جەرلەردە جىگىت جاق ۇيلەنۋدەن بۇرىن قىز جاققا نەمەسە قىز جاقتىڭ اكە ـ شەشەسىنە قوماقتى سومادا قامسىزداندىرۋ ساتىپ الىپ بەرەدى ەكەن.
كوپتەگەن اۋىل ـ قالاشىق كادرلارى بىلاي دەدى: مۇنداي ٴتۇرى وزگەرگەن قالىڭمالدىڭ ٴاسىلى بۇرىنعى ناق اقشا الۋمەن ەشقانداي ايىرماشىلىعى جوق، وسى ايتىلمىس ”سالت ـ ٴداستۇر“دە ناعىز حالىقتىق سالت ـ سانا ەمەس، الايدا اۋىلدىق، قالاشىق ۇكىمەتتەر، حالىق ىستەرى سياقتى تاراۋلار تەجەسە نەمەسە شەكتەسە، قىستاق تۇرعىندارى ”سالت ـ ٴداستۇردى بۇزدى“ دەپ كىنالايدى، سوندىقتان ۇنەمى ”كورسە دە كورمەسكە سالىنادى“.
”قوماقتى قالىڭمال“ سالتىن جوعالتۋ نەلىكتەن قيىن
نەگىزگى ساتى كادرلارى مەن سۇحبات قابىلداعان ماماندار بىلاي دەپ قارايدى: ”قوماقتى قالىڭمال“ جايتىنىڭ ىركەس ـ تىركەس تۋىلۋىنىڭ استارىندا كوپ ٴتۇرلى سەبەپ بار.
اۋەلى، قازىر ٴىشىنارا اۋىل ـ قىستاق وڭىرلەرىندە جىنىس تەپە ـ تەڭدىگى بۇزىلىپ، ەرلەر كوپ، ايەلدەر از جاعداي جارىققا شىقتى. ۋحان داشۋەسى ۇلكەن ساندى مالىمەت زەرتتەۋ ورنىنىڭ دوتسەنتى گۇڭ ۋيگاڭنىڭ تەكسەرۋ ـ زەرتتەۋىندە كورسەتىلۋىنشە، تۇتاس مەملەكەتتىڭ جالپى تۇلعالىق دەڭگەيىنەن الىپ قاراعاندا، قالىڭمالدىڭ قانشا بولۋى، ٴىس جۇزىندە، كوبىنەسە تۇتاس مەملەكەتتىڭ جەر ـ جەرىندە تۋىلۋ جىنىس سالىستىرماسىنىڭ ٴبىر ٴتۇرلى رەفراكسياسى. تۋىلۋ جىنىس سالىستىرماسىنىڭ تەپە ـ تەڭدىگىنىڭ بۇزىلۋ دارەجەسىنىڭ جانە ايەلدەردىڭ جىلجىمالى جاعدايىنىڭ جيىنتىعى جالپى تۇلعالىق جاقتان جەر ـ جەردىڭ ۇيلەنۋ بازارىنىڭ تەپە ـ تەڭدىگىنىڭ بۇزىلۋ دارەجەسىن جانە قالىڭمالدىڭ جوعارى ـ تومەندىگىن بەلگىلەيدى.
ورتا بولىكتىڭ ٴمالىم جەرىندە 23 جاستاعى تاڭ شياۋ وسىدان بۇرىن باسقالاردىڭ تانىستىرۋىمەن كورشىلەس قىستاقتاعى ٴبىر قىز بالامەن تانىسىپ، ەكەۋى ۇيلەنۋگە، قالىڭمالعا 300 مىڭ يۋان بەرۋگە ۋادەلەسەدى. تاڭ شياۋ بىلاي دەدى: جەرگىلىكتى ورىندا ەگەر باسقالاردىڭ تانىستىرۋىمەن تانىسقاندا قالىڭمال سالىستىرمالى تۇردە جوعارىراق بولادى، ويتكەنى ەكى جاق تا ماحاببات نەگىزى جوق بولعاندىقتان، قالىڭمالدىڭ قانشا بولۋى ٴبىر ٴتۇرلى ”كەپىلگە“ اينالدى.
ونان قالا بەردى، باسەكەلەسۋ سالتى داۋىرلەدى. ٴتىلشى سۇحباتتاسقاندا ”قوماقتى قالىڭمال“ جايتىنىڭ ٴجيى تۋىلۋىنىڭ قازىرگى كوپتەگەن وڭىرلەردە وربىگەن ”توي ـ تومالاق“ باسەكەسى سالتىمەن بايلانىستى بولعاندىعىن بايقادى. ٴتىلشى سۇحبات ارقىلى مىنالاردى ۇعىستى: ٴىشىنارا اۋىل ـ قىستاق وڭىرلەرىندە قيت ەتسە ـ اق 100 نەشە مىڭ يۋاننان ورلەي الىناتىن قالىڭمالدان تىس، جانە ”ٴۇش ٴتۇرلى التىن اشەكەي“ دە باسقالاردان كەم بولسا بولمايدى، جەرگىلىكتى ورىنداعى ەڭ جاقسى مەيمانسارايدا قوناعاسى بەرىلەدى، شىرىن اي ساياحاتىن ورنالاستىرۋ كەرەك دەگەن سياقتى تالاپتار دا بارشىلىق. مۇنداي ٴوزارا باسەكەلەسۋ پسيحيكاسى ناشار سالتتى ٴوربىتىپ جىبەردى.
مۇنان تىس، كەيبىر قىز جاقتىڭ وتباسىلارىندا ”كارىلەردى بۇلاپ، جاستارعا جاردەم بەرۋ“، ”بازارعا ساي باعاسى“ دەگەن پسيحيكا بار. ”قالىڭمالدى وزىمىزگە پايدالانۋ ٴۇشىن ەمەس، بالالار ٴۇشىن الدىق؛ قالىڭمال كوپ بەرىلسە، جاس جۇبايلاردىڭ مۇنان بىلايعى تۇرمىسىندا قامتاماسىزدىق بولادى“، ـ دەدى حۋناننىڭ بەلگىلى جەرىندەگى ٴبىر بويجەتكەننىڭ اكە ـ شەشەسى. جىگىت جاقتىڭ اكە ـ شەشەسىنە ۇلكەن اۋىرتپالىق تۇسە مە، جوق پا دەگەنگە كەلسەك، كەيبىر قىز جاقتىڭ اكە ـ شەشەسى: ”ۇلىنا كەلىنشەك الىپ بەرۋ ٴۇشىن اقشا جۇمساۋ كەرەك، بۇل بۇلجىماس قاعيدا. كەلىن تۇسىرۋگە العان قارىز اقشا جاس جۇبايلارمەن قاتىسسىز“، ـ دەدى.
تاعى ٴبىر ٴبولىم بويجەتكەندەر توڭىرەگىندەگى باسقا دا بويجەتكەندەردىڭ ٴبارىنىڭ دە قالىڭمال الاتىندىعىن، ەگەر ٴوزى المايتىن بولسا، وندا ”بەتىنىڭ ٴتۇسىپ“، ”ۇيات بولاتىندىعىن“ ٴبىلدىردى.
ٴبىر ٴبولىم ۇيلەنۋگە تانىستىرۋ بازارلارىندا جەڭگەتايلار قالىڭمالدىڭ بەلگىلى سالىستىرماسى بويىنشا اقى الادى. ٴتىپتى دە كوپ كىرىس كىرگىزۋ ٴۇشىن، كەيبىر جەڭگەتايلار ۇيلەنۋگە تانىستىرۋ ارەكەتىندە ماقساتتى تۇردە بازار جاعدايىن دۇرمەكپەن كوتەرىپ، ٴورشىتىپ، قالىڭمالدى دا اسپانعا ۇشىردى.
كەيبىر قىستاق كادرلارى مىنالاردى ٴبىلدىردى: قازىر كوپتەگەن جاستار ٴىرى، ورتا قالالارعا جانە اۋدان قالاشىعىنا بارىپ قىزمەت ىستەيتىندىكتەن، ٴبىر ـ بىرىمەن سالعاستىرۋ پسيحيكاسى ورىن تەۋىپ وتىر. ۇيلەنگەننەن كەيىنگى تۇرمىستارىن قامتاماسىز ەتۋ ٴۇشىن، جىگىت جاقتىڭ اۋدان قالاشىعىندا ٴۇيىنىڭ بار بولۋى قىز جاقتىڭ جار تاڭداۋداعى ”العى شارتى“ سانالىپ، ”ٴۇش ٴتۇرلى التىن اشەكەي“ دە ”بەس ٴتۇرلى التىن اشەكەيگە“، ٴتىپتى ”جەتى ٴتۇرلى التىن اشەكەيگە“، ”توعىز ٴتۇرلى التىن اشەكەيگە“ اينالعان.
ۇيلەنۋ ماحابباتتان باستالسىن، قالىڭمال جول ـ جوسىنعا ساي بولسىن
ٴتىلشى تەكسەرۋ ارقىلى اسا قىمبات قالىڭمالدىڭ ۇيلەنۋ قايشىلىعىن وڭاي تۋدىراتىندىعىن بايقادى. جۇڭگو كەسىم ـ ۇكىم حۇجاتى سايتىنان قاتىستى ٴتۇيىندى سوزدەردى دارا تەكسەرگەندە، جىگىت جاق ۇيلەنۋدەن بۇرىن قوماقتى قالىڭمال بەرگەندىكتەن، ۇيلەنگەننەن كەيىن ٴتۇرلى ماسەلەلەر سەبەبىنەن اجىراسۋعا اپارىپ سوققان، سونداي ـ اق مال ـ مۇلىك داۋ ـ شارىن تۋدىرعان دەلولار از ەمەس كورىنەدى.
بىلتىر 12 ـ ايدا ەڭ جوعارى حالىق سوتى مەكەمەسى، حالىق ىستەرى مينيسترلىگى، مەملەكەتتىك ايەلدەر بىرلەستىگى اشقان ”ەسكى سالت ـ سانانى وزگەرتۋدى ىلگەرىلەتىپ، قوماقتى قالىڭمال الۋدى جونگە سالۋ“ جونىندەگى اقپار جاريالاۋ ماجىلىسىندە ەڭ جوعارى حالىق سوتى مەكەمەسى ازاماتتىق ىستەر 1 ـ سوت كوللوگياسىنىڭ باستىعى چىن يفاڭ بىلاي دەدى: ٴادىليالىق اماليات اڭىس ەتكەن جاعدايدان الىپ قاراعاندا، قالىڭمال داۋ ـ شارىنا ساياتىن دەلولاردىڭ سانى سوڭعى جىلدارى كوبەيىپ كەلەدى. قىرۋار داۋ ـ شاردى ٴبىر جاقتى ەتۋ بارىسىندا مىنانى كورۋگە بولادى: قوماقتى قالىڭمال وتباسى باقىتىن قامتاماسىز ەتۋدىڭ قۇپياسى ەمەس، قايتا قايشىلىق پەن داۋ ـ شاردىڭ بىلتەسى بولۋى مۇمكىن، بۇل ۇيلەنۋ قاتىناسىنىڭ ورناۋى مەن ۇزاق ۋاقىت ورنىقتى بولۋىنا ٴتيىمسىز بولىپ قانا قويماي، ٴتىپتى ەكى وتباسى اراسىنداعى قاراما ـ قارسىلىقتى، قايشىلىقتى جانە قاقتىعىستى وڭاي تۋدىرادى.
2022 ـ جىلى 8 ـ ايدا اۋىل شارۋاشىلىعى، اۋىل ـ قىستاق مينيسترلىگى، ورتالىق وركەنيەت كەڭسەسى، حالىق ىستەرى مينيسترلىگى سياقتى 8 تاراۋ بىرلەسىپ «قىرۋار قالىڭمال الۋ، استا ـ توك وتكىزۋ سياقتى اۋىل ـ قىستاقتارداعى ەسكى سالت ـ سانانى وزگەرتۋ ٴتۇيىندى سالالارىنداعى كورنەكتى ماسەلەلەردى ارناۋلى جونگە سالۋ قىزمەتىن ورىستەتۋ جوباسىن» جاريالاپ، قىرۋار قالىڭمال الۋ سياقتى كونە سالت ـ سانانىڭ ٴىشىنارا وڭىرلەردە ۇزدىكسىز ٴورشۋ اۋقىمىن ٴونىمدى تەجەۋدى جونگە سالۋ نىساناسى ەتىپ العا قويدى.
بيىل 2 ـ ايدىڭ 1 ـ كۇنىنەن باستاپ اتقارىلعان «ەڭ جوعارى حالىق سوتى مەكەمەسىنىڭ قالىڭمال داۋ ـ شارىنا ساياتىن دەلولاردى قاراۋدا زاڭ قولدانۋعا قاتىستى ٴبىرقانشا ماسەلە جونىندەگى بەلگىلەمەسىنىڭ» 2 ـ تارماعىندا بىلاي دەپ اتاپ كورسەتىلدى: ۇيلەنۋدى سىلتاۋراتىپ مال ـ مۇلىك الۋعا تيىم سالىنادى. ٴبىر جاق قالىڭمال الۋ دەگەن اتپەن ۇيلەنۋدى سىلتاۋراتىپ مال ـ مۇلىك العان بولسا، ەندى ٴبىر جاعى قايتارىپ بەرۋدى تالاپ ەتسە، حالىق سوتى مەكەمەسى ونى قولدايدى.
سوڭعى جىلدارى كەيبىر جەرلەر تۇس ـ تۇستان ساياسات شىعارىپ، ”قوماقتى قالىڭمال الۋ“ ماسەلەسىن رەتتەدى ـ جونگە سالدى. مىسالى، حىنان ولكەسىنىڭ نيڭليڭ اۋدانى توي ـ تومالاق، ٴولىم ـ ٴجىتىم سالت ـ سانا بەلگىلەمەسىن قىستاق بەلگىلەمەسىنە، تۇرعىندار ۋادەسىنە جاپپاي ەنگىزىپ، قالىڭمالدىڭ 30 مىڭ يۋاننان جوعارى بولماۋىن دارىپتەدى. نيڭشيا حۇيزۋ اۆتونوميالى رايونىنداعى 8 تاراۋ جۋىقتا قوماقتى قالىڭمالدى ارناۋلى جونگە سالۋدى اتقارۋ پىكىرىن بىرگە باسىپ تاراتىپ، دۇرىس باعىتتا جەتەكشىلىك ەتۋدىڭ 12 تارماقتى شاراسى مەن ۇنامسىزدىقتى تەجەۋدىڭ 5 تارماقتى شاراسىن بەلگىلەدى.
سۇحبات قابىلداعان ماماندار مىنالاردى ٴبىلدىردى: ”قوماقتى قالىڭمال الۋ“ جايتىن ٴبىر جاپىراق تيىم بۇيرىعىنا سۇيەنىپ تۇبىرىنەن وزگەرتۋ قيىن، ونان دا ماڭىزدىسى، ۇگىتتى كۇشەيتىپ، قوعامدىق سالتتى ۇزدىكسىز جاقسارتۋ كەرەك.
شاندۇڭ داشۋەسىنىڭ سوتسيولوگيا پروفەسسورى ۋاڭ جۇڭۋ بىلاي دەپ قارادى: قىستاق دارەجەلى توي ـ تومالاق، ٴولىم ـ ٴجىتىم القالار كەڭەسىنىڭ رولىن ساۋلەلەندىرۋىنە دەم بەرىپ، ەسكى سالت ـ سانانى وزگەرتۋدى قىستاق بەلگىلەمەسى، تۇرعىندار ۋادەسى فورماسىمەن ىلگەرىلەتۋ كەرەك. سونىمەن بىرگە قاتىستى تاراۋلاردىڭ توپتىق توي جاساۋ سالتىن ۇيىمداستىرۋ، ۇيلەنۋگە قىزمەت وتەۋدى كەمەلدەندىرۋ، پارتيالى كادرلاردىڭ باستاماشىلدىق، ونەگەلىك رولىن ساۋلەلەندىرۋ سياقتىلار ارقىلى ۇيلەنۋ سالتىنىڭ جاڭا سالتىنا جەتەكشىلىك ەتۋىنە بولادى.
شياڭتان داشۋەسى بيچۋان شۋيۋان · فيلوسوفيا جانە تاريح، مادەنيەت شۋەيۋانى سوتسيولوگيا فاكۋلتەتىنىڭ مەڭگەرۋشىسى ۋ شين ـ يان بىلاي دەدى: ”قوماقتى قالىڭمال الۋدى“ جونگە سالۋدا قالىڭمال استارىندا جارىققا شىققان قوعامدىق ماسەلەلەرگە ٴمان بەرۋ كەرەك. قوعامدىق دەڭگەيدە وركەنيەت كوزقاراسىن ۇزدىكسىز ۇگىتتەپ، ۇقىپتى، ۇنەمشىل بولۋ، اقاۋسىز العا باسۋ، استا ـ توك ىسىراپشىلدىققا قارسى تۇرۋ سىندى تاماشا سالتتى جۇرت جۇرەگىنە تەرەڭ ۇيالاتۋ كەرەك. مۇنان سىرت، قوعامدىق يگىلىكتى قامتاماسىز ەتۋ ٴتۇزىمىن كۇشەيتىپ، ايەلدەردىڭ ۇقىق ـ مۇددەسىن قورعاۋ سياقتىلارعا ٴمان بەرىپ، ۇيلەنۋ جانە بالالى بولۋ بارىسىندا ايەلدەردىڭ تولىق حاۋىپسىزدىك سەزىمىنە كەنەلۋىنە مۇمكىندىك جاساپ، قوعامدىق سالتتى وزگەرتۋ كەرەك.
(شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ 5 ـ ايدىڭ 9 ـ كۇنى بەيجيڭنەن بەرگەن حابارى)
