سەمسەردى سوقاعا اينالدىرىپ، جاڭا دۇنيە قۇردى
_ ”ەكىنشى ۇشتاستىرۋ“ شينجياڭدى وزگەرتتى (1)
انار بۇلت \ شينجياڭ گازەتىنىڭ تىلشىلەرى شياۋ چۇنفي، يىن لۋ، رىن جياڭ، جيا چۇنشيا
قازىر شينجياڭ ساياحاتىنىڭ قاۋىرت مەزگىلى، ساياحاتشىلار اۆتوكولىكتەرىمەن مايتاۋ _ كۇشار تاس جولىن بويلاپ تيانشان تاۋىن اسىپ ٴوتىپ كۇشارعا جەتكەننەن كەيىن، شينجياڭداعى ساقتالۋى ەڭ تاماشا، كولەمى ەڭ ۇلكەن بايىرعى ورتەڭ _ دۇنيە جۇزىلىك مادەنيەت مۇراسى قىزىلقاعا ورتەڭىنىڭ ەسكى جۇرتىن كورەدى. ەسكى جۇرت كورمە سارايىندا ادامدار قايشالىسادى، بايىرعى زامانداعى ەگىنشىلىكپەن اينالىسقان جاعدايدىڭ بالاۋىزدان جاسالعان قالپىنا كەلتىرىلگەن كورىنىسى _ بيىك تە ۇلكەن ورتەڭنىڭ توڭىرەگىندە قورعاۋشى قوسىن مەن بۇقارا بىرلەسىپ كولەمدى ەگىنجاي اشىپ جاتقان كورىنىس جۇرتتى باۋرادى.
وسى كەزدە كۇشار دا ٴبيدايدان ٴونىم الاتىن مەزگىلدى قارسى الدى، اشىق اسپان، اقشا بۇلت استىندا قاۋلاپ وسكەن ٴبيداي التىنداي جارقىرايدى. سارايدىڭ ٴىشى ـ سىرتى، تاريح پەن بۇگىن بارىنشا قابىسىپ، جۇڭحۋا وركەنيەتىنىڭ ۇرپاقتار بويى ۇزىلمەي جالعاسىپ كەلگەنىن ايگىلەۋدە.
پارتيا 18 ـ قۇرىلتايىنان بەرى شي جينپيڭ جولداستى ۇيتقى ەتكەن پارتيا ورتالىق كوميتەتى جۇڭحۋا وركەنيەتىنىڭ دامۋ زاڭدىلىعىن تەرەڭ يگەردى. 2021 ـ جىلى 7 ـ ايدىڭ 1 ـ كۇنى جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى قۇرىلعاندىعىنىڭ 100 جىلدىعىن قۇتتىقتاۋ سوزىندە، باس شۋجي شي جينپيڭ ”ەكىنشى ۇشتاستىرۋدى“ _ ماركسيزمنىڭ نەگىزگى قاعيدالارىن جۇڭحۋانىڭ تاڭداۋلى ٴداستۇرلى مادەنيەتىمەن ۇشتاستىرۋدى رەسمي ورتاعا قويدى. 2023 ـ جىلى 6 ـ ايدىڭ 2 ـ كۇنى باس شۋجي شي جينپيڭ بەيجيڭدە مادەنيەتتى جالعاستىرۋ، دامىتۋ اڭگىمە ماجىلىسىنە قاتىناسقاندا ماڭىزدى ٴسوز سويلەپ، ”ەكىنشى ۇشتاستىرۋدى“ ىشكەرىلەي شەشىپ ٴتۇسىندىردى.
ٴبىر ۇلت ٴداۋىردىڭ الدىڭعى لەگىندە ٴجۇرۋ ٴۇشىن، نازاريالىق وي جەلىسىنەن ٴبىر ٴسات تە قول ۇزۋىنە، دۇرىس يدەيالىق جەتەكشىلىكتەن ٴبىر ٴسات تە قول ۇزۋىنە بولمايدى. ”ەكىنشى ۇشتاستىرۋ“ ماركسيزمنىڭ جۇڭگوشالانۋىنىڭ، زامانالانۋىنىڭ جاڭا شارىقتاۋىن جۇزەگە اسىردى، جۇڭگو ۇلگىسىندەگى وسىزامانداندىرۋدى قۇن جەتەكشىلىگىنە، مادەنيەت تىنىسىنا جانە تاريحي تىرەككە يە ەتتى. ٴبىر ميلليون 660 مىڭ شارشى كيلومەتر كەلەتىن شينجياڭنىڭ بايتاق دالاسىندا جۇڭحۋا مادەنيەتى تامىرى تەرەڭ بويلادى، قازىرگى تاڭدا، ”ەكىنشى ۇشتاستىرۋدىڭ“ تەرەڭ ىقپالىندا قۇلاشىن كەڭ جايعان جۇڭگو ۇلگىسىندەگى وسىزامانداندىرۋدىڭ شينجياڭ امالياتى جۇرگىزىلۋدە.
”اشارشىلىق جايلاعان شينجياڭنان” “استىق قامتاسىزدىق بازاسىنا“ دەيىن
ۋاقىت قاشاندا ادامدى تاڭداندىرادى.
1949 ـ جىلى جۇڭگونىڭ كىندىك ٴسوزى ”ازاتتىق“ بولدى، سولتۇستىكتەن وڭتۇستىككە، شىعىستان باتىسقا دەيىن بار الاپ حالىقتىڭ جاڭا ومىرگە قول جەتكىزگەندەگى القاۋلارىنا تولدى. الايدا، شاڭحايدا كاپيتاليستەر: ”كوممۋنيستىك پارتياعا اسكەري ىستەردە 100 ٴنومىر، ەكونوميكادا ٴنول ٴنومىر قويامىز“ دەپ كەلەكەلەدى. شينجياڭدا امەريكانىڭ ورىنباسار كونسۋلى ماكىنان ديحۋادان (بۇگىنگى ٴۇرىمجى) قاشقان كەزىندە: ”كوممۋنيستىك پارتيانىڭ ارمياسى شينجياڭدا اشتان قىرىلاتىن بولادى“، ـ دەپ بىلگىرسىدى.
”سول كەزدە شينجياڭنىڭ ويرانى شىعىپ، ەكونوميكاسى كۇيرەپ، زات باعاسى كۇرت قىمباتتاپ، قازىنادا قيىنشىلىق بولىپ، ٴار ۇلت حالقى توتەنشە كۇيزەلىسكە ۇشىراعان، اسىرەسە، استىقپەن قامداۋ جەتكىلىكسىز بولعان. ازاتتىق ارميا شينجياڭعا كىرۋمەن بىرگە، قۇمىل، حوتان سياقتى جەرلەردە تاعى كەرتارتپا كۇشتەردىڭ قالدىقتارى استىق دۇكەندەرىن، اقشا ايىرباس ورنىن توناۋ سياقتى كوپتەگەن ۋاقيعالاردى قوزعاپ، قوعامدا ۇرەي جانە بىلىقپالىق تۋدىردى“، ـ دەدى اۆتونوميالى رايوندىق پارتكوم پارتيا تاريحى جانە حۇجات زەرتتەۋ ورنى زەرتتەۋ 3 ـ باسقارماسىنىڭ باستىعى لياڭ جىشي. سول كەزدە شينجياڭعا كىرگەن ازاتتىق ارميا قوسىنىندا 100 مىڭ ادام بار ەدى، وعان شينجياڭنىڭ جەرگىلىكتى ورنىنداعى كوتەرىلىسشى اسكەري ٴبولىم سياقتىلاردى قوسقاندا، 200 مىڭعا تاياۋ ادامنىڭ تاماقتانۋىنا تۋرا كەلدى، استىق ساتىپ الۋعا، استىق تاسۋعا جۇمسالاتىن جوعارى سومالى قاراجات اسكەري بولىمگە اسا زور قىسىم تۋدىردى.
استىق جاڭا جۇڭگو قۇرىلعان كەزدەگى ٴبىر ۇلكەن كورنەكتى ماسەلە بولدى. امەريكانىڭ سول كەزدەگى مەملەكەت ىستەر حاتشىسى اچەسون ترۋمەن زۇڭتۇڭعا جازعان حاتىندا: ”جۇڭگونىڭ جان سانى 18 _ 19 ـ عاسىردا ٴبىر ەسە ارتتى، حالىقتىڭ ىشەر اس ماسەلەسى تاريحتا جۇڭگو ۇكىمەتىنىڭ، ٴسوزسىز، جولىعاتىن ماڭداي الدى ماسەلەسى، قازىرگە دەيىن شەشىلمەي كەلەدى“ دەپ جازادى.
جۇڭگو كوممۋنيستەرى شەشە الا ما؟
ۋاقىت ٴبارىن ٴتۇسىندىردى: جۇڭگو قازىر دۇنيە جۇزىندەگى 2 ـ ٴىرى ەكونوميكالىق تۇلعا، الەمدەگى ەڭ كەمەلدى، كولەمى ەڭ ۇلكەن ونەركاسىپ جۇيەسىنە يە. 2023 ـ جىلى شينجياڭنىڭ تۇتاس جىلدىق استىق جالپى ٴونىمى 42 ميلليارد 380 ميلليون جىڭعا جەتىپ، ”سەگىز جىل ٴۇرتىس ارتۋدى“ جۇزەگە اسىرىپ، استىق ەگىلەتىن جەر كولەمىنىڭ ارتۋ مولشەرى، ٴتۇسىمنىڭ ارتۋ مولشەرى تۇگەلدەي بۇكىل ەل بويىنشا ٴبىرىنشى ورىندى يەلەدى. ٴدال ماۋ زىدۇڭ جولداستىڭ ايبىندى مالىمدەمەسىندەگىدەي: ”ٴبىز ەسكى دۇنيەنى قيراتۋعا شەبەر بولۋمەن بىرگە، جاڭا دۇنيەنى ورناتۋعا دا شەبەر بولۋىمىز كەرەك“.
شينجياڭدا ٴبىر جاڭا دۇنيەنى قۇرۋ قالىڭ قوسىننىڭ سەمسەردى سوقاعا اينالدىرۋىنان، جاپان تۇزدە تىڭ يگەرۋىنەن باستالدى.
1954 ـ جىلى جۇڭگو حالىق ازاتتىق ارمياسى شينجياڭ اسكەري رايونىنىڭ ٴوندىرىس ـ قۇرىلىس بيڭتۋانى قۇرىلىپ (كەيىن شينجياڭ ٴوندىرىس ـ قۇرىلىس بيڭتۋانى بولىپ وزگەرتىلدى)، تيانشان الابىنىڭ قۇم جيەگىندە جانە ۇزاققا سوزىلعان شەكارا جەلىسىندە بيڭتۋان جاۋىنگەرلەرى سور سۋ ٴىشىپ، جاپان تۇزدە تىڭ يگەرىپ، ەگىنجاي اشىپ، ماشاقاتقا شىداپ مول ٴونىم بەرەتىن قۇنارلى القاپ قۇرىپ شىقتى.
بۇل _ جۇڭگو كوممۋنيستەرىنىڭ ماركسيزمنىڭ قوعامدانعان زور ٴوندىرىس لوگيكاسىنان پايدالانىپ جۇڭگونىڭ ٴداستۇرلى تىڭ يگەرىپ، شەكارانى قورعاۋ مادەنيەتىن جانداندىرعاندىعىنىڭ تيپتىك مىسالى.
تىڭ يگەرىپ، شەكارانى قورعاۋ حان داۋىرىنەن باستاۋ العان. «حاننامانىڭ. جىڭجي حيكاياسىندا»: ”جاڭ چيان باتىس ٴوڭىردى اشىپ، لي گۋاڭلي جازالاۋ جورىعىنا اتتانعاننان كەيىن، العاش رەت شياۋۋي تاعايىنداپ، ەگىن سالىپ، توعان قازدى“ دەپ جازىلعان.
شينجياڭ مادەني ەسكەرتكىشتەر ارحەولوگيالىق زەرتتەۋ ورنىنىڭ اعا زەرتتەۋشىسى حۋ شيڭجۇن: ”حان پاتشالىعى باتىس ٴوڭىردى بىرلىككە كەلتىرگەننەن كەيىن، بار كۇشىن سالا ەگىن سالىپ، اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ دامۋىن ىلگەرىلەتىپ، جەرگىلىكتى ورىننىڭ ەكونوميكالىق دەڭگەيىن جوعارىلاتتى، شەكارا قورعاۋشى قوسىن دا وسى ارقىلى ارميانىڭ قاجەتىن تولىقتادى“، ـ دەپ تانىستىردى.
قازىرگى تاڭدا شينجياڭنىڭ بار الابىنان تىڭ يگەرۋ ەسكى جۇرتى كەزدەسەدى: شايار اۋدانىندا ۇزىندىعى 100 كيلومەتردەن اساتىن سۋ باستاۋ توعانى ٴالى بار؛ چيڭ ٴداۋىرىنىڭ جياچيڭ جىلدارى ٴار ۇلت قولباسىلارى مەن اسكەرلەرى جانە بۇقارا شاپشال اسۋىندا ىلە وزەنىنىڭ سۋىن وڭتۇستىككە باستاپ سالعان شاپشال ۇلكەن توعانى قازىرگە دەيىن ٴالى پايدالانىلۋدا؛ داۋگۋاڭنىڭ 24 ـ جىلى (جاڭا ەرانىڭ 1844 ـ جىلى) لين زىشۇي قيىرداعى شينجياڭعا جەر اۋدارىلعان كەزىندە ىلە جياڭجۇنىنە كومەكتەسىپ اچيۋسۋ ۇلكەن توعانىن قازىپ، 200 مىڭ مۋعا تاياۋ اق جەردى سۋارىپ، تىڭ يگەرگەن، بۇگىن بۇقارا ونى ٴالى دە ىقىلاسپەن ”لينگۇڭ توعانى“ دەپ اتاپ كەلەدى.
حۋ شيڭجۇن بىلاي دەدى: تاريحتا زاماندار بويى ورتالىق بيلىكتەردىڭ بارلىعى تىڭ يگەرىپ، شەكارانى قورعاۋدى باتىس ٴوڭىردى ٴونىمدى باسقارۋدىڭ ماڭىزدى ٴتاسىلى ەتتى، يۋان، چيڭ كەزىندە تىڭ يگەرۋ بارىنشا كوركەيدى. تىڭ يگەرۋ باتىس وڭىرگە ورتا جازىقتىڭ وزىق ەگىنشىلىك تەحنيكاسىن الا كەلدى ٴارى اۋىل شارۋاشىلىعى مەن قولونەركاسىپتىڭ، ساۋدانىڭ دامۋىن ىلگەرىلەتتى، ٴار ۇلتتىڭ ارالاسۋىن، ىشتەسۋىن، توعىسۋىن جەبەدى، باتىس ٴوڭىردىڭ قوعامدىق ٴتارتىبىن ورنىقتىردى، وتانىمىز شەكاراسىنىڭ حاۋىپسىزدىگىن قورعادى.
”تىڭ يگەرۋ كوركەيسە، باتىس ٴوڭىر كوركەيەدى“، بۇل جۇڭحۋا ۇلتىنىڭ تاريحي تاجىريبەسى. بيڭتۋاننىڭ تىڭ يگەرۋى _ وسى ٴبىر تاريحي تاجىريبەنىڭ جاڭا تاريحي شارت ـ جاعدايدا مۇراگەرلىك ەتىلۋى جانە دامىتىلۋى. 1965 ـ جىلى چىن ي جولداس ٴشول دالادا بوي كوتەرگەن جاس قالا شىحىزىعا بارىپ قىزمەت تەكسەرگەندە، تەبىرەنە: ”ٴشول دالادا جاڭا دۇنيە اشىلدى، تيانشاندا اساۋ تولقىن جوڭكىلدى“ دەپ جىر ارنايدى.
كەتپەن يمپورت ەتۋدەن ماقتا جيناۋ ماشيناسىن ەكسپورت ەتۋگە دەيىن
بيىل 5 ـ ايدىڭ سوڭىندا ورتالىق پارتيا تاريحى جانە حۇجات زەرتتەۋ ورنىندا تۇرىپ قىزمەت ىستەيتىن شەتەلدىك مامانداردىڭ شينجياڭعا بارىپ تەكسەرۋ ـ زەرتتەۋ جۇرگىزۋ ۇيىرمەسىنىڭ ٴبىر مۇشەسى رەتىندە، رەسەي مامانى ەلەنا ۇشاقتان وڭتۇستىك شينجياڭنىڭ بايتاق دالاسىنداعى تاۋلار مەن قۇبا تۇزدەر اراسىنداعى جايقالىپ جاتقان جاسىل القاپتى كورگەن ساتتە تەبىرەنىپ: ”بەينە مارستىڭ بەتىنە الما اعاشىن ەككەنگە ۇقسايدى ەكەن“، ـ دەدى.
بۇل ٴسوز سوۆەت وداعى ٴانىنىڭ تەكسى ەدى، ول: ”جۇڭگو وسى ارماندى ٴساتتى جۇزەگە اسىردى“، ـ دەپ تەبىرەندى.
جۇڭحۋا وركەنيەتى _ تيپتىك قۇرىلىس ۇلگىسىندەگى وركەنيەت، كوپىر سالىپ، جول سالۋ، سۋ يگىلىگى قۇرىلىسىن جۇرگىزۋ ـ گۇلدەندىرۋ، تىڭ يگەرىپ، اتىز اشۋ... نەشە مىڭ جىلدان بەرى جۇڭحۋا ۇلتى ۇرپاقتار بويى، ٴۇرتىس ەڭبەككە سۇيەنىپ تىرشىلىك ورتاسىن قاجىرلىلىقپەن وزگەرتىپ كەلەدى. شينجياڭداعى شىجىعان قۇبا ٴتۇز، قۇمدى وڭىرلەردەگى جەر استى سۋىمەن سۋارۋ جۇيەسى كارىز مىنە وسىنىڭ تيپتىك ۇلگىسى.
”جۇڭحۋا مادەنيەتى ’تابيعات پەن ادامنىڭ بىرلىگىن‘ارداقتاپ،’اسپان، جەر، ادام‘ ۇشەۋىنىڭ قاتىناسى جونىندە ەرتەدەن ـ اق تەرەڭ وي جۇگىرتكەن، ادام ۇلى تابيعاتتىڭ قوجاسى دا، ۇلى تابيعاتتىڭ قۇلى دا ەمەس، قايتا ’جەر مەن كوكتىڭ كۇللى تىرشىلىك جەتىلدىرۋىنە كومەكتەسۋگە‘ ات سالىسۋشى جانە رەتتەۋشى. ماركسيزم ’ادام ورتانى جاراتادى، سونىمەن ۇقساس ورتا دا ادامدى جاراتادى‘ دەپ قاراپ، ادامنىڭ تابيعاتقا سايكەسۋ، قورعاۋ، وعان ەلىكتەۋ نەگىزىندە تابيعاتتى بەلسەنە وزگەرتىپ، ادام مەن تابيعاتتىڭ جاراسىمدى قاتار ٴومىر سۇرۋىنە مۇمكىندىك جاساۋىن دارىپتەيدى“، ـ دەدى شينجياڭ قازىنا ـ ەكونوميكا داشۋەسى ماركسيزم شۋەيۋانى پارتكومىنىڭ ورىنباسار شۋجيى، شۋەيۋان باستىعى يان گوجياڭ.
بۇگىنگى شينجياڭدا ادام مەن تابيعاتتىڭ جاراسىمدى قاتار ٴومىر ٴسۇرۋ كەرەمەتى ٴالى دە ۇزدىكسىز جارىققا شىعۋدا: قۇمدى شولدە كۇرىش، ٴبيداي ەكتى، ٴشول دالادا جەمىس ـ جيدەك، كوكونىس مول بولدى، اۋەلى، سورتاڭ جەرلەردى وزگەرتۋ ارقىلى تەڭىز ونىمدەرىن باقتى...
شينجياڭ اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ بۇگىنگى كۇنگە جەتۋى استە جاي عانا ”ەسكىنى جالعاستىرعاندىق“ ەمەس، ماقتانى مىسالعا الار بولساق، جاڭا جۇڭگو قۇرىلعان مەزگىلدە شينجياڭنىڭ ماقتا ٴونىم مولشەرى 5100 توننا بولىپ، بۇكىل ەلدىڭ جالپى ٴونىم مولشەرىنىڭ %1.1ىن عانا ۇستايتىن؛ 2023 ـ جىلى شينجياڭنىڭ ماقتا ٴونىم مولشەرى 5 ميلليون 112 مىڭ تونناعا جەتىپ، بۇكىل ەلىمىزدەگى جالپى ٴونىم مولشەرىنىڭ %90تەن استامىن ۇستادى. ونىڭ استارىندا بەرىك ونەركاسىپتەنۋ تىرەگى بار:
ۇشقىش اپپاراتپەن تۇقىم سەبۋ، ٴدارى شاشۋ، ماقتا جيناۋ ماشيناسىمەن جيناۋ، تايلاۋ _ 2019 ـ جىلدان باستاپ، تەمىر جول قۇرىلىسى اۋىر ونەركاسىبى شينجياڭ شەكتى سەرىكتەستىگى، شينجياڭ بوشىران زەردەلى اۋىل شارۋاشىلىق ماشينالارى جارنا شەكتى سەرىكتەستىگى سياقتى كوپتەگەن كاسىپورىن دەربەس جاڭالىق اشىپ، تەحنيكادا تىڭ تابىستارعا قول جەتكىزىپ، وتاندىق جوعارى دەڭگەيدەگى ماقتا جيناۋ ماشيناسى، جيىن ـ تەرىن ماشيناسى سياقتىلاردى جاساپ، ەل ٴىشى ـ سىرتىنداعى بازاردىڭ قارسى الۋىنا يە بولدى.
قازىر شينجياڭدا ماقتانى ماشينامەن جيناۋ مولشەرى %85تەن استى. امەريكانىڭ ٴىشىنارا ساياسي الاياقتارى ”ەلدىڭ ٴبارىن وزىندەي ساناپ“ شىعارعان ”زورلىقپەن ەڭبەككە سالۋ“ تىلگە الىنعاندا، شينجياڭ ماقتاشىلارى پىسقىرىپ تا قاراماي: ”ٴبىز ماشينانى’ زورلىقپەن‘ ەڭبەككە سالىپ وتىرمىز!“، ـ دەدى.
شينجياڭ بەيبىت ازات بولعان كەزدە، تەمىر جول دا، ونەركاسىپ نەگىزى دە جوق ەدى، اۋىل شارۋاشىلىق ٴوندىرىس ٴتاسىلى توتەنشە مەشەۋ ەدى، باستىسى، كەتپەنگە جانە ”قوس وگىزدىڭ بۇلىق تارتۋىنا“ سۇيەنەتىن، ٴتىپتى، كەتپەندى دە سوۆەت وداعىنان يمپورت ەتەتىن.
”ازاتتىقتان بۇرىن شينجياڭ كونە جۇڭگونىڭ ىقشام كورىنىسى ەدى، باتىستاعى ازۋلى ەلدەر قايتا ـ قايتا سۇعاناقتىق جاساعاندىقتان، ونىڭ ۇستىنە ۇستەم تاپتاردىڭ ٴىرىپ ـ ٴشىرۋى مەن قوعامدىق ٴتۇزىمنىڭ مەشەۋلىگى سالدارىنان وندىرگىش كۇشتەردىڭ بىرىنشىدەن كەدەي، ەكىنشىدەن اق بولۋىنا، وندىرىستىك قاتىناستىڭ تورعايداي توزۋىنا ٴدوپ كەلدى“، ـ دەدى شينجياڭعا كومەككە كەلگەن كادر، شينجياڭ قوعامدىق عىلىمدار اكادەمياسى جۋرنال مەكەمەسىنىڭ ورىنباسار باستىعى ۋ چاۋ.
وندىرگىش كۇش _ قوعامنىڭ العا باسۋىن جەبەيتىن ەڭ جاندى، ەڭ توڭكەرىستىك فاكتور، قوعامدىق وندىرگىش كۇشتى ازات ەتۋ جانە دامىتۋ _ قوعامنىڭ نەگىزگى قايشىلىعىن شەشەتىن ٴتۇبىرلى ٴتاسىل، قوعامنىڭ العا باسۋىن جەبەيتىن ٴتۇبىرلى قوزعاۋشى كۇش. جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى قوعامدىق وندىرگىش كۇشتەردى ازات ەتۋدى جانە دامىتۋدى ٴتۇبىرلى مىندەت ەتىپ، وندىرىستىك قاتىناس پەن وندىرگىش كۇشتىڭ، قوندىرما مەن بازيستىڭ سايكەسۋىن ۇزدىكسىز ىلگەرىلەتىپ، قۇرىلىس ۇلگىسىندەگى وركەنيەت بولعان جۇڭحۋا وركەنيەتىنىڭ ۇزدىكسىز اناعۇرلىم زور شۇعىلاعا قاراي بەت الۋىنا مۇمكىندىك جاسادى.
ونەركاسىپتەنۋ شينجياڭنىڭ وندىرگىش كۇشىن قارىشتاپ دامىتتى.
1952 ـ جىلى 4 ـ ايدىڭ 30 ـ كۇنى ساعات 9 دا ديحۋا قالاسىنىڭ ماڭىنداعى تۋتۇنحى وزەنى جاعاسىنداعى 1 ـ تامىز بولات ـ تەمىر زاۆودىنىڭ 1 ـ ٴنومىرلى تەمىر ەرىتۋ پەشىنەن بالقىعان شويىن وت ۇشقىنى شاشىراي اتىلىپ شىقتى. بۇل قيىنشىلىققا توزە وتىرىپ قۇرىلعان شينجياڭداعى تۇڭعىش بولات ـ تەمىر كاسىپورنى. وسىدان كەيىن قۇرىلىس ماتەريالدارى، توقىماشىلىق، ماشينا، ەلەكتر قۋاتى، مەتال، مۇناي، ازىق ـ تۇلىك سياقتى سالالاردا جۇزگە جۋىق زاۆود شينجياڭنىڭ بايتاق دالاسىندا ىلگەرىندى ـ كەيىندى قۇرىلدى، 1 ـ تامىز ۇن زاۆودى، وكتابر تراكتور زاۆودى، 1 ـ شىلدە ماقتا توقىماشىلىق فابريكاسى، ۋيحۋلياڭ ەلەكتر ستانسياسى... وسى ايگىلى ەسىمدەر شينجياڭدى كوركەيتۋگە جانە دامىتۋعا ەڭبەك قوسقان ۇلەسكەرلەر بولىپ، شينجياڭداعى وراسان زور وزگەرىستەردىڭ بەلەسىنە جازىلدى.
سوتسياليزمنىڭ ٴتۇبىرلى مىندەتى _ قوعامدىق وندىرگىش كۇشتەردى ازات ەتۋ جانە دامىتۋ، جاڭاشا وندىرگىش كۇش _ ماركسيزمدىك ساياسي ەكونوميانىڭ جۇڭگوشالانۋىنداعى، زامانالانۋىنداعى كەلەلى نازاريالىق تاقىرىپ.
اشىق كومىر كەندەگى شوفەرسىز كەن اۆتوموبيلدەرى جىل بويى توقتاۋسىز قايشالىسىپ، ساپتىعى 6N ( 99.9999%) دارەجەلىدەن جوعارى اسا جوعارى ساپتىقتاعى اليۋميندى زەرتتەپ اشۋ ٴساتتى بولىپ، دۇنيە ٴجۇزى بويىنشا ەڭ ۇلكەن بىلپىلداق تيتان رەسمي كرانمەن پەشتەن شىعارىلدى... شينجياڭ جوعارى ساپالى دامۋدىڭ ماڭداي الدى مىندەتىن ارقاۋ ەتىپ، جاڭاشا ونەركاسىپتەندىرۋدىڭ دامۋىن جەدەلدەتىپ، ”سەگىز ٴىرى كاسىپ سالاسى شوعىرى“ قۇرىلىسىن كۇش سالا ىلگەرىلەتىپ، جاڭاشا وندىرگىش كۇشتەردى جەتىلدىرۋدە.
8 ـ كەزەكتى جۇڭگو _ ازيا _ ەۆروپا كورمەسىندە تۇڭعىش رەت ”سەگىز ٴىرى كاسىپ سالاسى شوعىرى“ كاسىپ سالاسى تىزبەگىنىڭ تىزبەك باسى كاسىپورىندارى سارايى قۇرىلدى. ”تىزبەك باسى“، ياعني كاسىپ سالاسى تىزبەگىندە وزەكتى نەمەسە جەتەكشى ورىندا تۇراتىن، سونداي ـ اق كاسىپ سالاسى تىزبەگىنىڭ دامىپ زورايۋىن جانە قۇننىڭ جوعارىلاۋىن ۇزدىكسىز ىلگەرىلەتەتىن كاسىپورىندار. سەنىمدى تۇردە بوي كورسەتكەن شينجياڭ ”تىزبەك باسى“ شوعىرى 75 جىلدان بەرگى شينجياڭنىڭ وندىرگىش كۇشتەرىنىڭ قارىشتاپ دامۋىنىڭ ەڭ تاماشا مىسالى.
زاتتىق بايلىقتان رۋحاني بايلىققا دەيىن
بيىل 89 جاستاعى شيە شۋرىن ”حۋناندىق 8000 بويجەتكەننىڭ“ ٴبىرى، 16 جاسىندا شينجياڭعا كەلگەن، سول كەزدە 160 _ 150 جىڭدىق اۋىر جۇك كوتەرەتىن، قىستا جالاڭ اياق لاي يلەپ ٴۇي سالاتىن، ول وسى سەبەپتەن دە اۋرۋعا شالدىققان، ٴبىراق ول: ”وكىنبەيمىن، شينجياڭ مەملەكەت ٴۇشىن اسا ماڭىزدى، ٴسوز جوق، كەلىپ قۇرىلىس جۇرگىزەتىن ادام بولۋى كەرەك قوي!“ ـ دەيدى.
كونە دۇنيەنى تالقانداپ، جاڭا دۇنيە قۇرۋ بارىسى بەينە ايبىندى ەپوس سياقتى زاتتىق بايلىق پەن رۋحاني بايلىق جاراتتى.
كەزىندە باتىسقا جورىق جاساعان قالىڭ قولدىڭ ٴبىر مۇشەسى بولعان يۋان گوشياڭ شاۋجياڭ شينجياڭعا شەرۋ تارتقان اسكەري بولىمدەردەگى وفيتسەر ـ اسكەرلەردىڭ تىڭ يگەرىپ، شەكارانى قورعاعان العاشقى كەزىندەگى قيىنشىلىعى مەن قايسارلىعىن ەستەلىككە العان:
وفيتسەر ـ اسكەرلەر ٴار كۇنى ورتا ەسەپپەن جوعارى كۇشەمەلىلىكتە 16 ساعات ەڭبەك ىستەدى؛ ٴشول دالادا جەر كەپەدە، جورىق شاتىرىندا تۇردى؛ استىقپەن قامداۋ تاپشى بولدى، قورەكتىك جەتىسپەدى، كەيبىر ادامداردا «تاۋىق كوز» اۋرۋى پايدا بولدى؛ 17 جاستاعى ايەل اسكەر 1950 ـ جىلى كوكتەمگى ەگىس كەزىندە اتىزدا 1500 كيلومەتر جول باسقان... بۇكىل ەلدىڭ جەر ـ جەرىنەن كەلگەن تاڭداۋلى جاستار، ارميادان بوساعان، كاسىپ اۋىستىرعان اسكەريلەر، زيالىلار، عىلىم ـ تەحنيكا شەبەرلەرى بيڭتۋان قاتارىنا قوسىلىپ، شەكارا وڭىرگە تامىر تارتىپ، شينجياڭدى كوركەيتۋ سالتاناتتى ىستەرىنە ات سالىستى.
2022 ـ جىلى 7 ـ ايدا باس شۋجي شي جينپيڭ شينجياڭدا قىزمەت تەكسەرگەندە بىلاي دەپ باسا دارىپتەدى: بيڭتۋاندىقتار وتاندى قىزۋ سۇيەتىن، قالتقىسىز ۇلەس قوساتىن، قاجىرلىلىقپەن شارۋاشىلىق قۇراتىن، ٴورىس اشا العا ىلگەرىلەيتىن بيڭتۋان رۋحىن سومدادى، بۇل جۇڭگو كوممۋنيستەرىنىڭ رۋحاني شەجىرەسىنىڭ ماڭىزدى قۇرامداس بولىگى، وسى باعالى بايلىقتان ويداعىداي پايدالانۋ كەرەك.
شينجياڭدا تاعى توراڭعى رۋحى، ساقا اسكەرلەر رۋحى، قارا قۇرىم رۋحى بار...
جاپا ـ ماشاقات الدىندا نەشە ۇرپاق جۇڭگولىق تاماشا تۇرمىس تالپىنىسىنان باز كەشكەن ەمەس. ورتالىق مادەنيەت ـ تاريح سارايىنىڭ ەرەكشە ۇسىنىس ەتىلگەن اعا زەرتتەۋشىسى حان زىيۇڭ بىلاي دەپ قارادى: جۇڭحۋا وركەنيەتى _ اۋەلگى ماقساتى وزگەرمەگەن، باستان ـ اياق جالعاسقان وركەنيەت، سوندىقتان ول تالاي رەت ٴومىر مەن ٴولىم سىن ـ سايىسىنا تاپ بولعانىمەن، ٴار جولى ساتسىزدىككە ۇشىراعان سايىن جىگەرلەنە ٴتۇسىپ، قيىنشىلىق قىسپاعىندا قالسا دا قايتا سەرپىلىپ، ۇزدىكسىز دارەجەسىن جوعارىلاتىپ، سيىمدىلىعىن ارتتىرۋدى جۇزەگە اسىردى، سونىمەن بىرگە ۇرپاقتان ـ ۇرپاققا جالعاسقان وزەكتى قۇندى دا جەتىلدىردى: تابيعات جانە ادام، توپ جانە جەكە ادام، ادالدىق ـ كەشىرىمدىلىك، ورتا جولدان اينىماۋ، ۇيلەسىمدىلىك، قايىرىمدىلىق جانە مۇددە، سەنىمدىلىك، بىردەي كوزقاراسپەن قاراۋ، ۇلى بىرلىك... ٴدال وسى وزىق، العاباسارلىققا يە وزەكتى قۇن بۇگىنگى تاڭدا شينجياڭنىڭ بايتاق دالاسىندا جالىنداعان رۋحتى سومدادى.
ساربۇلاق جايلاۋىندا بيڭتۋاننىڭ ساقا جاۋىنگەرى ۋي دىيوۋدىڭ شەكارانى قورعاعانىنا 60 جىل بولدى، ول جۇرە الماي قالدى، ونىڭ قىزى شەكارانى ۇزدىكسىز شارلاۋدا؛ تاكلاماكان ٴشولىنىڭ جيەگىندە قوسىننان بوساعان مەملەكەتتىك ونەگەلى اسكەري، مىندەتتى باۋ ـ باقشا جۇمىسشىسى ۋاڭ چىڭباڭ 30 نەشە جىلدان بەرى جاسىل قالتقى ەگىپ جەتىلدىردى؛ كورلانىڭ جەمىس باعىندا جىجياڭ داشۋەسىنىڭ پروفەسسورى اق قۇبا ٴجۇزدى لوۋ بيڭگاڭ كۇنگە كۇيىپ قارايىپ كەتتى، ٴبىراق جەمىس اعاشى بۇتاعىنىڭ قۋراۋ دەرتىن جويىپ، جەمىس ەگەتىن شارۋالاردىڭ كوڭىلىندەگى ”المۇرت پەريزاتىنا“ اينالدى...
شەكارا وڭىرگە تالاسا ـ تارماسا بارىپ ەڭبەك سىڭىرگەن حان، تاڭ پاتشالىقتارىنىڭ جىگەرلى ەر ـ ازاماتتارىنان، باتىسقا قونىس اۋدارۋ جولىنا قادام تاستاعان سىبە وفيتسەر ـ اسكەرلەرىنەن، اسكەري كيىمدەرىن وكىنىشسىز شەشىپ، سول جەردىڭ وزىندە كاسىپ اۋىستىرىپ تىڭ يگەرىپ، شەكارانى قورعاعان بيڭتۋان جاۋىنگەرلەرىنەن شينجياڭعا توپ ـ توبىمەن كومەككە كەلگەن كادرلارعا دەيىن... ولار وسى بايتاق دالانى وزگەرتىپ، قۋاتتى، اقاۋسىز رۋحاني كۇش قالدىردى.
