_ شينجياڭداعى عىلمي زەرتتەۋ قىزمەتكەرلەرى ىقتاسىن ورمان جۇيەسىن ساپالىلاندىرۋ جونىندە ىزدەنىس جاسادى
□ شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ تىلشىلەرى جاڭ شياۋلۇڭ، امان
جاز ورتاسى، ۇيعۇر ديقان روزىتوحتى توحتىقۇربان قول ارامەن اعاشتاعى سارى ٴتۇستى سىزىقتى بويلاپ، ٴبىر ٴتۇپ جىڭعىلدى بەلىنەن كەسىپ تاستادى.
”مۇنداي اعاش كەسۋگە جايشىلىقتا باتىلدىق ەتە المايمىز“، ـ دەدى روزىتوحتى، ـ بۇل ارادا سۋ تاپشى، قۇرعاق، قۇمدى بوران قۇتىرىنا سوعادى، بۇتا ـ بۇرگەننىڭ بەلۋاردان جوعارى وسۋىنە 2 دە 3 جىل ۋاقىت كەتەدى.
روزىتوحتى شينجياڭنىڭ وڭتۇستىگىندەگى حوتان ايماعىنىڭ شەريا اۋدانىندا، ٴدال وسى جىڭعىل، سەكسەۋىل جانە جۇزگىن قاپتاعان بۇتا ـ بۇرگەن ورمانىنىڭ ماڭىندا تۇرادى. وسى ورماننىڭ باتىس سولتۇستىگىنەن 4 كيلومەتر كەلەتىن جەردە دۇنيە جۇزىندەگى ەكىنشى ۇلكەن كوشپەلى قۇمدى ٴشول، ەلىمىزدەگى ەڭ ۇلكەن قۇمدى ٴشول تاكلاماكان ٴشولى بار.
بۇل سارى ٴتۇستى سىزىق عىلمي زەرتتەۋ قىزمەتكەرلەرى ٴبىر تۇتاس سالعان بەلگى. نەشە ون جىلدىق ورمان ٴوسىرۋ ارقىلى كەيبىر جەرلەردە ىقتاسىن ورماننىڭ قۋراعان بۇتاقتارى بارعان سايىن كوبەيىپ، قۋراۋعا جانە توزۋعا تاياعان، ىقتاسىن ورمان قارتايسا قايتۋ كەرەك؟ كەسۋ كەرەك پە، الدە كەسپەۋ كەرەك پە؟ بۇل باستان ـ اياق قيىن ماسەلە بولىپ كەلەدى.
شەريا اۋدان قالاشىعى تاريحتا قۇمدى بوراننىڭ كەسىرىنەن 3 رەت كوشۋگە ٴماجبۇر بولعان. قالىڭ قۇم قالاعا تونگەن مەزگىلدە، شينجياڭنىڭ جەرگىلىكتى ۇكىمەتى مەن جۇڭگو عىلىم اكادەمياسى 1983 ـ جىلى وسى ارادا جۇڭگو عىلىم اكادەمياسى شينجياڭ ەكولوگيا جانە جاعراپيا زەرتتەۋ ورنى شەريا قۇمدى ٴشولىن زەرتتەۋ پۋنكتىن قۇرۋدى ۇيعاردى. وسى پۋنكتتىڭ زەرتتەۋشىسى جاۋ گۋاڭشيڭ دوكتور بىلاي دەدى: بىلتىردان باستاپ جەرگىلىكتى ورمان، جايلىم تاراۋلارىنىڭ قولداۋىندا، عىلمي زەرتتەۋ ۇجىمى 500 مۋ جەردەگى بۇتا ـ بۇرگەن ورمانىندا ىقتاسىن ورمان جۇيەسىن ساپالىلاندىرۋعا كۇش سالاتىن عىلمي زەرتتەۋ نىسانىن اتقارا باستادى.
”روزى اعايدىڭ ارا كوتەرىپ جۇرگەنىنە قاراماڭىز، ول اعاش كەسىپ جۇرگەن جوق، قايتا تامىرىن قالدىرىپ بۇتاپ ٴجۇر“. جاۋ گۋاڭشيڭ بىلاي دەدى: تامىرىن قالدىرىپ بۇتاۋ ۇقساماعان بيىكتىكتەگى اعاشتاردى كەسۋ شاراسى. تامىرىن قالدىرىپ بۇتاعاننان كەيىن، ىقتاسىن ورماننىڭ قۋراعان بولىگى توپىراقتاعى سۋ مەن تىڭايتقىشقا ەندىگارى تالاسپايدى دا، جاڭادان جەتىلگەن تامىر جۇيەسى مەن بۇتاقتاردىڭ وسۋىنە ٴتيىمدى بولادى. الايدا جاڭادان بۇتالعان بۇتا ـ بۇرگەندەر باسقا ورماندارعا قاراعاندا سيرەك كورىنىپ، بۇل ولاردىڭ قۇمايتتانۋدان ساقتانۋ ونىمدىلىگىنە ىقپال جاساي ما دەگەن كۇمان تۋدىرادى.
بۇل دا عىلمي زەرتتەۋ قىزمەتكەرلەرىنىڭ نازار اۋداراتىن ٴتۇيىنى. جاۋ گۋاڭشيڭ تامىرى قالدىرىلىپ بۇتالعاننان كەيىنگى ىقتاسىن ورمانىنا، سونداي ـ اق بۇتالماعان ىقتاسىن ورماننىڭ استىڭعى جەل وتىنە قۇم جيناعىش ورناتتى، بيىكتىگى 2 مەتردەن اساتىن بۇل جابدىق ىقتاسىن ورماننىڭ قۇم توسۋ مولشەرىن تەكسەرەدى، ”قۇم جيناعىشتاعى قۇمنىڭ سالماعىن ولشەۋ ارقىلى تامىرىن قالدىرىپ بۇتاۋدىڭ ىقتاسىن ورماننىڭ قۇمنان قورعانۋ ونىمدىلىگىن السىرەتپەيتىندىگىن بايقادىق“.
زەرتتەۋ پۋنكتىندە جاردەمشى بولعان روزىتوحتى تامىرىن قالدىرىپ بۇتاۋ تاجىريبەسىنىڭ بۇكىل بارىسىنا دەرلىك قاتىناستى. ٴبىر جىل باقىلاۋ ارقىلى ول جىڭعىلدىڭ جاپىراقتارىنىڭ ٴتىپتى دە كوبەيىپ، تۇتاس ورماننىڭ ٴتىپتى دە قالىڭداپ بارا جاتقانىن بايقايدى.
كەسىپ الىنعان جىڭعىلدىڭ بۇتاقتارى دا ىسىراپ بولمايدى. جاۋ گۋاڭشيڭ بىلاي دەدى: ٴبىر ٴبولىم بۇتاقتاردان بيولوگيالىق تىڭايتقىش جاسالادى، ەندى ٴبىر ٴبولىمى تاڭداپ الىنىپ، ۇزىندىعى 15 سانتيمەتر كەلەتىن كىشكەنە بولىكتەرگە كەسىلىپ، قالامشا وتىرعىزۋعا پايدالانىلادى، ”تامشىلاتىپ سۋارۋدىڭ ناتيجەسىندە، 5 ايدان كەيىن ولار 2 مەترگە دەيىن وسەدى، بۇل الداعى ورمان وتىرعىزۋدى قالامشامەن قامدايدى“.
عىلمي زەرتتەۋ نىسانىنىڭ جاۋاپتىسى، جۇڭگو عىلىم اكادەمياسى شينجياڭ ەكولوگيا جانە جاعراپيا زەرتتەۋ ورنى شەريا قۇم ٴشولىن زەرتتەۋ پۋنكتىنىڭ باستىعى، زەرتتەۋشى زىڭ فانجياڭ تىلشىگە مىنانى ايتتى: ٴبىر جىلدىق تاجىريبە ارقىلى العاشقى قادامدا جازدا تامىرىن قالدىرىپ بۇتاپ جاڭالاۋ جىڭعىلدىڭ سالىستىرمالى ٴوسۋ قارقىنىن 1.13 ەسە، جاڭادان وسكەن جىڭعىلدىڭ ساباق سانىن 1.5 ەسە جوعارىلاتاتىندىعىن بايقادىق، ونىڭ ۇستىنە بۇل ىقتاسىن ورمان ورماندارىنىڭ بوراننان ساقتانىپ، قۇمدى تۇراقتاندىرۋ ونىمدىلىگىنە كورنەكتى ىقپال جاسامايدى.
زىڭ فانجياڭ بىلاي دەدى: ”جىڭعىل سياقتى بۇتا ـ بۇرگەندەردىڭ تامىرىن قالدىرىپ بۇتاپ جاڭالاۋ جونىندەگى زەرتتەۋدى ۇزدىكسىز تەرەڭدەتۋگە تۋرا كەلەدى، تامىرىن قالدىرىپ بۇتاۋدا بيىكتىگى قانشالىق بولسا ەڭ ۇيلەسىمدى بولادى، ۇقساماعان ماۋسىمداعى تامىرىن قالدىرىپ بۇتاۋ كۇشەمەلىلىگى قالاي بولادى دەگەن سياقتى ناقتى ماسەلەلەردى ايقىنداۋ كەرەك، بۇتا ـ بۇرگەندەردەن سىرت، بولاشاقتا ٴتىپتى دە بيىك اعاشتارعا دا زەرتتەۋ جۇرگىزىپ، ەگۋ جيىلىگى تىم جوعارى بولۋ سەبەبىنەن تۋىلعان ىقتاسىن ورمانداردىڭ توزۋى ماسەلەلەرىن شەشەمىز“.
ەلىمىز حىشي كاريدورى _ تاكلاماكان ٴشولىنىڭ جيەگىندەگى توسقاۋىل شايقاسىن بار كۇشپەن ويداعىداي جۇرگىزۋدى العا قويعاننان بەرى، قۇمدى بوراننىڭ وتىندە تۇرعان شەريا اۋدانى بۇكىل اۋدانداعى 3 جەل وتىندە ”ٴۇش ۇلكەن ەكولوگيالىق قالتقى“ قۇرۋعا كىرىسىپ، مەملەكەت تاس جولى، جوعارى قارقىندى تاس جول، تەمىر جول شەريا بولىگى سىندى 3 جول قۇرىلىسىنا سۇيەنىپ، ”ٴۇش جاسىل ٴدالىز“ قۇردى.
شەريا اۋداندىق ورمان شارۋاشىلىعى جانە جايلىم مەكەمەسىنىڭ قۇمايتتانۋدان ساقتانۋ، قۇمدى تىزگىندەۋ باقىلاۋ ـ ولشەۋ ورتالىعىنىڭ مەڭگەرۋشىسى تۇرعۇن جاپار بىلاي دەپ قارادى: عىلمي زەرتتەۋ قىزمەتكەرلەرى ەرەكشە جاسامپازدىق سيپاتقا يە قىزمەتپەن شۇعىلدانۋدا، ولاردىڭ ىزدەنىستەرى ىقتاسىن ورمان جۇيەسى قۇرىلىسىن ساپالىلاندىرۋعا ٴتيىمدى بولىپ قانا قويماي، جەر ـ جەردىڭ قۇمايتتانۋدان ساقتانۋ، قۇمدى تىزگىندەۋ قىزمەتىن ٴتىپتى دە عىلمي، ٴونىمدى ويداعىداي ىستەۋىنە دە سەپتىگىن تيگىزەدى.
(شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ 6 ـ ايدىڭ 17 ـ كۇنى ۇرىمجىدەن بەرگەن حابارى)
