_ باس شۋجي شي جينپيڭ مادەنيەت مۇرالارىن قورعاۋعا، جالعاستىرۋعا جەتەكشىلىك ەتتى جانە ونى ىلگەرىلەتتى
حالىق گازەتىنىڭ تىلشىلەرى جاڭ حى، جاڭ شو، جىڭ حاي ـ وۋ
ىرگەلى جۇڭحۋانىڭ تاريحى ۇزاق، وركەنيەتى كەنىشتى.
وسىناۋ كەڭ ـ بايتاق توپىراقتاعى توعىز يرەلەڭدەگەن حۋاڭحىنىڭ ايبىنى اسقاق، جوڭكىلگەن چاڭجياڭ توقتاۋسىز تۋلاي اعادى، ون مىڭ شاقىرىمدىق ۇلى قورعان اسقار تاۋلاردا يرەلەڭدەپ جاتىر، بەيجيڭ _ حاڭجوۋ ۇلى كانالى بايىرعى مەن بۇگىنگىنى تۇتاستىردى... وسى شۇعىلالى مادەنيەت مۇرالارى _ جۇڭحۋا ۇلتىنىڭ ۋاكىلدىك سيپاتتى تاڭباسى جانە ۇلت رۋحىنىڭ ماڭىزدى سيمۆولى، جۇڭحۋا وركەنيەتىنە تىرەك بولىپ، مىڭ جىلدىق مادەنيەت تامىرىن جالعاستىرۋدا.
”جۇڭگو مادەنيەتى ارىدان جالعاسقان، جۇڭحۋا وركەنيەتى كەنىشتى دە شۇرايلى“؛
”مادەني ەسكەرتكىشتەر شۇعىلالى وركەنيەت جەتكىزەدى، تاريحي مادەنيەتتى جالعاستىرۋ، ۇلت رۋحىن ۇلاستىرۋ اتا ـ بابالاردىڭ بىزگە قالدىرعان قىمباتتى مۇراسى“؛
”وسى تاريحي مادەنيەت مۇرالارىن ويداعىداي قورعاۋ، ويداعىداي جالعاستىرۋ _ ٴبىزدىڭ ورتاق جاۋاپكەرشىلىگىمىز“؛
... ...
سۇيىسپەنشىلىككە تولى ٴسوز، ىقىلاستى تاپسىرما. پارتيا 18 ـ قۇرىلتايىنان بەرى، باس شۋجي شي جينپيڭنىڭ مادەنيەت ىزدەرى بۇكىل ەلدى شارپىپ، مادەنيەت مۇرالارىن تەكسەردى، وركەنيەت تامىرىن ىزدەدى، مادەنيەت مۇرالارىن قورعاۋ، جالعاستىرۋ جونىندە ٴبىر قىدىرۋ ماڭىزدى نۇسقاۋلار، بەكىتۋلەر جاسادى.
وركەنيەت ساۋلەسى گۇلدەنۋ جولىن نۇرلاندىردى.
شي جينپيڭ جولداستى ۇيتقى ەتكەن پارتيا ورتالىق كوميتەتىنىڭ پارمەندى باسشىلىعىندا، شي جينپيڭ مادەنيەت يدەياسىنىڭ عىلمي جەتەكشىلىگىندە، ەلىمىزدىڭ مادەنيەت مۇرالارىن قورعاۋ قىزمەتى تاريحي تابىسقا قول جەتكىزىپ، تۇتاس قوعامنىڭ مادەنيەت مۇرالارىن قورعاۋ تانىمى كورنەكتى جوعارىلاپ، مىڭ جىلدىق مادەنيەت تامىرى ۇزدىكسىز ۇلاسىپ، شۇعىلالى وركەنيەت تىنباي جالعاستىرىلدى.
”تاريحي مادەنيەت مۇرالارىن ويداعىداي قورعاۋ، ويداعىداي جالعاستىرۋ تاريحقا جاۋاپكەرشىلىك، حالىققا جاۋاپكەرشىلىك بولىپ تابىلادى“
تاقتاي قابىرعا، كەرەگە كوز قاشا، شىكۋمىن. جىجياڭ جينحۋا لانشي قالاسى جۋگى قالاشىعىنداعى مىڭ جىلعا تاياۋ تاريحى بار جۋگى باگۋا قىستاعى _ بۇگىنگە دەيىن بايقالعان جۋگى لياڭ ۇرپاقتارىنىڭ ەڭ كولەمدى شوعىرلى قونىستانعان جەرى، قىستاقتا ميڭ، چيڭ داۋىرلەرىنە ٴتان 300 نەشە بايىرعى قۇرىلىس بار.
كۇنى بۇگىنگە دەيىن جۋگى باگۋا قىستاعىندا ەلدىڭ ٴبارى مادەنيەت مۇرالارىن قورعاۋشىلار سانالادى.
قىستاققا كىرە قالعاندا ٴبىر قانىق قىزىل ٴتۇستى شاڭحاي الەمدىك كورمەسى ”جۇڭگو سارايىنىڭ“ شاعىن ۇلگىسى اق قابىرعا، سۇرى قاڭىلتاق كەرپىش اراسىندا ەرەكشە كوزگە تۇسەدى. ول كۇڭميڭ قۇلىبىن جاساۋ شەبەرلىگىنىڭ ۋاكىلدىك سيپاتتى جالعاستىرۋشىسى جۋگى ۋىنساڭنىڭ جاسامپازدىقپەن جاساعان كۇڭميڭ قۇلىبى ويىنشىعى.
”كۇڭميڭ قۇلىبىن جاساۋ، جۋگى جۇڭي شيپاگەرلىك ـ دارىگەرلىگى ولكە، قالا دارەجەلى بەيزاتتىق مادەنيەت مۇرالارى تىزىمىنە ەندى، قىستاقتاعى مادەنيەت جاسامپازدىق ونىمدەرى الىس شەتەلدەرگە دەيىن ساتىلدى“، ـ دەدى جۋگى ۋىنساڭ كۇلىپ تۇرىپ، ـ ”قىستاق تۇرعىندارى بايىرعى قىستاقتىڭ قورعاۋشىلارى ٴارى يگىلىگىن كورۋشىلەر“.
2006 ـ جىلى 6 ـ ايدىڭ 10 ـ كۇنى _ ەلىمىزدىڭ تۇڭعىش ”مادەنيەت مۇرالارى كۇنى“. سول كەزدە جىجياڭ ولكەلىك پارتكومنىڭ شۋجيى بولىپ تۇرعان شي جينپيڭ جولداس جىجياڭنىڭ مادەنيەت مۇرالارىن قورعاۋى جونىندە تەكسەرۋ ـ زەرتتەۋ جۇرگىزگەندە باگۋا قىستاعىن ارنايى اۋىزعا الدى: ”كەيبىر جاڭاشا اۋىل ـ قىستاقتار ٴدال تاريحي اۋەلگى كەلبەتىن ساقتاۋعا ٴتيىستى بايىرعى قىستاقتار، ايتالىق، لانشيدەگى باگۋا قىستاعىنىڭ اۋەلگى كەلبەتىن قورعاۋ، تاريحي كوركەمدىگىن ايگىلەۋ كەرەك، ونى بۇلدىرۋگە بولمايدى“. شي جينپيڭ جولداس بىلاي دەپ باسا دارىپتەدى: قورعاۋ سەرپىنىن ارتتىرىپ، شۇعىل جوندەۋدى تەزدەتىپ، قايتا تۋىندامايتىن مادەنيەت مۇرالارىن شىن مانىندە ويداعىداي قورعاۋ كەرەك.
تاريحقا جاۋاپتى بولۋ، حالىققا جاۋاپتى بولۋ رۋحىن بەرىك ۇستانعان باس شۋجي شي جينپيڭ مادەنيەت مۇرالارىن قورعاۋعا بارىنشا ٴمان بەردى، جەرگىلىكتى ورىندا تەكسەرۋ جۇرگىزگەندە ىلعي دا سول جەردىڭ تاريحي مادەنيەت مۇرالارىنا تەكسەرۋ ـ زەرتتەۋ جۇرگىزىپ، مادەنيەت مۇرالارىن ويداعىداي قورعاۋدى، ويداعىداي جالعاستىرۋدى قايتا ـ قايتا تاپسىردى.
”تاريحي مادەنيەت مۇرالارى قايتا تۋىندامايتىن، ورنىن وگەيسىتۋگە بولمايتىن باعالى بايلىق، قورعاۋدى قاشاندا ٴبىرىنشى ورىنعا قويۋ كەرەك.“ 2020 ـ جىلى 5 ـ ايدىڭ 11 ـ كۇنى باس شۋجي شي جينپيڭ سانشي داتۇڭ يۇنگاڭ تاس ۇڭگىرىنە تەكسەرۋ جۇرگىزگەندە وسىلاي دەپ باسا دارىپتەدى.
يانشان تاۋى باۋرايىنداعى جۇڭگو مەملەكەتتىك باسىلىم سارايىنىڭ ورتالىق باس سارايىنداعى جۇڭحۋا وركەنيەتىنىڭ سان وزگەرىستى باستان كەشىرىپ قازىرگە جەتكەن بايىرعى زامان كىتاپتارى وسى ارادا ”ايگىلى تاۋ قويناۋىندا ساقتالىپ، سوڭعى ۇرپاققا جالعاسۋدا“.
لانتاي ۇڭگىرشە قويماسىنداعى سارعايعان قاعازدار، تەرەڭ ماعىنالى سيا تابى جۇڭحۋا وركەنيەتىنىڭ ايبىندى كەرۋەنىن ٴۇنسىز بايانداپ تۇر. مىڭ جىل ۇيقىدا جاتقان كوپتەگەن باعالى بايىرعى كىتاپتاردىڭ ساقتالۋى ٴۇشىن مەملەكەتتىك باسىلىم سارايى جاسامپازدىقپەن ۇڭگىرشە قويما سالىپ، باعالى باسىلىم بايلىعىن ماڭگى حاۋىپسىز ساقتاۋعا مۇمكىندىك جاسادى.
جۇڭگو مەملەكەتتىك باسىلىم سارايى پارتكومىنىڭ شۋجيى، ساراي باستىعى ليۋ چىڭيۇڭ بىلاي دەپ تانىستىردى: جۇڭگو مەملەكەتتىك باسىلىم سارايىنىڭ كولەمى مەن شارت ـ جاعدايى باسىلىم ساقتاۋ تاريحىندا تىڭ دەڭگەيگە جەتتى، بيىل 3 ـ ايعا دەيىن جيىنى 32 ميلليوننان استام باسىلىم ساقتالدى.
”ەجەلدەن بەرگى جيناپ الۋعا بولاتىن ارعى زامان كىتاپتارىن، ماتەريالدارىن تولىق جيناپ، ويداعىداي قورعاپ، دۇنيە جۇزىندەگى بىردەن ـ ٴبىر ٴۇزىلىس جاساماعان وركەنيەتتى ۇزدىكسىز جالعاستىرا ٴتۇسۋ كەرەك.“ 2023 ـ جىلى 6 ـ ايدىڭ 1 ـ كۇنى باس شۋجي شي جينپيڭ جۇڭگو مەملەكەتتىك باسىلىم سارايىنىڭ ورتالىق باس سارايىندا قىزمەت تەكسەرگەندە وسىلاي دەپ باسا دارىپتەدى.
767 مىڭ جىلجىمايتىن مادەني ەسكەرتكىش، 108 ميلليون دانا مەملەكەت يەلىگىندەگى جىلجىمالى مادەني ەسكەرتكىش... اتا ـ بابالاردىڭ بىزگە قالدىرعان وسى قىمباتتى بايلىعىندا قامتىلعان تاريح، كوركەمونەر، عىلىم قۇنى ولشەۋسىز.
حىناننىڭ انياڭى، تيەشي جولىنىڭ ماڭىنداعى ٴبىر ارحەولوگيالىق قۇرىلىس ورنىندا جۇڭگو قوعامدىق عىلىمدار اكادەمياسى ارحەولوگيالىق زەرتتەۋ ورنى انياڭ قىزمەت پۋنكتىنىڭ 50 نەشە ارحەولوگيا قىزمەتكەرى قولدارىنا كۇرەكشەلەرىن الىپ قىرۋ، سىزۋ سياقتى باسقىشتاردى ۇزدىكسىز قايتالاپ، بار زەيىندەرىن سالىپ، توتەنشە ابايلاپ ىستەپ جاتىر.
ۋاڭ حانيۋان بەيجيڭ داشۋەسى ارحەولوگيا ماماندىعىنان وقۋ بىتىرگەن دوكتور، بىلتىر 9 ـ ايدا يىنشۇي ارحەولوگيا ورنىنداعى قازۋ جۇمىستارىنا ارالاسقان، ”مەن ۇيرەنگەن بىلىمدەرىمدى قولدانىپ، شاڭ داۋىرىندەگى جاپپاي جاندانعان وركەنيەتتى اناعۇرلىم ايگىلەۋ، كورسەتۋ، قالپىنا كەلتىرۋ ٴۇشىن ەسە قوسۋدى ٴۇمىت ەتەمىن“، ـ دەيدى ۋاڭ حانيۋان.
پارتيا 20 ـ قۇرىلتايى اياقتالىسىمەن، باس شۋجي شي جينپيڭ حىناننىڭ انياڭىنداعى يىنشۇي ەسكى جۇرتىنا بارىپ قىزمەت تەكسەرگەندە، ”مادەني ەسكەرتكىشتەردى قازۋ، زەرتتەۋ، قورعاۋ قىزمەتى ارقىلى تاڭداۋلى ٴداستۇرلى مادەنيەتتى ٴتىپتى دە جاقسى جالعاستىرۋ كەرەك“، ـ دەدى.
بيىل 2 ـ ايدىڭ 26 ـ كۇنى يىنشۇي مۇراجايىنىڭ جاڭا سارايى جۇرتشىلىققا رەسمي اشىلدى. شاڭ وركەنيەتىن تولىق كورىنىستى ايگىلەيتىن ارحەولوگيا تۇرىندەگى وسى مۇراجايدا 4000عا جۋىق مادەني ەسكەرتكىش شوعىرلى، اشىق كورسەتىلدى، مۇنىڭ ىشىندە 3/4تەن استام مادەني ەسكەرتكىش تۇڭعىش رەت كورسەتىلىپ، شاڭ وركەنيەتىنىڭ جۇڭحۋا وركەنيەتىنىڭ، اۋەلى، ادامزات وركەنيەتىنىڭ دامۋ تاريحىنداعى ماڭىزدى ورنى مەن رولىن جاندى تۇردە ايگىلەدى.
مادەني ەسكەرتكىشتەردى قورعاۋدىڭ ەڭبەگى بۇگىندە، يگىلىگى ەرتەڭدە. باس شۋجي شي جينپيڭ: ”تاريحي مادەنيەت مۇرالارىن ويداعىداي قورعاۋ، ويداعىداي جالعاستىرۋ تاريحقا جاۋاپكەرشىلىك، حالىققا جاۋاپكەرشىلىك بولىپ تابىلادى“، ـ دەپ اتاپ كورسەتتى.
سىچۋان سانشيڭدۇي مۇراجايىنا قادام قويعانىمىزدا، جايقالعان جاسىل اعاشتارمەن كومكەرىلگەن مادەني ەسكەرتكىشتەردى قورعاۋ جانە قالپىنا كەلتىرۋ سارايىندا اق حالاتتى قىزمەتكەرلەر نە قولدارىنا قۇرال الىپ، ۇستەلگە ەڭكەيىپ، مادەني ەسكەرتكىشتەردى قالپىنا كەلتىرىپ جاتتى، نە كومپيۋتەرگە تەلمىرىپ، ساندى مالىمەتتەرگە تالداۋ جاسادى نەمەسە قورالانا وتىرىپ، قالپىنا كەلتىرۋ جوباسىن اقىلداستى.
”بۇل ارا، نەگىزىنەن، سانشيڭدۇيدەگى 6 جاڭا ’تاساتتىق شۇڭقىرىنان‘ قازىپ الىنعان مادەني ەسكەرتكىشتەردى قورعاۋ، تازالاۋ جانە قالپىنا كەلتىرۋ قىزمەتىنە جاۋاپتى“، ـ دەدى سانشيڭدۇي مۇراجايىنىڭ ورىنباسار باستىعى، مادەني ەسكەرتكىشتەردى ساقتاۋ ٴبولىمىنىڭ باستىعى يۇي جيان تانىستىرىپ.
2023 ـ جىلى 7 ـ ايدىڭ 26 ـ كۇنى باس شۋجي شي جينپيڭ سانشيڭدۇي مۇراجايىنىڭ جاڭا سارايىندا قىزمەت تەكسەرگەندە بىلاي دەپ اتاپ كورسەتتى: ”مادەني ەسكەرتكىشتەردى قورعاۋ، قالپىنا كەلتىرۋ _ ۇزاق ۋاقىتتىق مىندەت، مەملەكەتتىڭ قولداۋ تەبىنىن زورايتىپ، دارىندىلار قوسىنى قۇرىلىسىن كۇشەيتىپ، قاتاڭ دا ىجداعاتتى ۇستا رۋحىن ساۋلەلەندىرىپ، ٴبىر ـ بىردەن ىستەپ، ۇزاق ۋاقىت تاباندىلىق كورسەتىپ، ٴتىپتى دە زور ناتيجەگە قول جەتكىزۋ كەرەك“.
”باس شۋجيدىڭ قامقورلىعىن شىنايى سەزىندىك، مادەنيەتتى جالعاستىرۋدىڭ، ٴسوزسىز، ٴىز جالعار ادامدارى بولادى“. يۇي جياندى قاتتى سۇيىندىرگەنى، سانشيڭدۇي مۇراجايىندا كوپتەگەن 90 ـ، 2000 ـ جىلداردىڭ تۋمالارىنىڭ مادەني ەسكەرتكىشتەردى قورعاۋ جانە زەرتتەۋ قىزمەتىنە ارالاسىپ جۇرگەنى بولدى.
جوعارى مولەكۋلالى تاڭعىش سياقتى جاڭا تەحنيكالاردى قولدانىپ تۇتاس ٴپىل ٴتىسىن الدى؛ 3D باسىپ شىعارۋ تەحنيكاسىن قولدانىپ، ۇلكەن ماسسالى قولا مادەني ەسكەرتكىشتەرگە كرەمنيلى جەلىم جارعاعىنان جاسالعان جۇمساق كىرپى ساۋىت كيگىزدى؛ يزوتوپپەن ىزىنە ٴتۇسىپ، تەگىن تەكسەرۋ تەحنيكاسى مادەني ەسكەرتكىشتەردىڭ كەلۋ قاينارىن زەرتتەۋگە اناعۇرلىم كەڭ ٴورىس اشتى... جاستار جاڭا عىلىم ـ تەحنيكانى جەتىك پايدالانىپ، جاڭا كەزەكتى ارحەولوگيالىق قازۋ قىزمەتىندە ماڭىزدى رولدارىن ساۋلەلەندىرۋدە.
مادەنيەت مۇرالارىن قورعاۋ، جالعاستىرۋ اڭگىمە ٴماجىلىسىن اشۋدان ۇلى قورعان، تاس بۇتحانا سياقتى كەلەلى مادەني ەسكەرتكىشتەردى قورعاۋ ينجەنەرياسىن ٴتارتىپتى ىلگەرىلەتۋگە دەيىن؛ نانحاي تەڭىزىنىڭ باتىس سولتۇستىك قۇرلىق قياسىنداعى 1 ـ ٴنومىرلى، 2 ـ ٴنومىرلى سۋعا باتقان كەمە ەسكى جۇرتى سياقتى كەلەلى ارحەولوگيالىق نىسانداردا تىڭ ىلگەرىلەۋشىلىككە قول جەتكىزۋدەن جۇڭحۋا وركەنيەتىنىڭ تەگىن ىزدەۋ ينجەنەرياسىنىڭ 5 ـ كەزەڭدىك زەرتتەۋىندە تىڭ جەتىستىككە قول جەتكىزۋگە دەيىن؛ ”پۋ ـ ىر جيڭمايشان تاۋىنداعى بايىرعى شاي ورمان مادەنيەتى كورىنىسىنىڭ“ «دۇنيە جۇزىلىك مۇرالار تىزىمىنە» ەنگىزىلۋىنەن كولەمدى جۇڭي شيپاگەرلىك ـ دارىگەرلىك ارعى زامان كىتاپتارىن رەتتەۋ، قورعاۋ نىسانى بولعان «جۇڭحۋا شيپاگەرلىك قازىناسىنىڭ» تۇڭعىش توپتاعى جەتىستىكتەرىنىڭ جاريالانۋىنا دەيىن... ەلىمىزدىڭ مادەني ەسكەرتكىشتەر مەن مادەنيەت مۇرالارىن قورعاۋ سەرپىنى ٴۇرتىس ارتىپ، بەيزاتتىق مادەنيەت مۇرالارىن قورعاۋ ارناسى مەن جولى ۇزدىكسىز كەڭەيدى.
وسىزامانداندىرۋ ۇردىسىندە ٴداستۇر مەن وسى زاماننىڭ، جالعاستىرۋ مەن دامىتۋدىڭ قاتىناسىن قالاي ويداعىداي ٴبىر جاقتى ەتۋ _ مادەنيەت مۇرالارىن قورعاۋدا، ٴسوز جوق، بەتپە ـ بەت كەلەتىن ماسەلە.
”ەلدىڭ ٴبارى تيانجيننىڭ بايىرعى مادەنيەت كوشەسى تيانجيننىڭ ’جۇڭگو ۇلگىسىندەگى‘ ەلەمەنتىنە ۋاكىلدىك ەتەدى دەسەدى. بۇگىن بايقاسام، بۇل ارانىڭ مادەنيەت لەبى، تاريح لەبى جانە تۇرمىس لەبى ادامعا مايەكتى دە جاڭا اعىمدى سەزىندىرەدى ەكەن“. حىبەيدەن كەلگەن ساياحاتشى ياڭ شياۋچىن تيانجين بايىرعى مادەنيەت كوشەسىندە قايتا ـ قايتا قول تەلەفونىن كوتەرىپ، وسى بايىرعى كوشە اۋماعىنداعى دۇكەندەر مەن اشەكەيلى قاقپالاردى سۋرەتكە ٴتۇسىردى.
2 ـ ايدىڭ 1 ـ كۇنى باس شۋجي شي جينپيڭ تيانجين بايىرعى مادەنيەت كوشەسىندە قىزمەت تەكسەرگەندە بىلاي دەپ اتاپ كورسەتتى: ”تاريحي مادەنيەت كوشەلەرىن ويداعىداي قورعاپ جانە ودان ويداعىداي پايدالانىپ، ونى وسىزاماندانعان ٴىرى قالا قۇرىلىسىندا وزگەشە تۇسكە بولەۋ كەرەك“.
اناعۇرلىم كوپ تاريحي مادەنيەت ايگىلى قالالارى جالپى تۇلعالىق قورعالدى، جان ـ جاقتى قورعالدى، تاريحي مادەنيەت كوشە اۋماقتارىنا ازداپ وزگەرىس ەنگىزۋ ٴادىسى اناعۇرلىم كوپ پايدالانىلىپ، ”ىجداعاتتىلىقپەن ىستەۋ“ ونەرى قولدانىلدى، قالانىڭ تۇلعاسى مەن اۋىل جۇلگەسى اراسىنان جىلدار ٴىزىن كورۋگە، مادەنيەت تامىرىن ساقتاپ قالۋعا بولادى.
حىبەي جىڭديڭ بايىرعى قالاسىن قورعاۋ جونىندە باس شۋجي شي جينپيڭ: ”بايىرعى قالانى قورعاۋدىڭ دۇرىس ۇستانىمىن بەرىك ۇستانىپ، ونىڭ تاريحي مادەنيەت قۇنىن شىن مانىندە ويداعىداي قورعاۋ كەرەك“، ـ دەپ العا قويدى.
ورتالىقتىڭ قالا ـ قالاشىقتاندىرۋ قىزمەتى ماجىلىسىندە باس شۋجي شي جينپيڭ بىلاي دەپ اتاپ كورسەتتى: ”ٴبىزدىڭ قالالارىمىزدا كوپتەگەن تاريحي ەستەمەلەر بار، اسىرەسە، ٴىشىنارا تاريحى ۇزاق بايىرعى قالا رايوندارى ەڭ قۇندى نارسە، جەڭىلتەكتىككە، بىلمەستىككە سالىنىپ بۇلدىرۋگە بولمايدى“.
چاڭجياڭ ەكونوميكالىق بەلدەۋىنىڭ دامۋىن جاپپاي ىلگەرىلەتۋ اڭگىمە ماجىلىسىندە باس شۋجي شي جينپيڭ بىلاي دەپ باسا دارىپتەدى: ” ’ازداپ وزگەرىس ەنگىزۋ‘ سىندى ’ىجداعاتتىلىقپەن ىستەۋ‘ ونەرىن اناعۇرلىم كوپ پايدالانىپ، تاريحي مادەنيەت كوشە اۋماقتارىن جوندەپ قالپىنا كەلتىرۋ كەرەك“.
...
بۇگىندە حىبەي جىڭديڭ بايىرعى قالاسى سولتۇستىكتەگى ايبىندى قالاشىقتىڭ كەلبەتىن ايگىلەپ وتىر، بەيجيڭنىڭ حۋتۇڭدارىندا بايىرعى استانانىڭ ەستەمەلەرى مەن قويۋ اۋىل سۇيىسپەنشىلىگى تاڭبالانعان، ”دۇنيە جۇزىلىك مۇرا قالاسى“ فۋجياننىڭ چۋانجوۋى سيىسىمدىلىقتىڭ جانە اشىقتىقتىڭ اسەرلى حيكايالارىن بايانداۋدا، باكو كوشەسى شيزاڭنىڭ وراسان زور تاريحي وزگەرىسىنە كۋا بولۋدا... تاريحي مادەنيەت تامىرى وسى زامانعى تۇرمىسپەن توعىسىپ، تابيعات پەن گۋمانيتارلىق توعىسىپ وسى زامانعى قونىسقا جايلى جەرگە اينالىپ، مادەنيەت سەنىمى جۇڭحۋا ۇلتىنىڭ ورتاق رۋحاني مەكەنىن قۇردى.
”اتا ـ بابالارىمىزدان جالعاسقان تاڭداۋلى ٴداستۇرلى مادەنيەتتى ۇزدىكسىز قولىمىزدان شىعارماي، داۋىرمەن بىرگە ىلگەرىلەپ، ساۋلەلەندىرە بەرۋىمىز كەرەك“
جياڭسۋ سۋجوۋ بايىرعى قالاسىنىڭ شىعىس سولتۇستىك جاعالاۋىنا ورنالاسقان پيڭجياڭ تاريحي مادەنيەت كوشە اۋماعىنىڭ قازىرگە دەيىن 2500 جىلدان استام تاريحى بار. ”جۇڭحۋانىڭ تاڭداۋلى ٴداستۇرلى مادەنيەتىن ۇرپاقتان ـ ۇرپاققا جالعاستىرۋدا ايگىلەنگەن قاجىرلىلىق، توزىمدىلىك، تاباندىلىق جۇڭحۋا ۇلتى رۋحىنىڭ ٴبىر بولىگى سانالادى.“ 2023 ـ جىلى 7 ـ ايدىڭ 6 ـ كۇنى باس شۋجي شي جينپيڭ وسى اراعا كەلىپ قىزمەت تەكسەرگەندە وسىلاي دەپ اتاپ كورسەتتى.
ٴبىر كەرگىش، ٴبىر ورام جىبەك ٴجىپ، ٴبىر بولات ينە، پيڭجياڭ تاريحي مادەنيەت كوشە اۋماعىنداعى ٴبىر شاعىن دۇكەندە سۋجوۋ كەستەسىنىڭ ۋاكىلدىك سيپاتتى جالعاستىرۋشىسى لۋ جيانيىڭ بار زەيىن ـ زەردەسىن سالا كەستە تىگىپ وتىر، قولى كوز ىلەستىرمەيدى. 8 جاسىندا اجەسىنەن ينە ۇستاۋدى ۇيرەنىپ، 15 جاسىندا ۇسىنىسپەن سۋجوۋ كەستەشىلىك مۇراجايىندا توپتىق تۋىندى جاراتۋعا قاتىناسادى... كەستە تىگۋمەن شۇعىلدانعان 30 نەشە جىلدا لۋ جيانيىڭنىڭ ىسىمەر قوس قولى ٴبىر ٴسات تە دەمالعان ەمەس.
قازىر لۋ جيانيىڭنىڭ قىزى پان نايشۋ دا كەستە تىگۋ ونەرىن جالعاستىرۋدا. سۋجۋ كەستەسىن جالعاستىرۋ تۋرالى ٴسوز بولعاندا پان نايشۋ ٴداستۇرلى سۋجوۋ كەستەسىنىڭ وزگەشە قولونەر شەبەرلىگىنىڭ توبىمەن وندىرەتىن ماشينا كەستەدەن پارىقتى ەكەندىگىن، ”وزگەرمەيتىن قاسيەتى _ ۇستا رۋحى“ ەكەندىگىن ايتتى.
باس شۋجي شي جينپيڭ بىلاي دەپ باسا دارىپتەدى: ”تاريحي مادەنيەت مۇرالارىن قورعاۋدى ٴبىرىنشى ورىنعا قويۋمەن بىرگە، ۇيلەسىمدى پايدالانىپ، الەۋمەتتىك مادەنيەتكە قىزمەت وتەۋ، حالىقتىڭ رۋحاني مادەني تۇرمىس قاجەتىن قاناعاتتاندىرۋ جاعىندا رولىن تولىق ساۋلەلەندىرۋ كەرەك“.
ٴبىر ۇلى وزەن وڭتۇستىك پەن سولتۇستىكتى بايلانىستىردى، ٴبىر بەينەجازبا بۇرىنعى مەن بۇگىندى جالعادى _
بەيجيڭ _ حاڭجوۋ ۇلى كانالىنىڭ وڭتۇستىك شەتىندەگى جىجياڭنىڭ حاڭجوۋىنان جولعا شىعىپ، گۇڭچىنچياۋ كوپىرىنىڭ استىنان كەسىپ ٴوتىپ، ودان تاعى قارا جاپپالى قايىققا شىعىپ، حىناننىڭ لوياڭىنداعى حۇيلو قامباسىنا كەلەدى، بۇل كانال بويىنداعى بايىرعى زامانداعى استىق قامباسىنىڭ ەسكى جۇرتى، كورەرمەندەر كەنەت ليفتكە وتىرعانداي تەز جىلدامدىقپەن قۇلديلاپ، استىق قامباسىنا ٴتۇسىپ، كوز الدىنداعى كورىنىسكە قايران قالدى...
”بۇل مۇراجايداعى ەڭ جاقسى قارسى الىنعان كوزىلدىرىكسىز 3D سەزىنۋ نىسانى“. جياڭسۋ ياڭجوۋ جۇڭگو ۇلى كانالى مۇراجايىنىڭ باستىعى جىڭ جيڭ بىلاي دەدى: ”5 مينۋتتىق بەينەجازبا مىڭ شاقىرىم كانالدىڭ سۋرەت توپتاماسىن كوز الدىعا اكەلىپ، ەكى جاعاداعى تىرشىلىك تىنىسىن جاقىن ارالىقتان كورسەتەدى، ٴداستۇرلى مادەنيەتتىڭ شىت جاڭا ومىرشەڭدىك كۇشىن سەزىنۋگە بولادى“.
2023 ـ جىلى 9 ـ ايدىڭ 20 ـ كۇنى باس شۋجي شي جينپيڭ جىجياڭنىڭ شاۋشيڭىندەگى جىدۇڭ كانال مادەنيەت باقشاسىندا قىزمەت تەكسەرگەندە بىلاي دەپ باسا دارىپتەدى: ”ۇلى كانال مادەنيەتى _ جۇڭگونىڭ تاڭداۋلى ٴداستۇرلى مادەنيەتىنىڭ ماڭىزدى قۇرامداس بولىگى، ونى قورعاۋعا، جالعاستىرۋعا، پايدالانۋعا كۇش سالىپ، بايىرعى ۇلى كانالدىڭ داۋىرلىك جاڭا كەلبەتىن ايگىلەۋ كەرەك“.
”ٴاسىلى ٴبىزدىڭ ٴار كۇنى ىشەتىن، پايدالاناتىن سۋىمىزدىڭ ٴبىر بولىگى ۇلى كانالدان كەلەدى ەكەن!“ جىدۇڭ كانال مۇراجايى ۇيىمداستىرعان وقىتۋدى زەرتتەۋ قيمىلىنا قاتىناسقاننان كەيىن شاۋشيڭ قالالىق زىۋي باستاۋىش مەكتەبىنىڭ 6 ـ جىلدىق وقۋشىسى شۇي حاۋشۋان وسىنى جاڭادان بايقاپ، كانالدى قۇلشىنا قورعاۋعا بەكىدى.
بيىل جىل باسىنان بەرى جىدۇڭ كانال مۇراجايى شاۋشيڭدەگى جوعارى، ورتا مەكتەپتەرمەن، باستاۋىش مەكتەپتەرمەن مۇراجاي ـ مەكتەپ سەلبەستىگىن باستاپ، مۇراجايداعى كورمە بۇيىمدارىن جانە بايىرعى كانال كورىنىسىن ٴونىمدى توعىستىرىپ، مۇراجايدى ”جىلجىمالى يدەيا ـ ساياسي ساباقحاناسى“ ەتىپ تۇلعالاپ، كانال مادەنيەتىن قورعاۋعا، جالعاستىرۋعا، پايدالانۋعا جاڭا دانەكەر، جاڭا تۇعىر ازىرلەدى.
قورعاۋ ٴبىرىنشى ورىنعا قويىلدى، جالعاستىرۋ الدىمەن ويلاستىرىلدى، مادەنيەت مۇرالارى جۇڭحۋانىڭ تاڭداۋلى ٴداستۇرلى مادەنيەتىن جالعاستىرۋدا، اسقاقتاتۋدا وزگەشە رول اتقاردى.
جياڭشيدىڭ جيڭدىجىنىنا بارساڭىز، ”13 شاقىرىم تاۋياڭ جولىنان 100 مىڭ ٴۇيدىڭ تىرشىلىك لەبى ەسكەن“ شالقىعان جاعدايدى، ”تۇنىمەن وتى لاۋلاعان قۇمداننان كۇندە فارفور بۇيىم شىعاتىن“ دۋماندى كورىنىستى كورەسىز.
تاۋياڭلي تاريحي مادەنيەت كوشە اۋماعىندا بەيزاتتىق مادەنيەت مۇرانىڭ جالعاستىرۋشىسى سۇن ليشين ساياحاتشىلارعا قولمەن فارفور جاساۋدىڭ وزگەشە شەبەرلىگىن كورسەتۋدە. ول قولىمەن 2 _ 1 مينۋتتا سىزىپ شىققان اسەرلى سۋرەت تۋىندىسى فارفور كەرپىشتىڭ ۇستىندە ٴدال وزىندەي بولىپ شىعا كەلدى.
”اتا ـ بابالارىمىزدان جالعاسقان تاڭداۋلى ٴداستۇرلى مادەنيەتتى ۇزدىكسىز قولىمىزدان شىعارماي، داۋىرمەن بىرگە ىلگەرىلەپ، ساۋلەلەندىرە بەرۋىمىز كەرەك.“ 2023 ـ جىلى 10 ـ ايدىڭ 11 ـ كۇنى باس شۋجي شي جينپيڭ جيڭدىجىندا قىزمەت تەكسەرگەندە وسىلاي دەپ باسا دارىپتەدى.
بۇگىندە وسى مىڭ جىلدىق فارفور قالاسىنا بارساڭىز، جاستاردى دا كەزىكتىرە الاسىز. جۇڭگوشا سۋرەت ماماندىعىنان وقۋ تاۋىسقان ۋي رۇڭرۇڭ دۇنحۋاڭنىڭ قابىرعا سۋرەتتەرىندەگى كەيىپكەرلەردى كىشكەنە شاي شىنىلارعا سالدى؛ شەتەلدەن وقىپ ورالعان لۇي ياتيڭ جوبالاۋدى جانە ماشينا تەحنولوگياسىن ۇزدىكسىز جاقسارتىپ، جۇمىس ٴتارتىبى كۇردەلى نازىك فارفور بۇيىمدارىن جاساۋ تەحنولوگياسىنا جاڭالىق ەنگىزدى؛ 90 ـ جىلداردىڭ تۇلەگى ازامات مىڭ ليڭشو بايىرعى فارفور ونەرىنەن شابىت الىپ ٴتۇرلى مادەنيەت جاسامپازدىعى ونىمدەرىن زەرتتەپ جاساپ، جاپونيا، كورەيا، سينگاپۋر سياقتى جەرلەرگە ساتتى...
باس شۋجي شي جينپيڭ بىلاي دەپ باسا دارىپتەدى: ”بەيزاتتىق مادەنيەت مۇرالارىن جۇيەلى قورعاۋدى تىڭعىلىقتى، ويداعىداي ىستەپ، حالىقتىڭ كۇن سايىن ارتىپ وتىرعان رۋحاني مادەنيەت قاجەتىن اناعۇرلىم ويداعىداي قاناعاتتاندىرىپ، مادەنيەت سەنىمىن، ٴوزىن الۋەتتەندىرۋدى ىلگەرىلەتۋ كەرەك“.
”بۇل ارادا لەيچا شايىن ۇنتاقتاعاندا قوشقىل بۇرىش تاياقشاسىن پايدالانادى، ميفىن جەگەندە سيىر ەتى سورپاسىن ىشەدى“... حۋنان چاڭدى حىجيە كوشەسىنىڭ يۋانياڭ زوۋما عيماراتىندا چاڭدى سىشيانىنىڭ جاس جالعاستىرۋشىسى لي تيڭتيڭ «چاڭدى جاقسى جەردى» ايتقاندا، ٴان اۋەنىن ەستىپ كەلگەن ساياحاتشىلاردىڭ اياعى ۇزىلمەدى.
باس شۋجي شي جينپيڭ 3 ـ ايدىڭ 19 ـ كۇنى چاڭدى قالاسىندا قىزمەت تەكسەرىپ، تەكسەرۋ ـ زەرتتەۋ جۇرگىزدى. چاڭدى حىجيە كوشەسىندە باس شۋجي شي جينپيڭ بىلاي دەپ اتاپ كورسەتتى: ”چاڭدى مادەنيەتتى جالعاستىرعان جەر، بۇل ارانىڭ سىشيان، گاۋچياڭ، حاۋزى سياقتىلارىن ۇيلەسىمدى دانەكەر ارقىلى ويداعىداي جالعاستىرىپ، ودان ويداعىداي پايدالانىپ، داۋىرمەن بىرگە ىلگەرىلەپ ويداعىداي دامىتۋ كەرەك“.
”بۇل ٴبىزدىڭ ەجەلدەن تاباندىلىقپەن جالعاستىرىپ كەلە جاتقان ٴارى ٴباز ـ باياعىداي تاباندى بولا بەرەتىن ٴىسىمىز“. چاڭدى سىشيانىن جالعاستىرۋدى جانە وعان جاڭالىق ەنگىزۋدى تىلگە العاندا، لي تيڭتيڭنىڭ ايتارى تاۋسىلمايدى.
جاستار ٴۇشىن، لي تيڭتيڭ چاڭدى سىشيانىن چاڭشا تانىسىمەن، جۇڭگو ستيلىندەگى ەسترادالىق مۋزىكالارمەن، اۋەلى، اسقاق ٴۇندى شانبەيدىڭ ولەڭ ايتۋىمەن ۇشتاستىرىپ، الەۋمەتتىك تۇعىرلاردا جاقسى باعاعا يە بولدى؛ ورتا جاستاعىلار، قارتتار ٴۇشىن، ۋليڭ رايوندىق مادەنيەت سارايى 3 چاڭدى سىشيانى كۋرسىن اشتى، چاڭدى سىشيان بەيزاتتىق مادەني مۇراسىنىڭ مەملەكەت دارەجەلى جالعاستىرۋشىسى شىن شياۋحۇي ساباق ٴوتىپ، ادامعا لىق تولدى.
تاريحي مادەنيەت مۇرالارىن اناعۇرلىم ويداعىداي جالعاستىرۋدا جۇڭحۋا وركەنيەتىن جالعاستىرۋدىڭ قويۋ قوعامدىق رايىن دا قالىپتاستىرۋ كەرەك. جۇڭحۋانىڭ تاڭداۋلى ٴداستۇرلى مادەنيەتى داۋىرمەن يكەمدى توعىسقاندا، مادەنيەت جاسامپازدىعى تولاسسىز جارىققا شىعادى _
گۋاڭدۇڭدا 1600 نەشە جىلدىق تاريحقا يە چاۋجوۋ بايىرعى قالاسىندا ٴداستۇرلى الەۋمەتتىك اۋماق قۇرىلىمى، حالىقتىق سالت ـ سانا، چاۋجوۋ قۋىرماشى، گۇڭفۋ شايى ساقتالعان، چاۋجوۋ تەاترى تۇرعىنداردىڭ كۇندەلىكتى تۇرمىسىمەن قابىسىپ، ”جاندى جالعاستىرۋ“ بارىسىندا مىڭ جىلدىق بايىرعى قالا تىڭ تىرشىلىك تىنىسىن قاۋلاتتى؛
شاندۇڭدا ٴبىر ـ بىرلەگەن اۋىل ـ قىستاق مۇراجايلارى ەڭسە كوتەردى، وقۋشىلار تەمىر كۇرەك، تىرما، اپكىش سياقتى ەگىس قۇرالدارىمەن ەگىن ەگۋ بارىسىن سەزىنىپ، تاريحى ۇزاق ەگىنشىلىك وركەنيەتى جاڭا داۋىردە تارتىمدىلىعى مەن كەلبەتىن ايگىلەدى؛
شانشيدە كوپتەگەن جاستار ۇستىلەرىنە مەشپەت ـ كويلەك كيىپ، شاشتارىن تۇيرەۋىشپەن بيىك ٴتۇيىپ، شي ـ ان دايان مۇناراسىن قىزىقتادى، جۇڭحۋانىڭ ٴداستۇرلى كيىم ـ كەشەكتەرى كەڭ تارالۋ اعىمى كوتەرىلدى...
بۇگىنگى جۇڭگودا ”مادەنيەت مۇراجايى ورلەۋى“ كوتەرىلىپ، ”مادەنيەت جاسامپازدىعى ستيلى“ كۇشەيىپ، ”ولەڭ ـ جىر ورلەۋى“ دۋمانداپ، ٴداستۇرلى مادەنيەت بۇقارانىڭ باقىتتى تۇرمىسىن نۇرلاندىردى. مادەنيەت مۇرالارىن قورعاۋ، جالعاستىرۋ جۇڭحۋا مادەنيەتىنىڭ جاڭا تىرشىلىك تىنىسىن، ومىرشەڭدىك كۇشىن قاۋلاتىپ، زاتتىق وركەنيەت پەن رۋحاني وركەنيەتتىڭ سايكەستى دامۋىن ىلگەرىلەتۋگە ماڭىزدى كۇش قوستى.
”ادامزات جاراتقان باي مازمۇندى مادەنيەتتىڭ اناعۇرلىم كوپ حالىقتى باقىتقا كەنەلتۋىنە، دۇنيە ٴجۇزىنىڭ اناعۇرلىم كوركەم بولۋىنا مۇمكىندىك جاساۋ كەرەك“
تاياۋدا بەيجيڭدەگى گۋگۇڭ مۇراجايىنا كەلىپ ”زىجينچىڭ جانە ۆەرسال سارايى _ 17 ـ، 18 ـ عاسىرداعى جۇڭگو _ فرانسيا بارىس ـ كەلىسى“ كورمەسىن ەكسكۋرسيالاعان كورەرمەندەردىڭ اياعى ۇزىلمەدى.
كورمە زالىندا مىسقا التىن جالاتىلعان ساۋلەتتى تۇعىرلى قوندىرعىعا اشىق تەمىر سىم بەدەرىمەن تولعان فارفور ىدىس قويىلعان، بۇل كوك كىرەۋكەلى ٴاتىر قۇمىراسى. جياڭشيدىڭ جيڭدى قالاشىعىندا وندىرىلگەن فارفور قۇمىرا ەۆروپاعا جەتكىزىلگەننەن كەيىن، پاريج قۇيماشىسى ٴاتىر قۇمىراسىنا وزگەرتىپ جاسايدى. مۇنداي جاڭالىق جاراتۋ شاراسى جۇڭگو مەن فرانسيانىڭ مادەنيەت اۋىس ـ كۇيىسى، ٴتۇيىلىسۋى بارىسىندا كوپ كەزىگەدى.
وركەنيەت اۋىس ـ كۇيىس ارقىلى الۋان ٴتۇرلى بولادى، وركەنيەت ٴوزارا ۇلگى الۋ ارقىلى باييدى.
جەرگىلىكتى ۋاقىت 5 ـ ايدىڭ 6 ـ كۇنى، فرانسيا پاريج ەليسە سارايى. ٴتوراعا شي جينپيڭ 1963 ـ جىلى باسىلعان «فرانسۋزشا _ حانزۋشا شاعىن سوزدىكتى» فرانسيانىڭ زۇڭتۇڭى ماكرونعا ۇسىندى. ماكرون زۇڭتۇڭ 1742 ـ جىلى باسپادان شىققان «حانزۋشا _ فرانسۋزشا سوزدىكتى» ۇسىندى.
ٴتوراعا شي جينپيڭ كىتاپتىڭ بەتىن اقىرىن اشىپ: ”وتە باعالى، ىشىندە تاعى جۇڭگونىڭ كوپتەگەن بايىرعى كىتاپتارىنىڭ اتى بار ەكەن“، ـ دەدى.
تاريحتىڭ تەرەڭ تۇكپىرىندەگى ايبىندى مادەنيەت مايەگىنە قايىرىلا قاراساق، ازيا _ ەۆروپا ۇلى قۇرلىعىنداعى شىعىس پەن باتىس وركەنيەتتەرىنىڭ ٴوزارا ۇلگى الۋى يدەيالىق تولقۋ تۋدىرىپ، جۇرەكتەردىڭ اراسىن ونان ارى جاقىنداتتى.
بىلتىر 4 ـ ايدىڭ 7 ـ كۇنى ٴتوراعا شي جينپيڭ فرانسيا زۇڭتۇڭى ماكرونمەن بىرگە گۋاڭدۇڭنىڭ گۋاڭجوۋ سۇڭيۋان باقشاسىندا بەيرەسمي ديدارلاستى، «اسقار تاۋ، اعىندى سۋ» اتتى قۇيقىلجىعان اسەم اۋەنگە ىلەسە، ەكى ەلدىڭ مەملەكەت باسشىلارى باييۇن زالىنا كەلىپ، ەجەلگى اسپاپتان توگىلگەن بايىرعى كەرەمەت كۇيدى تىڭداپ، ۇزاق تاريحقا يە شاي مادەنيەتىنىڭ مايەگىن سەزىنىپ، تاريحتاعى كوركەيۋ ـ قۇلدىراۋعا قاتىستى ىستەر جونىندە ەركىن اڭگىمەلەستى.
شاي مەن الەم. انشي تيەگۋانيىن، ۋ ـ يشان داحۇڭپاۋ، فۋجوۋ جاسمين شايى، فۋديڭ اق شايى، ۋ ـ يشان جىڭشان شياۋجۇڭ... 2017 ـ جىلى بريكس ەلدەرى باسشىلارىنىڭ شيامىنداعى ديدارلاسۋىندا ٴتوراعا شي جينپيڭ ۇسىنعان مەملەكەت تارتۋى ٴدال فۋجياننىڭ مادەنيەت ەرەكشەلىگىنە باي شاي تارتۋ قورابى ەدى.
باس شۋجي شي جينپيڭ سان رەت جۇڭحۋانىڭ تاڭداۋلى ٴداستۇرلى مادەنيەتىن تاراتۋشى بولىپ، ٴوزى تىكەلەي كىرىسىپ، جۇڭحۋانىڭ اسىل قازىناسىن بۇكىل الەمگە ايگىلەدى، جۇڭگو حيكاياسىن دۇنيە جۇزىنە باياندادى _
پەرۋ مەملەكەتتىك ارحەولوگيا ادامزات ٴىلىمى تاريح مۇراجايىندا چين پاتشالىعىنىڭ سارباز ـ ات قۋىرشاقتارىن كورسەتىپ تۇرىپ، ماقتانىشپەن بىلاي دەپ تانىستىردى: ”بۇل مادەني ەسكەرتكىشتەر جۇڭحۋا وركەنيەتىنىڭ باستاۋ العان جەرى _ شانشيدەن كەلگەن. ول جەر ٴارى مەنىڭ اتا مەكەنىم“.
حۋبەي ولكەلىك مۇراجايدا شەتەل باسشىلارىمەن بىرگە زىڭ حوۋي تىزبەكتى قوڭىراۋىنىڭ سىڭعىرلاعان ٴۇنىن تىڭدادى.
...
مەملەكەت اراسىنداعى قاتىناستىڭ نەگىزى حالىقتىڭ ەتەنە بولۋىندا، حالىقتىڭ ەتەنە بولۋى جۇرەكتەردىڭ توعىسۋىندا.
فۋجياننىڭ فۋجوۋىنىڭ شىعىس قالا ىرگەسىن، گۋشان تاۋىنىڭ سولتۇستىگىن، يرەلەڭدەگەن تاۋ جولىن بويلاپ، ٴشوبى شۇيگىن، اۋاسى سالقىن، جانعا جايلى گۋليڭگە كەلدى.
”1992 ـ جىلى مەن گاردنەر حانىمدى گۋليڭدە ساپاردا بولۋعا ۇسىنىس ەتىپ، ونىڭ جۇبايىنىڭ مەكەنىنە ورالۋ ارمانىن ورىنداۋىنا كومەكتەسكەن ەدىم.“ 2023 ـ جىلى 6 ـ ايدىڭ 28 ـ كۇنى ٴتوراعا شي جينپيڭ فۋجوۋدا وتكىزىلگەن ”گۋليڭيۋان“ جۇڭگو _ امەريكا حالىقتىق دوستىق تالقى مىنبەرىنە قۇتتىقتاۋ حاتىن جولدادى. ٴتوراعا شي جينپيڭ بىلاي دەپ باسا دارىپتەدى: ”كوپشىلىكتىڭ گۋليڭ حيكاياسى مەن گۋليڭ سۇيىسپەنشىلىگىن جالعاستىرا بەرۋ، ساۋلەلەندىرە بەرۋ ارقىلى جۇڭگو _ امەريكا حالىقتارى دوستىعىنىڭ گۋليڭدەگى سان عاسىرلىق كريپتومەر اعاشى سياقتى شىمىرلانا تۇسۋىنە، كوركەيە بەرۋىنە مۇمكىندىك جاساۋىن ٴۇمىت ەتەمىن“.
گۋليڭ حيكاياسى ٴداۋىر مەن وڭىردەن اتتاپ وتەتىن ومىرشەڭدىك كۇشكە يە. وسى تاريحي مادەنيەت مۇراسىن ۇزدىكسىز اشىپ، زەرتتەپ، جۇڭگو مەن شەتەل بۇقاراسىنا گۋليڭ حيكاياسىن ويداعىداي بايانداۋ ماڭىزدى مانگە يە.
حۋادۇڭ جاراتىلىستىق عىلىمدار داشۋەسىنىڭ دوتسەنتى، گۋليڭ مادەنيەتىن زەرتتەۋ مامانى لين ينان ۇيىرمە باستاپ ”گۋليڭدەگى اۋلەتتەر . شەجىرە“ جۇيەسىن قۇرۋدى ورىندادى. بۇگىندەرى تەگىن ىزدەۋ جۇيەسى فۋجوۋعا كەلگەن امەريكانىڭ ٴدىن تاراتۋشىلارى مەن ساۋداگەرلەرىن نەگىزىنەن قامتىپ، ٴتىپتى دە كوپ جۇڭگو مەن شەتەل وتباسىلارىنىڭ تەگىن ىزدەۋ جۇيەسىندە اۋلەتىنىڭ تاريحىن ەسكە الۋىنا، دوستىقتى جالعاستىرۋىنا كومەكتەستى.
قازىر فۋجوۋ گۋليڭ حيكاياسىن ەلىتە سەزىنۋ سارايى مەن گۋليڭ تاريحي قۇرىلىس كورمە سارايىن قۇرۋدا، سونداي ـ اق ساراي ىشىندە ينتەرنەتتەن تەگىن ىزدەۋ اۋزىن اشىپ، شەتەلدەگى چياۋباۋلاردىڭ اۋلەتتىڭ ينفورماتسياسىن ىزدەۋىنە قولايلىلىق جاراتادى.
شۇعىلالى جۇڭگو مادەنيەت مۇرالارى ”ديپلوماتيالىق ەلشى“، ”مەملەكەت تانىسقىسى“ رەتىندە كۇن سايىن جۇڭحۋا مادەنيەتىنىڭ ارقالاۋشىسى جانە تاراتۋشىسى بولىپ كەلەدى.
قاعاز قيما شەبەرلىگى، شاي ونەرى كوركەمدىگى، فارفور سىبىزعىنىڭ تامىلجىعان داۋىسى... 5 ـ ايداعى حيلۇڭجياڭنىڭ نىنجياڭ قالاسىندا دازىشياڭ گۇلى تاۋ قويناۋىندا جايقالا اشىلدى. 160 رەسەيلىك ٴوسپىرىم مەن اتا ـ انا وسى حوش ٴيىستى جەرگە قادام تاستاپ، زەرتتەۋ ـ ۇيرەنۋ ساپارى ارقىلى جۇڭگونىڭ ٴداستۇرلى مادەنيەتىنىڭ وزگەشە قۇدىرەتىن سەزىندى.
”ەكى جاق ٴبىر قىدىرۋ باي مازمۇندى، الۋان ٴتۇرلى مادەنيەت اۋىس ـ كۇيىس نىساندارىن وتكىزىپ، ەكى ەلدىڭ مادەنيەت سەلبەستىگىنىڭ كومەسكى كۇشىن ونان ارى قاۋلاتىپ، جۇڭگو _ رەسەي مادەنيەت اۋىس ـ كۇيىسىنىڭ جاڭا بولاشاعىن بىرگە اشادى“، 5 ـ ايدىڭ 16 ـ كۇنى ٴتوراعا شي جينپيڭ مەن رەسەي زۇڭتۇڭى پۋتين بەيجيڭ مەملەكەتتىك ۇلكەن تەاترحاناسىندا ”جۇڭگو _ رەسەي مادەنيەت جىلىنىڭ“ باستالۋ سالتىنا جانە جۇڭگو مەن رەسەيدىڭ ديپلوماتيالىق قارىم ـ قاتىناس ورناتقاندىعىنىڭ 75 جىلدىعىن قۇتتىقتاۋ ارناۋلى مۋزيكا كەشىنە بىرگە قاتىناسىپ ٴارى ارناۋ ٴسوز سويلەگەندە وسىلاي دەپ اتاپ كورسەتتى.
سۋرەت كۋرجەگىنىڭ قيمىلىندا رەسەي جاس وسپىرىمدەرى جۇڭگونىڭ بەت الەمىشىن بويادى. ايشىقتاۋ، بوياۋ بارىسىندا جۇڭگونىڭ ٴداستۇرلى مادەنيەتىنىڭ ٴمانى قاعاز بەتىندە كورنەكتىلەندى.
”ٴبىز رەسەيلىك بالدىرعانداردىڭ جۇڭگونىڭ ٴداستۇرلى مادەنيەتىنىڭ ٴمانىن اناعۇرلىم تەرەڭ تۇسىنۋىنە مۇمكىندىك جاساۋدى ٴۇمىت ەتەمىز“. جەتەكشى وقىتۋشى شۇي ۋي بىلاي دەدى: بۇل ٴبىر رەتكى كوركەمونەرلىك اۋىس ـ كۇيىس قانا ەمەس، ونان دا ماڭىزدىسى، كوڭىلدەردىڭ توعىسۋى.
جالعىز گۇلدىڭ اشىلۋى ەمەس، بارلىق گۇلدىڭ شەشەك اتۋى كوكتەم كەلگەندىگىن بىلدىرەدى.
”الۋان تۇرلىلىكپەن قاتار ٴومىر سۇرۋگە، ٴوزارا ۇلگى الىپ بىرگە ىلگەرىلەۋگە، سەلبەسىپ بىرگە يگىلىكتەنۋگە تاباندى بولىپ، مادەنيەت اۋىس ـ كۇيىسىن كۇشەيتىپ، مادەنيەت تەڭدىگىن دارىپتەپ، مادەنيەت مۇرالارىن قورعاپ، مادەنيەتتە جاڭالىق اشۋدى ىلگەرىلەتىپ، مادەنيەت سەلبەستىگىن كۇشەيتىپ، ادامزات جاراتقان باي مازمۇندى مادەنيەتتىڭ اناعۇرلىم كوپ حالىقتى باقىتقا كەنەلتۋىنە، دۇنيە ٴجۇزىنىڭ اناعۇرلىم كوركەم بولۋىنا مۇمكىندىك جاساۋ كەرەك“. باس شۋجي شي جينپيڭ تەرەڭ ويلاپ، الىستى كوزدەدى.
2023 ـ جىلى 12 ـ ايدىڭ 3 ـ كۇنى ٴتوراعا شي جينپيڭ تۇڭعىش كەزەكتى ”لياڭجۋ تالقى مىنبەرىنە“ قۇتتىقتاۋ حاتىن جولداپ، بىلاي دەپ اتاپ كورسەتتى: ”تۇرلىشە وركەنيەتتەردىڭ جاراسىمدى بىرگە تۇرۋىن، ٴبىرىن ـ ٴبىرى تابىسقا جەتكىزۋىن ىلگەرىلەتۋ كەرەك“. شىن ىقىلاستى ٴۇمىت سول جەردەگى جۇڭگولىق، شەتەلدىك سيلى قوناقتاردىڭ كوڭىلىن كولدەي تولقىتتى.
قىزىل تەڭىز جاعاسىندا جۇڭگو مەن ساۋد ارابياسىنىڭ بىرلەسكەن ارحەولوگتار اترەتى مىڭ جىلدىق شىرت ۇيقىدا جاتقان تاريحي ەسكى جۇرتتاردى ”وياتىپ“، تەڭىزدەگى جىبەك جولى عىلمي زەرتتەۋىن ارحەولوگيالىق ناقتى ماتەريالدارمەن قامدادى؛ ەگيپەتتىڭ لۋكسورمونتۋ عيباداتحاناسىندا جۇڭگو مەن ەگيپەتتىڭ بىرلەسكەن ارحەولوگتار اترەتى عيباداتحانانىڭ ناقتى ورنىنداعى كورىنىسى مەن قازىپ الىنعان مادەني مۇرالارىن ادامدارعا قايتا ەلەستەتتى...
جۇڭگو ٴار ەلمەن قول ۇستاسىپ، ٴار ەلدىڭ تاريحي مادەنيەتىنىڭ داۋىرلىك قۇنىن بەلسەنە اشىپ، ٴار ەلدىڭ تاڭداۋلى ٴداستۇرلى مادەنيەتىنىڭ وسىزاماندانۋ بارىسىندا جاسامپازدىقپەن تۇرلىلەنۋىن، جاڭالىق اشا دامۋىن جۇزەگە اسىرۋدى ىلگەرىلەتتى.
داڭعىل جولمەن الىسقا بەتتەگەن دارقاندىق.
باس شۋجي شي جينپيڭنىڭ زور كۇشپەن دارىپتەۋى مەن تىكەلەي جەبەۋىندە، ەلىمىزدىڭ مادەنيەت مۇرالارىن قورعاۋ ۇستانىمى اناعۇرلىم اقاۋسىزدانىپ، قورعاۋ وبيەكتىسى اناعۇرلىم مولايىپ، قورعاۋ ٴتۇزىمى اناعۇرلىم پارمەندى بولىپ، جۇڭحۋا مادەنيەتىن قورعاۋ، جالعاستىرۋ رايى اناعۇرلىم قويۋلادى، جۇڭحۋا ۇلتىنىڭ ۇيىسۋ قۋاتى مەن جۇڭحۋا مادەنيەتىنىڭ ىقپالى ۇزدىكسىز كۇشەيىپ، تاريح سەنىمى، مادەنيەت سەنىمى اناعۇرلىم بەكەمدەلدى.
جاڭا داۋىردەگى جۇڭگو جۇڭحۋا ۇلتىنىڭ 5000 جىلدان استام وركەنيەت تاريحىنان ۇزدىكسىز اقىل ـ پاراسات، كۇش ـ قۋات قابىلداپ، ٴسوز جوق، اناعۇرلىم اشىق بەينەمەن دۇنيەگە قۇشاق اشىپ، اناعۇرلىم ومىرشەڭدىككە يە وركەنيەت تابىستارىمەن دۇنيەگە ۇلەس قوسىپ، ادامزات وركەنيەتىنىڭ ايشىقتى كارتيناسىن بىرگە كەسكىندەيدى!
(حالىق گازەتىنىڭ ٴتىلشىسى لي جو ـ ىر جازۋعا قاتىناستى)
(6 ـ ايدىڭ 8 ـ كۇنگى «حالىق گازەتىندە» باسىلعان)
