جاقسى كورشى، جاقسى دوس، جاقسى سەرىك، جاقسى باۋىرلاس بولدى
_ ٴتوراعا شي جينپيڭنىڭ قازاقستانداعى، تاجىكستانداعى مەملەكەتتىك ساپارى جونىندە ەستەلىك
شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ تىلشىلەرى ني سى ـ ي، حاۋ ۋيۋي، ياڭ يجۇن، حان لياڭ
ورتا ازيا دالاسى ازيا _ ەۆروپا قۇرلىعىنىڭ سەنترى، جۇڭگومەن تاۋ ـ وزەندەرى تۇتاسقان، ەتەنە كورشى.
2000 جىلدان استام ۋاقىتتىڭ الدىندا حان پاتشالىعى ەلشىسىنىڭ باتىس وڭىرگە ”جول سالۋ“ ساپارى جۇڭگونىڭ ورتا ازيامەن دوستىق بارىس ـ كەلىسىنىڭ ايبىندى ارناسىن اشتى. 2013 ـ جىلدان بەرى جۇڭگو ورتا ازيا ەلدەرىمەن جىبەك جولىنىڭ جاپپاي گۇلدەنۋىن قول ۇستاسا ىلگەرىلەتىپ، بولاشاققا بەت العان تەرەڭ سەلبەستىكتى كۇش سالا قالىپتاستىرىپ، ەكى جاقتىڭ قارىم ـ قاتىناسىن شىت جاڭا داۋىرگە باستاپ، جۇڭگو مەن ورتا ازيا حيكاياسىنىڭ اناعۇرلىم باي مازمۇندى، تارتىمدى بولۋىنا مۇمكىندىك جاسادى.
2024 ـ جىلى جاز ورتاسى، بۇل ارا جۇڭگونىڭ ورتا ازياداعى جاقىن كورشى ەلدەرمەن تىعىز ىقپالداسقان، تاعدىرلاس ورتاق تۇلعانى قول ۇستاسا بىرگە قۇرعان، جاڭا داۋىردەگى جىبەك جولى تاراۋىن ۇزدىكسىز جازعان تاريحي ساتكە كۋا بولدى _
7 ـ ايدىڭ 2 ـ كۇنىنەن 6 ـ كۇنىنە دەيىن ٴتوراعا شي جينپيڭ شاڭحاي سەلبەستىك ۇيىمىنىڭ استانا باسشىلار ماجىلىسىنە قاتىناستى ٴارى ۇسىنىس بويىنشا قازاقستاندا، تاجىكستاندا مەملەكەتتىك ساپاردا بولدى.
”ساحارا ەلىنەن“ ” اسقار تاۋلى ەلگە“ دەيىن، جاسىل جەلەك جامىلعان ەسىل وزەنى بويىنان ىستىق جالىن شاشقان گيسسار اڭعارىنا دەيىن بارلىق جەردە دوستىق ورلەۋى كوتەرىلىپ، سەلبەستىكتىڭ قوزعالىس كۇشى تاسقىندادى، ونان دا ماڭىزدىسى، جۇڭگونىڭ ورتا ازيامەن تىزە قوسا وتىرىپ وزگەرىسكە توتەپ بەرۋ، كوركەم بولاشاقتى بىرگە قۇرۋ ٴۇمىتى قاۋلادى.
(1)
جاڭا تيپتى ايدارشا ۆيرۋس ىندەتى تۋىلعاننان كەيىن، 2022 ـ جىلى 9 ـ ايدا ٴتوراعا شي جينپيڭ تۇڭعىش رەت ساپارعا شىققاندا، ورتا ازيانى تاڭدادى؛ 2023 ـ جىلى 5 ـ ايدا پارتيا 20 ـ قۇرىلتايىنان كەيىنگى تۇڭعىش رەتكى كەلەلى نەگىزگى الاڭ ديپلوماتياسى _ جۇڭگو _ ورتا ازيا باسشىلار ٴماجىلىسى ەدى. بۇل رەتكى ورتا ازياداعى ساپارى ەكى جىل ىشىندە ەلىمىزدىڭ ورتا ازيا وڭىرىنە باعىتتالعان 3 ـ رەتكى مەملەكەت باسشىلارىنىڭ كەلەلى ديپلوماتيالىق ارەكەتى سانالادى.
جۇڭگو مەن ورتا ازيا قوس باعىتتا اتتاندى، ىرگەلەس، كورشى وڭىرلىك دانەكەر، ٴوزارا كومەكتەسەتىن مۇددە دانەكەرى، ٴوزارا تۇسىنىسەتىن، ەتەنە گۋمانيتارلىق دانەكەر بولعاندىقتان، ونان دا ماڭىزدىسى، ەكى جاق كورشى ەلدەر اراسىنداعى قارىم ـ قاتىناستىڭ ۇلگىسىن ورناتقاندىقتان، ادامزاتتىڭ تاعدىرلاس ورتاق تۇلعاسىن بىرگە قۇرۋ امالياتىنىڭ الدىڭعى لەگىندە ٴجۇردى. جۇڭگو _ قازاقستان، جۇڭگو _ تاجىكستان قارىم ـ قاتىناسى ٴدال جۇڭگونىڭ ورتا ازيا ەلدەرىمەن قارىم ـ قاتىناسىنىڭ ىقشام كورىنىسى.
بۇل ٴتوراعا شي جينپيڭنىڭ جۇڭگونىڭ ەڭ جوعارى باسشىسى بولعاننان بەرى قازاقستان توپىراعىنا 5 ـ رەت قادام تاستاۋى، تاجىكستاندا 3 ـ رەت مەملەكەتتىك ساپاردا بولۋى. بەينە تۋىسشىلاعان سياقتى بارعان سايىن جاقىنداسىپ، بارعان سايىن ەتەنە بولدى.
جالپى بەتتىك ستراتەگيالىق سەرىكتەستەن ماڭگىلىك جالپى بەتتىك ستراتەگيالىق سەرىكتەس دەڭگەيىنە كوتەرىلدى، سونداي ـ اق ۇرپاقتان ـ ۇرپاققا جالعاسقان دوس بولاتىن، ٴوزارا ايرىقشا سەنىم ارتاتىن، بەينەت پەن زەينەتتى بىرگە وتكەرەتىن جۇڭگو _ قازاقستان تاعدىرلاس ورتاق تۇلعاسىن قۇرۋ كەلەشەك نىسانىن قالىپتاستىردى، ٴتوراعا شي جينپيڭ مەن توقايەۆ زۇڭتۇڭنىڭ تىكەلەي كوڭىل بولۋىندە، تىكەلەي ىلگەرىلەتۋىندە جۇڭگو _ قازاقستان قارىم ـ قاتىناسى قارقىنىن ۇدەتىپ العا قاراي زىمىرادى.
ستراتەگيالىق سەرىكتەستىك قارىم ـ قاتىناستى جالپى بەتتىك ستراتەگيالىق سەرىكتەستىك قارىم ـ قاتىناس دەڭگەيىنە كوتەرۋدەن، جۇڭگو _ تاجىكستان حاۋىپسىزدىك ورتاق تۇلعاسىن جانە دامۋ ورتاق تۇلعاسىن قالىپتاستىرۋدان ۇرپاقتار بويى دوس بولاتىن، بەينەت پەن زەينەتتى بىرگە وتكەرەتىن، ٴوزارا پايدا جەتكىزىپ تەڭ يگىلىككە كەنەلەتىن جۇڭگو _ تاجىكستان تاعدىرلاس ورتاق تۇلعاسىن قۇرۋعا دەيىن، ٴتوراعا شي جينپيڭ مەن راحمون زۇڭتۇڭنىڭ ستراتەگيالىق جەتەكشىلىگىندە جۇڭگو _ تاجىكستان قارىم ـ قاتىناسى ىركەس ـ تىركەس تىڭ ساتىعا كوتەرىلدى.
جاقسى كورشى، جاقسى دوس، جاقسى سەرىك، جاقسى باۋىرلاس بولدى، مىڭ جىلعا جالعاسقان دوستىق گۇلى جاڭا داۋىردە جايقالا قۇلپىردى.
ەڭ جوعارى سي ـ سياپاتتار، ەرەكشە ورنالاستىرۋلار تەرەڭ سۇيىسپەنشىلىكتى ايگىلەدى، سونداي ـ اق سەنىمدى دە بەينەلەدى.
_ استانا استانانىڭ كوك اسپانىندا 3 سوعىس ۇشاعى ٴتوراعا شي جينپيڭنىڭ ارناۋلى ۇشاعىن قورعادى؛ كوك ٴتۇستى قوناق قارسى الۋ كىلەمى ۇشاق باسپالداعىنان سيلى قوناق عيماراتىنا دەيىن توسەلدى. قازاقستاندىقتاردىڭ جۇرەگىندە كوك ٴتۇس ماڭگىلىك پەن جاراسىمدىلىقتىڭ سيمۆولى، سونداي ـ اق دوستىق پەن سەرىكتەستىك قارىم ـ قاتىناستى تەرەڭدەتۋ سىندى تاماشا تىلەكتى دە جەتكىزەدى.
”ٴبىز ٴتوراعا شي جينپيڭنىڭ قازاقستانداعى مەملەكەتتىك ساپارىن اسىعا كۇتەمىز“، ”ٴسىزدىڭ ساپارىڭىز قازاقستان _ جۇڭگو قارىم ـ قاتىناسى تاريحىنداعى كەلەلى ٴىس“... توقايەۆ زۇڭتۇڭ ٴتوراعا شي جينپيڭنىڭ ۇسىنىس بويىنشا ساپارلاي كەلگەندىگىنە العىس ايتاتىندىعىن جانە ونى قاستەرلەيتىندىگىن قايتا ـ قايتا ٴبىلدىردى. شاڭحاي سەلبەستىك ۇيىمى باسشىلار ماجىلىسىنە دايىندالۋ كۇن ٴتارتىبى قاربالاس بولعان بولسادا، ٴوزى اۋەجايعا بارىپ قارسى الدى. قۇرمەت قاراۋىلدارىنىڭ بەينەسى كوتەرىڭكى، كەرناي ٴۇنى اسقاق شىعاندادى، ەكى ەلدىڭ مەملەكەت باسشىلارى ۇزىن كىلەمدى بويلاپ، قاتارلاسا ٴجۇردى. جەلبىرەگەن مەملەكەت تۋى، ”سالەمەتسىز بە“ دەگەن سالەمدەر قىزۋ سۇيىسپەنشىلىكتى ارقالاپ، مەيىردى جەتكىزدى.
اق جەيدە، قىزىل بەلبەۋ، كەۋدە تۇسىنا جۇڭگونىڭ مۋدان گۇلى مەن قازاقستاننىڭ قىزعالداق ورنەگى كەستەلەنگەن... كەڭ دە جارىق سيلى قوناق عيماراتىنىڭ زالىندا 14 بالا جارتى شەڭبەر فورماسىندا قورالانا تۇرىپ، ٴتوراعا شي جينپيڭگە جۇڭگو تىلىندە «وتاندى جىرلايمىز» ٴانىن ايتىپ بەردى.
”ەسەيگەننەن كەيىن جۇڭگونىڭ چيڭحۋا داشۋەسىنە بارىپ وقۋدى ارماندايمىن“، ”چيڭحۋا داشۋەسى مەنىڭ دە ارمانىم، باعدارلاما جوبالاۋدى ۇيرەنگىم كەلەدى“... بالالار قۋانىشتى اۋەنمەن شي اتايلارىنا وزدەرىنىڭ ”جۇڭگو ارمانىن“ ايتا باستادى. ”جۇڭگوعا بارىپ داشۋە وقۋلارىڭدى قارسى الامىن!“ ٴتوراعا شي جينپيڭ جۇزىنە كۇلكى ٴۇيىرىلىپ، باس يزەپ القادى. ”باستىق دالانى، باستىق تاۋلاردى، وتتىك جوڭكىلگەن حۋاڭحى _ چاڭجياڭنان“... جۇڭگو ارماننىڭ تامىر تارتقان جەرى عانا ەمەس، ارماندى جۇزەگە اسىراتىن دا جەر.
مەملەكەتتىك ساپار قيمىلى تىعىز ورىستەتىلدى. كەلەسى كۇنى موتوتسيكل اترەتى جول بويى قورعاپ، ٴتوراعا شي جينپيڭنىڭ اۆتوكولىك اترەتى زۇڭتۇڭ سارايىنا كىردى. 6 سوعىس ۇشاعى كوككە كوتەرىلىپ، زۇڭتۇڭ سارايىنىڭ اسپانىندا جۇڭگونىڭ مەملەكەت تۋىنا سيمۆول بولعان قىزىل، سارى ٴتۇستى جولاق شىعاردى. بۇل قازاقستاننىڭ تۇڭعىش رەت وسىنداي جوعارى سي ـ قۇرمەتپەن شەتەل باسشىلارىنا قۇرمەت ٴبىلدىرۋى ەدى.
سەبەزگى جاڭبىر تولاستامادى، ٴتوراعا شي جينپيڭ مەن توقايەۆ زۇڭتۇڭ قولدارىنا شاتىر ۇستاپ تىك تۇرىپ، سوعىس ۇشاقتارىنا قول بۇلعادى، زۇڭتۇڭ سارايىنىڭ كۇمبەزشە توبەسىندەگى قىران ٴمۇسىنى ”جۇڭگو كەمپىرقوساعىنا“ ۇشىپ بارا جاتقان ٴتارىزدى ەدى. 2 جىلدىڭ الدىندا، تاعى دا وسى ارادا ٴتوراعا شي جينپيڭ قازاقستاننىڭ ەڭ جوعارى داڭقى ”التىن قىران“ وردەنىن قابىلداپ، ”جۇڭگو _ قازاقستان قارىم ـ قاتىناسىنىڭ التىن قىرانداي بيىككە قانات سەرمەپ الىسقا سامعاۋىن“ تىلەگەن ەدى.
_ عاسىرلىق بايىرعى قالا دۋشانبەدە ٴتوراعا شي جينپيڭدى اۋەجايعا بارىپ قارسى الۋ ٴۇشىن، راحمون زۇڭتۇڭ شاڭحاي سەلبەستىك ۇيىمى باسشىلار ماجىلىسىندەگى كۇن ٴتارتىبىن الدىن الا اياقتاتىپ، ەلىنە قايتتى. استانادان دۋشانبەگە دەيىن ارادا بىرنەشە ساعات وتكەن سوڭ قايتا جۇزدەستى، ەكى كونەكوز دوس ٴبىر ـ بىرىنە قاراپ كۇلىپ، ىستىق ىقىلاسپەن قۇشاقتاسىپ، قاتتى قول الىسىپ امانداستى.
”قۇرمەتتى ٴتوراعا مىرزا، ىقىلاستى، قوناعۋار تاجىكستان ٴسىزدىڭ ساپارلاي كەلگەنىڭىزدى قىزۋ قارسى الادى“.” تاجىكستاندىق رياسىز بالالار جۇڭگولىق سيلى قوناققا قىزىل روزا گۇلىن ۇسىنىپ، جۇڭگو، تاجىك ەكى تىلدە سالەمدەستى. ”راقىمەت سەندەرگە“ ٴتوراعا شي جينپيڭ بالالارعا العىس ايتتى.
بايىرعى بوياۋى قانىق قۇرمەت قاراۋىلىن كوزدەن كەشىرۋ سامالدىعى، ايبىندى دا سالتاناتتى قوناق قابىلداۋ سالتى. الۋان ٴتۇستى گۇل تاسپالارى قىزىل كىلەمنىڭ ەكى جيەگىن كومكەرىپتى، 1500دەن استام تاجىكستاندىق جاس بيگە باستى نەمەسە مەملەكەت تۋىن بۇلعاپ تۇردى. مەيىرگە تولى جايدارى جۇزدەر، مىڭ بۇرالعان ٴبي، جۇڭگو مەن تاجىكستاننىڭ قويۋ سۇيىسپەنشىلىگى مەن مۇندالادى.
كەلەسى كۇنى قارسى الۋ سالتىندا زۇڭتۇڭ سارايىنىڭ الدىنداعى الاڭدا 21 رەت قۇرمەت ساليۋتى اسپان اياسىن جاڭعىرتتى. ٴتوراعا شي جينپيڭ تاجىك تىلىندە ”كوپشىلىك سالەمەتسىزدەر مە!“ دەپ امانداستى، قۇرمەت قاراۋىلىنىڭ مۇشەلەرى بىركەلكى داۋىسپەن ”سالەمەتسىز بە، مارتەبەلى ٴتوراعا“ دەپ جاۋاپ قايتاردى.
زۇڭتۇڭ سارايىنىڭ الدىڭعى قاقپاسىنىڭ الدىنداعى تۇعىردا ايالداپ تۇرعان راحمون زۇڭتۇڭ تاياۋ ماڭداعى جۇڭگو كومەكتەسىپ سالعان پارلامەنت عيماراتى مەن ۇكىمەت عيماراتىن نۇسقاپ، ٴتوراعا شي جينپيڭگە بىلاي دەدى: ”پارلامەنت عيماراتىنىڭ الدىنداعى الاڭ قالا تۇرعىندارىنىڭ سەيىل ـ سەرۋەن قۇرىپ، سايالايتىن تاماشا جەرىنە اينالدى، دۋشانبەدەگى مىندەتتى تۇردە باراتىن جاڭا جەر بولىپ قالدى“.
”مەن راحمون زۇڭتۇڭمەن 15 رەت ديدارلاسىپ، تاماشا قىزمەت قارىم ـ قاتىناسى مەن تەرەڭ جەكە دوستىق ورناتتىم“، ـ دەپ جازدى ٴتوراعا شي جينپيڭ تاجىكستان مەديالارىندا جاريالانعان اۆتورلى ماقالاسىندا. ٴبىر جىلدىڭ الدىندا جانە دە شي ـ اندا ٴتوراعا شي جينپيڭ راحمون زۇڭتۇڭدى ”پاراساتتى، تاجىريبەسى مول، كورەگەن ساياساتكەر“، تاجىكستان مەملەكەتىنىڭ دامۋىندا ماڭىزدى رول اتقاردى دەپ القادى. راحمون زۇڭتۇڭ بۇل باعاعا ەرەكشە ٴمان بەردى، تاجىكستان تەلەۆيزياسى وسى كەسكىندى قايتا ـ قايتا تاراتتى.
وسى قويۋ دوستىق ۇزدىكسىز تەرەڭدەي ٴتۇستى.
زۇڭتۇڭ سارايىنىڭ اينا زالىندا شىراقتار سامالاداي جارقىراپ تۇر، قىزىل ٴتۇستى ارتقى كورىنىس تاقتاسىندا جۇڭگو _ تاجىك جازۋىمەن «جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ ’دوستىق وردەنىن‘ بەرۋ سالتى» دەپ جازىلعان. قۇرمەت قاراۋىلى ۇلكەن اعاش ەسىكتى اشتى، «مەملەكەت باسشىسى مارشىنىڭ» سۇيەمەلدەۋىندە ٴتوراعا شي جينپيڭ مەن راحمون زۇڭتۇڭ نىق قاداممەن كەلە جاتتى. 5 جىلدىڭ الدىندا ٴدال وسى جەردە راحمون زۇڭتۇڭ ٴتوراعا شي جينپيڭگە تاجىكستان مەملەكەتىنىڭ ەڭ جوعارى داڭقى ”ٴتاج وردەنىن“ بەرگەن بولاتىن.
”بۇل جۇڭگونىڭ تۇڭعىش رەت شەكارا سىرتىندا ’دوستىق وردەنىن‘ بەرۋى، بۇل جۇڭگو حالقىنىڭ راحمون زۇڭتۇڭ مەن تاجىكستان حالقىنا دوستىق سۇيىسپەنشىلىگىن بەينەلەۋ ٴۇشىن جاساعان ەرەكشە ورنالاستىرۋى“. قۇرمەت قاراۋىلى سالماقتى وردەندى قۇرمەتپەن ۇسىندى، ٴتوراعا شي جينپيڭ ”جۇڭگو حالقىنىڭ كونە دوسىنا“ سالتاناتتى تۇردە وردەن استى. راحمون زۇڭتۇڭ تەبىرەنىسىن جاسىرا الماي: ” بۇل داڭق تاجىكستانداعى جالپى حالىقتىڭ تاجىكستان مەن جۇڭگونىڭ جالپى بەتتىك ستراتەگيالىق سەلبەستىك سەرىكتەستىك قارىم ـ قاتىناسىن باتىل دامىتقاندىعىن مويىنداۋ جانە تۇراقتاندىرۋ بولىپ تابىلادى“، ـ دەدى.
زالداعى سيلى قوناقتار قايتا ـ قايتا ورىندارىنان تۇرىپ، ۇزاققا دەيىن قىزۋ قول شاپالاق سوقتى.
ٴوزارا قۇرمەت ەتتى، ٴوزارا سەندى، ٴوزارا ٴتۇسىندى، ٴوزارا قولدادى، جۇڭگو _ قازاقستان، جۇڭگو _ تاجىكستان ٴىس جۇزىندىك ارەكەتتەرى ارقىلى ادامزاتتىڭ تاعدىرلاس ورتاق تۇلعاسىنىڭ شىن ٴمانىن ايگىلەدى.
جۇڭگو مەن قازاقستاننىڭ دوستىعىن تەرەڭدەتۋدە ٴتوراعا شي جينپيڭ مەن توقايەۆ زۇڭتۇڭ ”مىزعىماۋدى“ باسا دارىپتەدى.
ٴتوراعا شي جينپيڭ بىلاي دەپ بايىمدادى: ”حالىقارالىق جاعدايدا مەيلى نەندەي وزگەرىستەر بولسىن، جۇڭگو جاق جۇڭگو _ قازاقستان دوستىعىن قورعاۋ اۋەلگى ماقساتىنان مىزعىمايدى، جان ـ جاقتى سەلبەستىكتى ىلگەرىلەتۋ تاباندىلىعىنان مىزعىمايدى، ٴبىر ـ ٴبىرىنىڭ وزەكتى مۇددە ماسەلەلەرىندە ٴوزارا قولداۋ كورسەتۋ بەكىمىنەن مىزعىمايدى، ٴوز ەلدەرىنىڭ دامۋ نىساناسىن جۇزەگە اسىرۋ سەنىمىنەن مىزعىمايدى“.
توقايەۆ تاريحتان باستاپ ٴسوز قوزعاپ بىلاي دەدى: ”ەكى ەلدىڭ قاتار ٴومىر سۇرگەن ۇزاق تاريحىندا جۇڭگو ەجەلدەن قازاقستان جاقتىڭ مۇددەسىنە زيان جەتكىزىپ كورگەن ەمەس، قايتا، جۇڭگو بىزگە تالاي رەت كومەك قولىن سوزدى“. ”جۇڭگومەن دوستىق ستراتەگيالىق سەلبەستىكتى تەرەڭدەتۋ _ قازاقستاننىڭ ديپلوماتيالىق ساياساتىنىڭ مىزعىماي الدىمەن ويلاستىراتىن بەتالىسى“.
ٴتوراعا شي جينپيڭمەن كەڭەس وتكىزگەندە راحمون زۇڭتۇڭ: ”تاجىكستان جاق ٴبىر جۇڭگو پرينسيبىنە بۇلجىماي باتىل بويسۇنىپ، ٴارقانداي فورماداعى ’تايۋاندى دەربەستەندىرۋگە‘ قارسى تۇرادى، جۇڭگو جاقتىڭ يەلىك ۇقىعىن جانە تەرريتوريا تۇتاستىعىن قورعاۋ، مەملەكەتتىڭ بىرلىككە كەلۋىن جۇزەگە اسىرۋ ٴۇشىن جاساعان بارلىق قۇلشىنىستارىن باتىل قولدايدى“، ـ دەپ ايقىن پوزيتسيا ٴبىلدىردى.
”حالىقارالىق جاعداي مەيلى قالاي وزگەرسە دە، جۇڭگو ماڭگى تاجىكستاننىڭ سەنىمدى دوسى، ارداقتايتىن سەرىگى، ارالارىنان قىل وتپەيتىن باۋىرلاسى“، ـ دەپ ٴتوراعا شي جينپيڭ شىنايى لەبىز ٴبىلدىردى.
قاتارلاسا قادام تاستاپ ساپارلاس بولدى، مەملەكەت باسشىلارى ديپلوماتياسىنىڭ پارمەندى جەتەكشىلىگىندە جۇڭگو _ قازاقستان، جۇڭگو _ تاجىكستان قارىم ـ قاتىناسى تىڭ باستاماعا قادام تاستادى.
ەكى بىرلەسكەن مالىمدەمە جاڭا جاعدايداعى جۇڭگو _ قازاقستان، جۇڭگو _ تاجىكستان قارىم ـ قاتىناسىنىڭ دامۋىنا جاڭا جوبا، جاڭا ورنالاستىرۋ جاسادى.
جۇڭگو _ قازاقستان بىرلەسكەن مالىمدەمەسىندە بىلاي دەپ جازىلدى: ”ەكى جاق ەكى ەلدىڭ جان ـ جاقتى، جوعارى ٴونىمدى سەلبەستىگىن ونان ارى دامىتىپ، جۇڭگو _ قازاقستان قارىم ـ قاتىناسىنىڭ جاڭا ’التىن 30 جىلىن‘ تۇلعالاۋدى باسا دارىپتەيدى“. اناعۇرلىم باي مازمۇندى جانە ومىرشەڭدىك كۇشكە باي جۇڭگو ـ قازاقستان تاعدىرلاس ورتاق تۇلعاسىن قول ۇستاسا قۇرىپ، ەكى ەل ٴبىر نيەتپەن العا ىلگەرىلەدى.
جۇڭگو _ تاجىكستان بىرلەسكەن مالىمدەمەسىندە ”جاڭا داۋىردەگى جالپى بەتتىك ستراتەگيالىق سەلبەستىك سەرىكتەستىك قارىم ـ قاتىناستى دامىتۋ“ رەسمي جاريالاندى. جاڭا ورىنعا يە بولعاننان كەيىن، ەكى جاق اناعۇرلىم جوعارى باستامادا جۇڭگو _ تاجىكستان تاعدىرلاس ورتاق تۇلعاسىن قۇرۋدى ۇيعاردى.
(2)
مەملەكەتتىك ساپاردىڭ باي مازمۇندى، تىعىز كۇن تارتىبىندە نازاردى ناقتى ىستەر سەلبەستىگىنە شوعىرلاندىرعان ەكى قيمىل جۇرت نازارىن ەرەكشە اۋداردى.
ٴبىرى، جۇڭگو _ ەۆروپا كاسپي تەڭىزىن اتتاعان توتە جەتكىزۋ جەدەل تاسىمالىنىڭ باستالۋ سالتى.
ٴبىر جاقتا كاسپي تەڭىزى پورتىنداعى جۇمىس باسى، ەندى ٴبىر جاقتا قازاقستان زۇڭتۇڭ سارايىنىڭ مىرامور زالى. 7 ـ ايدىڭ 3 ـ كۇنى تۇستە ەكى ەلدىڭ مەملەكەت باسشىلارى بەينە ەكران تاسىلىمەن جۇڭگو _ قازاقستان سەلبەستىگىنىڭ وسى ٴبىر ماڭىزدى ساتىنە بىرگە كۋا بولدى.
”قۇرمەتتى شي جينپيڭ ٴتوراعا، قۇرمەتتى توقايەۆ زۇڭتۇڭ، جۇڭگو _ ەۆروپا كاسپي تەڭىزىن اتتاعان توتە جەتكىزۋ جەدەل تاسىمال اۆتوكولىك اترەتىنىڭ 26 جۇك اۆتوكولىگىنەن قۇرالعان اۆتوكولىك اترەتى جانە جۇڭگو _ ەۆروپا كەزەكشى پويەزىندەگى 110 كونتينەر جەكە ـ جەكە قۇرىق پورتى مەن اقتاۋ پورتىنا جەتتى، دايىندالىپ بولدىق، نۇسقاۋ بەرىڭىزدەر!“
”باستالسىن!“ ەكى ەلدىڭ مەملەكەت باسشىلارىنىڭ بۇيرىعىمەن كاسپي تەڭىزىنىڭ جاعاسىنداعى قۇرىق پورتى مەن اقتاۋ پورتىندا دەرەۋ جۇمىس باستالدى. اۆتوكولىكتەر كەمەگە شىعىپ، كونتينەرلەر كەمەگە تيەلىپ، قۇرلىق پەن سۋدا بىرلەسىپ قيمىلداپ، ايبىندى كورىنىس قالىپتاستىردى. ۇلكەن ەكراننان ناقتى كورىنىستەر كورىندى، ەكى ەلدىڭ مەملەكەت باسشىلارى جۇزدەرىنە كۇلكى ٴۇيىرىلىپ، شاپالاق سوعىپ قۇتتىقتادى.
شەتەلگە ايگىلى جۇڭگو جاساعان ونىمدەر تاس جول مەن تەمىر جولدا قاتار تاسىلىپ نەمەسە شينجياڭنان جولعا شىعىپ نەمەسە چۇڭچيڭنەن شينجياڭعا اكەلىنگەننەن كەيىن جولعا شىعىپ، قازاقستاندى كەسىپ ٴوتىپ، كاسپي تەڭىزىنىڭ شىعىس جاعالاۋىنا، ونان سوڭ، جۇك كەمەسىمەن دۇنيە جۇزىندەگى ەڭ ۇلكەن كولدەن ٴوتىپ، ازەربايجانعا، گرۋزياعا، تۇركياعا، ەۆروپاعا جەتكىزىلەدى. بەلگى سيپاتتى مانگە يە بولىپ وتىرعانى بۇل رەت جۇڭگو جاقتىڭ اۆتوكولىكتەرى تۇڭعىش رەت تاس جولمەن توتە تاسىمالداۋ تاسىلىمەن كاسپي تەڭىزى پورتىنا جەتتى. بۇل تاس جول، تەمىر جول، اۆياتسيا، قۇبىر تاسىمالى ٴبىر تۇلعالانعان كوپ نەگىزدى ستەرەولدى ۇلاستىرۋ ـ تۇتاستىرۋ ارناسىنىڭ رەسمي قۇرىلعاندىعىن اڭعارتادى.
بۇل كورىنىس 2017 ـ جىلى 6 ـ ايدا ەكى ەلدىڭ مەملەكەت باسشىلارى بىرگە قاتىناسقان جۇڭگو _ قازاقستان ازيا _ ەۆروپا شەكارا اتتاعان تاسىمالىنىڭ بەينەجازبا بايلانىسى سالتىن ەسكە تۇسىرەدى. ليانيۇنگاڭنان باستالىپ قورعاستى باسىپ ٴوتىپ، قازاقستانعا جەتەتىن جاڭا ازيا _ ەۆروپا قۇرلىق ـ تەڭىز بىرلەسكەن تاسىمال ارناسىنا سۇيەنىپ، دۇنيە جۇزىندەگى ەڭ ۇلكەن ىشكى قۇرلىقتىق ەل قازاقستان تىنىق مۇحيتقا توتە باراتىن تەڭىزگە شىعۋ اۋزىنا يە بولدى.
قىسقا عانا 7 جىل ۋاقىتتا جۇڭگو _ قازاقستان ازيا _ ەۆروپا شەكارا اتتاعان تاسىمالىنان جۇڭگو _ ەۆروپا كاسپي تەڭىزىن اتتاعان توتە جەتكىزۋ جەدەل تاسىمالىنا دەيىن جۇڭگو مەن قازاقستاننىڭ ۇلاسقان، تۇتاسقان ٴوڭىرى ۇزدىكسىز كەڭەيدى. بىرنەشە عاسىردىڭ الدىندا باتىس ەلدەرى تەڭىزشىلىك ٴداۋىرىن اشقاندىقتان، حالىقارالىق ساۋداداعى ”تەڭىز بەن قۇرلىق وزگەرىسىنە“ ۇشىراعان ازيا _ ەۆروپا ۇلى قۇرلىعىنىڭ ىشكى ٴوڭىرى ”ٴبىر بەلدەۋ، ٴبىر جولدى“ بىرگە قۇرۋدىڭ ۇتىمدى ورايىنان پايدالانىپ قايتادان ەڭسە كوتەرىپ، الەمدىك مانگە يە تاسىمال تورابىنا اينالىپ، سارقىلماس تاۋار اينالىمىنان، قارجى اينالىمىنان سارقىلماس دامۋ پايداسىنا، سەلبەستىك ورايىنا يە بولدى.
ەندى ٴبىرى، تاجىكستانعا كومەكتەسىپ سالعان پارلامەنت عيماراتىنىڭ جانە ۇكىمەت عيماراتىنىڭ سالىنىپ بولۋ سالتى.
جۇڭگو جاق تاجىكستانعا كومەكتەسىپ سالعان پارلامەنت عيماراتى مەن ۇكىمەت عيماراتى نىسانىنىڭ كورمە تاقتاسىندا ٴبىر سۋرەت كورسەتىلگەن. بۇل 5 جىلدىڭ الدىندا ٴتوراعا شي جينپيڭ تاجىكستانعا ساپارلاي بارعاندا راحمون زۇڭتۇڭمەن بىرگە نىسان مودەلىن اشۋ سالتىنا قاتىناسقانداعى كورىنىس.
2020 ـ جىلى 8 ـ ايدا نىساندا رەسمي جۇمىس باستالدى. قاز ـ قاتار تىزىلگەن سورە، گۇرىلدەگەن قازۋ ماشيناسى... جۇڭگو _ تاجىكستان قۇرىلىسشىلارى ٴبىر جاعادان باس، ٴبىر جەڭنەن قول شىعارىپ، قامال الىپ قيىنشىلىقتاردى جەڭدى. 4 جىلعا جەتپەيتىن ۋاقىتتا ەكى ايبىندى بيىك عيمارات دۋشانبە قالاسىنىڭ ورتالىعىندا بوي كوتەرىپ، قۇرىلىس سالاسىنداعى ”جىبەك جولىنداعى جاڭا كەرەمەتتى“ جاراتتى.
ٴساندى مىرامور تام، ادەمى اعاش اشەكەي دىڭگەك، جارقىراعان كريستال اسپا شىراق... 7 ـ ايدىڭ 5 ـ كۇنى كەشتە ٴتوراعا شي جينپيڭ مەن راحمون زۇڭتۇڭ پارلامەنت عيماراتىنا قول ۇستاسا كىرىپ، ەكى عيماراتتىڭ ماڭدايشالىعىن بىرگە اشتى.
ٴتوراعا شي جينپيڭ ارناۋ سوزىندە بىلاي دەدى: ”بۇگىن ەكى عيمارات رەسمي سالىنىپ بولىپ، تاجىكستان پارلامەنتى مەن ۇكىمەتىنىڭ قىزمەت ىستەۋ شارت ـ جاعدايىن بارىنشا جاقسارتىپ، جۇڭگو _ تاجىكستان دوستىق سەلبەستىگىنىڭ سيمۆولى ىسپەتتى جاڭا جەر بەلگىسىنە اينالدى“.
راحمون زۇڭتۇڭ ەكى عيماراتتى ”ٴتوراعا شي جينپيڭنىڭ تاجىكستانعا تۇڭعىش مەملەكەتتىك ساپارىنىڭ 10 جىلدىعى ساتىندە تاجىكستان حالقىنا سيلاعان ەڭ قۇندى تارتۋى“ دەپ قارادى. ول تاعى: ەكى عيمارات تاجىكستاننىڭ ارحيتەكتۋرالىق ستيلى مەن جۇڭگونىڭ قۇرىلىس تەحنيكاسىن قاپىسىز توعىستىردى، ـ دەپ ەرەكشە اۋىزعا الدى. بۇل جۇڭگو جاقتىڭ تۇڭعىش رەت بىرلەسىپ جوبالاۋ ۇلگىسىن قولدانىپ اتقارعان شەتەلگە كومەكتەسۋ نىسانى بولىپ، ”ٴبىر بەلدەۋ، ٴبىر جولدى“ بىرگە قۇرۋدى بىرگە اقىلداسۋ، بىرگە قۇرۋ، بىرگە يگىلىكتەنۋ پرينسيبىن جاندى تۇردە امالياتتا ايگىلەدى.
ۋاقىت ەڭ جاقسى ولشەۋشى، سەلبەستىكتەگى شىن ىقىلاس پەن ساپانى ولشەيدى.
5 جىل، 7 جىل، ۋاقىت ٴوسىن ونان ارى ۇزارتساق جۇڭگو _ قازاقستان، جۇڭگو _ تاجىكستان سەلبەستىگىنىڭ تىنباي العا باسقاندىعىن ٴتىپتى دە شىنايى سەزىنە الامىز، ”ٴبىر بەلدەۋ، ٴبىر جولدى“ بىرگە قۇرۋدىڭ قۋاتتى تامىر بۇلكىلىن بايقاي الامىز.
”جىبەك جولى ەكونوميكالىق بەلدەۋى“ العاش دارىپتەلگەن جەرگە قايتا ورالىپ، وتكەن 11 جىلدا باسىپ وتكەن ”كوپ بولىپ الىسقا جەتكەن“ جولعا قايىرىلا قاراساق، ايرىقشا تەبىرەنەمىز، سەنىمىمىز دە اناعۇرلىم نىعايا تۇسەدى.
قازاقستان جۇڭگومەن شەكارا اتتاعان مۇناي، تابيعي گاز قۇبىرىن الدىمەن جاتقىزىپ، حالىقارالىق ٴوندىرىس قۋاتى سەلبەستىگىن الدىمەن ورىستەتتى.
جاڭاتاس جەل ەلەكتر ستانسياسى، تۇرعىسىن سۋ ەلەكتر ستانسياسى، شىمكەنت قورىتۋ زاۆودىن وسىزامانداندىرىپ جاڭالاۋ، اۋىل شارۋاشىلىق ونىمدەرىن كەدەننەن جەدەل وتكىزۋ ”جاسىل ارناسى“، شي ـ ان قۇرلىقتىق پورت كەمەجايى... جۇڭگو مەن قازاقستاننىڭ ناقتى ىستەر سەلبەستىك نىساندارىن ٴتوراعا شي جينپيڭ بەس ساۋساعىنداي انىق بىلەدى.
”بىلتىر ەكى جاقتى ساۋدا سوماسىندا رەكورد جاڭالانىپ، 41 ميلليارد امەريكا دوللارىنا جەتتى“، ”قازىر جالپى سوماسى 14 ميلليارد 500 ميلليون امەريكا دوللارى تۇراتىن 45 بىرلەسىپ قارجى قوسۋ نىسانى جۇرگىزىلۋدە“، ”جۇڭگو قارجىلاندىرعان جيىنى 4700دەن استام كاسىپورىن قازاقستاندا قارجى قوسىپ، شارۋاشىلىقتى گۇلدەندىردى“... جۇڭگو مەن قازاقستاننىڭ ناقتى ىستەر سەلبەستىك ساندى مالىمەتتەرى توقايەۆ زۇڭتۇڭنىڭ كوكەيىندە سايراپ تۇر.
تاجىكستان _ دۇنيە جۇزىندەگى جۇڭگومەن جىبەك جولى ەكونوميكالىق بەلدەۋىن بىرگە قۇرۋ جونىندەگى ٴتۇسىنىسۋ ەسكەرتپە حاتىنا قول قويىسقان تۇڭعىش مەملەكەت.
ياۆان سەمەنت زاۆودى، دانعارا اۋىل شارۋاشىلىعى، توقىماشىلىق كاسىپ سالاسى باقشاسى سياقتى كاسىپ سالاسى سەلبەستىگىنەن جۇڭگو _ تاجىكستان تاس جولى، ياۆان ـ ۆاحدات تەمىر جول تۋنەلى سياقتى تۇتاستىرۋ نىساندارىنا دەيىن، جۇڭگونىڭ سان مىڭداعان وتباسىلارىنا كىرگەن تاجىكستاننىڭ شيەسىنەن، ليمونىنان كۇڭزى شۋەيۋانىنا، لۋبان شەبەرحاناسىنا، جۇڭگو _ تاجىكستان جۇڭگوشا شيپاگەرلىك ـ دارىگەرلىك ورتالىعىنا دەيىن ”ٴبىر بەلدەۋ، ٴبىر جولدى“ جوعارى ساپامەن بىرگە قۇرۋ باستان ـ اياق جۇڭگو _ تاجىكستان سەلبەستىگىنىڭ نەگىزگى جەلىسى بولىپ كەلدى، تاجىكستاننىڭ ونەركاسىپتەندىرۋ، وسىزامانداندىرۋ قۇرىلىسىنا ماڭىزدى كومەك بەرۋدە.
”ٴبىر بەلدەۋ، ٴبىر جولدى“ بىرگە قۇرۋدىڭ ەكىنشى ”التىن 10 جىلىنىڭ“ باستاما جىلىندا ”ٴبىر بەلدەۋ، ٴبىر جولدى“ بىرگە قۇراتىن سەرىكتەردىڭ اراسىنا كەلدىك، وسى عاسىرلىق ينجەنەريانى بولاشاقتا قالاي ىستەۋ كەرەك، ٴتۇيىندى بەتالىس قايدا، ٴتوراعا شي جينپيڭ ٴار جاقپەن ىشكەرىلەي بايلانىس جاساپ، بىرگە جوبا جاسادى.
دامۋ ستراتەگياسىن ونان ارى ٴتۇيىلىستىرۋ كەرەك _
جۇڭگو مەن قازاقستانعا، جۇڭگو مەن تاجىكستانعا قاراتا ٴتوراعا شي جينپيڭ مىنالاردى ٴبىلدىردى: جۇڭگو جاق ”ٴبىر بەلدەۋ، ٴبىر جولدى“ بىرگە قۇرۋ باستاماسىن ”ادىلەتتى قازاقستان“ ەكونوميكا ساياساتىمەن تەرەڭ ٴتۇيىلىستىرۋدى جەدەل ىلگەرىلەتۋدى قالايدى، تاجىكستان جاقپەن ”ٴبىر بەلدەۋ، ٴبىر جولدى“ بىرگە قۇرۋ باستاماسى مەن تاجىكستاننىڭ ”2030 ـ جىلعا دەيىنگى مەملەكەتتىڭ دامۋ ستراتەگياسىن“ ىشكەرىلەي ٴتۇيىلىستىرۋدى ىلگەرىلەتىپ، ٴبىر ـ ٴبىرىنىڭ دامۋىنا، گۇلدەنۋىنە دەم بەرۋدى قالايدى.
مىندەتتەردى، نىسانالاردى اناعۇرلىم جوعارىلاتۋ كەرەك _
جۇڭگو _ قازاقستاننىڭ ەڭ ۇلكەن ساۋدا سەرىگى، ەكى ەلدىڭ مەملەكەت باسشىلارى ەكى جاقتى ەكونوميكا ـ ساۋدا سەلبەستىگىنىڭ تىڭ ساتىعا كوتەرىلۋىن ٴۇمىت ەتىپ، بولاشاقتا ساۋدا سوماسىن ٴبىر ەسە ارتتىرۋدى ەرتەرەك جۇزەگە اسىرۋ جاڭا نىساناسىن بىرگە تۇراقتاندىردى.
جۇڭگو ۇزاق ۋاقىتتان بەرى تاجىكستاننىڭ ەڭ ۇلكەن قارجى قوسۋ قاينار ەلى جانە نەگىزگى ساۋدا سەرىكتەرىنىڭ ٴبىرى بولىپ كەلەدى، 2023 ـ جىلى ەكى جاقتى ساۋدا سوماسى 4 ميلليارد دوللارعا جۋىق بولىپ، تاريحتاعى ەڭ جوعارى ورەنى جاراتتى. ٴتوراعا شي جينپيڭ مىنالاردى العا قويدى: ساۋدا كولەمىن ونان ارى كەڭەيتۋدىڭ جاڭا شارالارىن قاراستىرىپ ـ تالقىلاپ، جۇڭگو _ تاجىكستان تاس جولىنىڭ شەشۋشى جول بولىكتەرى قۇرىلىسىن جەدەل ىلگەرىلەتىپ، مادەنيەت ورتالىعىن ٴوزارا قۇرۋدى جەدەل ىلگەرىلەتۋ كەرەك.
سەلبەستىك سالاسىن ونان ارى كەڭەيتۋ كەرەك _
ەكونوميكا ـ ساۋدا سەلبەستىگىنەن ۇلاستىرۋ ـ تۇتاستىرۋعا دەيىن، اۆياتسيا، عارىشتان وقۋ ـ اعارتۋعا، مەديالارعا دەيىن... وسى رەتكى ساپار جۇلگەسىندە ەكى جاق د30ان استام سەلبەستىك حۇجاتىنا قول قويىستى. توقايەۆ زۇڭتۇڭ قازاقستان مەن جۇڭگونىڭ زەردەلى اۋىل شارۋاشىلىعى سەلبەستىگىنەن ەرەكشە ٴۇمىت كۇتتى: ”قازاقستان جۇڭگونىڭ تاجىريبەسى مەن تەحنيكاسىن ەنگىزۋگە ەرەكشە قىزىعادى“.
ٴتوراعا شي جينپيڭ مەن راحمون زۇڭتۇڭ اۋىستىرىلۋىنا كۋا بولعان 20دان استام سەلبەستىك حۇجاتى ۇلاستىرۋ ـ تۇتاستىرۋ، كەن ونىمدەرى، حاۋىپسىزدىك، گۋمانيتارلىق ىستەر سياقتى كوپتەگەن سالالاردى قامتىدى. بولاشاقتى كوزدە ۇستاي وتىرىپ، ٴتوراعا شي جينپيڭ بىلاي دەپ ەرەكشە باسا دارىپتەدى: جاڭا ەنەرگيا، سيفرلى ەكونوميكا، جاساندى زەردە، ەلەكتروندى ساۋدا ىستەرى سياقتى جاڭاشا وندىرگىش كۇش سەلبەستىگىنىڭ ارتۋ ٴتۇيىنىن جەتىلدىرۋ كەرەك.
جۇڭگو مەن قازاقستاننىڭ، جۇڭگو مەن تاجىكستاننىڭ جاندى دا جالىندى ”جۇرەكتەردى توعىستىرۋ“ ينجەنەرياسى دا ”ٴبىر بەلدەۋ، ٴبىر جولدى“ بىرگە قۇرۋدىڭ كەلەسى ”التىن 10 جىلىن“ شەكسىز قيالداۋعا مۇمكىندىك جاسايدى. حالىق _ نەگىز، قوزعاۋشى كۇش، ٴۇمىت. حالىق ٴوزارا قارىم ـ قاتىناس جاساعاننان تارتىپ، حالىق ٴوزارا تۇسىنىسۋگە، ونان حالىق ەتەنە بولۋعا دەيىن سانسىز بۇلاقتار دوستىق توپىراعىن نارلەندىرىپ، سەلبەستىكتىڭ ەنەرگياسىن قاۋلاتتى.
7 ـ ايدىڭ 3 ـ كۇنى تۇستە قازاقستان زۇڭتۇڭ سارايىنىڭ مرامور زالىندا ٴتوراعا شي جينپيڭ توقايەۆ زۇڭتۇڭمەن بىرگە استانا جۇڭگو مادەنيەت ورتالىعىنىڭ، بەيجيڭ قازاقستان مادەنيەت ورتالىعىنىڭ جانە بەيجيڭ ٴتىل داشۋەسى قازاقستان بولىمشە مەكتەبىنىڭ ماڭدايشالىعىن اشۋ سالتىنا قاتىناستى. جۇڭگوعا ۋاكىلدىك ەتەتىن قىزىل جىبەك تورعىن مەن قازاقستانعا ۋاكىلدىك ەتەتىن كوك ٴتۇستى جىبەك تورعىن التىن ٴتۇستى ماڭدايشالىقتان باياۋ سىرعىپ ٴتۇسىپ، جۇڭگو مەن قازاقستاننىڭ گۋمانيتارلىق اۋىس ـ كۇيىسىنە تىڭ كۇش ۇستەدى.
ساپار كەزىندە ادامدى شابىتتاندىراتىن قۋانىشتى حابار ىركەس ـ تىركەس جەتتى: جۇڭگو جاق قازاقستاننان ەكىنشى لۋبان شەبەرحاناسىن اشۋدى، كەلەر جىلى قازاقستاندا ”جۇڭگو ساياحات جىلىن“ وتكىزۋدى ۇيعاردى. جۇڭگو ٴتىلىن، جۇڭگونىڭ تەحنيكاسىن ۇيرەنۋ، جۇڭگونىڭ تاجىريبەسىنەن، جۇڭگونىڭ ۇستانىمىنان ۇلگى الۋ نەمەسە جۇڭگوعا بارۋ نەمەسە جۇڭگونى ۇسىنىس ەتۋ، ورتا ازيانىڭ بايتاق دالاسىندا كۇن سايىن ورلەۋگە كوتەرىلگەن ”جۇڭگو ورلەۋى“ دوستىق سەلبەستىكتىڭ جالىندى كۇشىنىڭ زورايۋى بولىپ تابىلادى، جۇڭگومەن قول ۇستاسا دامۋدى، گۇلدەنۋدى جۇزەگە اسىرىپ، دۇنيە ٴجۇزىنىڭ وسىزاماندانۋىنىڭ جاڭا كارتيناسىن بىرگە كەسكىندەۋ تىلەگى جانە ىقىلاستى ٴۇمىتى بولىپ تابىلادى.
(3)
ورتا ازياعا بارۋدان بۇرىن ٴتوراعا شي جينپيڭ دۇنيە جۇزىندەگى ٴار ەلدەن كەلگەن دوستارمەن بىرگە بەيجيڭدە ەرەكشە ٴبىر كۇن __ بەيبىت قاتار تۇرۋدىڭ بەس پرينسيبى جاريالانعاندىعىنىڭ 70 جىلدىعىن ەسكە ٴتۇسىردى.
70 جىلدىڭ الدىندا، قارۋلى سوعىستىڭ ايانىشتى زوبالاڭى مەن قىرعي قاباق سوعىستاعى بولشەكتەنۋ، تىرەسۋ الدىندا، جاڭا قۇرىلعان جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسى بەيبىت قاتار تۇرۋدىڭ بەس پرينسيبى سىندى تاريحي جاۋابىن بەردى؛ بۇگىنگى تاڭدا، ”قانداي دۇنيە ٴجۇزىن قۇرۋ، وسى دۇنيە ٴجۇزىن قالاي قۇرۋ كەرەك“ دەگەن كەلەلى تاقىرىپ الدىندا، جاڭا داۋىردەگى جۇڭگو تاعى دا ادامزاتتىڭ تاعدىرلاس ورتاق تۇلعاسىن قۇرۋ سىندى ٴداۋىر جاۋابىن بەردى.
بىرىنەن سوڭ ٴبىرى الدىعا قاراي جۇگىرىپ، بىرىنەن سوڭ ٴبىرى العا تارتتى. جاڭا داۋىردەگى جۇڭگوشا ٴىرى ەلدىك ديپلوماتيانىڭ ايبىندى امالياتىندا جۇڭگو مەن دۇنيە ٴجۇزىنىڭ قارىم ـ قاتىناسى جاڭا ارنا قالىپتاستىرىپ، جۇڭگو ديپلوماتياسىنىڭ حالىقاراداعى ىقپال كۇشى، جاڭالىق اشۋداعى جەتەكشىلىك ەتۋ قۋاتى، ٴمورالدىق اسەر كۇشى جاڭا دەڭگەيگە كوتەرىلدى.
دەڭگەيى اناعۇرلىم جوعارى، كوز اياسى اناعۇرلىم كەڭ ستراتەگيالىق جوبا جاساپ، اناعۇرلىم ىرىقتىلىقپەن ٴىس تىندىراتىن، اناعۇرلىم بەلسەندى، ىسكەرلىك كورسەتەتىن ٴىرى ەل جاۋاپكەرشىلىگىن ارقالادى. وسى رەتكى ورتا ازيا ساپارىندا جۇڭگو ورتا ازيا ەلدەرىمەن ٴبىر بەتالىستا ىلگەرىلەپ، قول ۇستاسا بىرگە العا باسىپ، بولاشاقتاعى بىرگە دامۋعا بەرىك نەگىز قالادى.
ٴبىرىنشى، جۇڭگو _ ورتا ازيا مەحانيزمىن كەمەلدەندىردى.
جۇڭگو _ ورتا ازيا مەحانيزمى _ جۇڭگو مەن ورتا ازياداعى 5 ەلدىڭ ورتاق جاسامپازدىعى. بىلتىر 5 ـ ايدا جۇڭگو مەن ورتا ازيا باسشىلارىنىڭ كەزدەسۋ مەحانيزمى رەسمي ورناتىلدى. بيىل 3 ـ ايدا جۇڭگو _ ورتا ازيا مەحانيزمى حاتشىلار باسقارماسى رەسمي قۇرىلدى. وسى وڭىرلىك تاتۋ كورشىلىك، دوستىق سەلبەستىگىنىڭ جاڭا تۇعىرىن قايتكەندە ويداعىداي قورعاپ، ونى اناعۇرلىم ورنىقتى ەتۋگە، اناعۇرلىم ناقتىلاندىرۋعا، اناعۇرلىم الىسقا جەتكىزۋگە بولادى؟ مەملەكەتتىك ساپار كەزىندە ٴتوراعا شي جينپيڭ توقايەۆ زۇڭتۇڭمەن جانە راحمون زۇڭتۇڭمەن مەحانيزم قۇرىلىسى جونىندە تولىق پىكىر اۋىستىردى.
2025 ـ جىلعى 2 ـ كەزەكتى جۇڭگو _ ورتا ازيا باسشىلار ٴماجىلىسىن قازاقستان باسقارىپ وتكىزەدى. ٴتوراعا شي جينپيڭ مىنالاردى ايقىن ٴبىلدىردى: جۇڭگو جاق قازاقستان جاق سياقتى قاتىستى جاقتارمەن جۇڭگو _ ورتا ازيا مەحانيزمىن ساپالىلاندىرىپ، كۇشەيتىپ، جۇڭگونىڭ ورتا ازيامەن سەلبەستىگىنىڭ اناعۇرلىم كوپ تىڭ جەتىستىكتەرگە قول جەتكىزۋىن ىلگەرىلەتۋدى قالايدى.
مەملەكەتتىك ساپار جانە شاڭحاي سەلبەستىك ۇيىمىنا مۇشە ەلدەر باسشىلارىنىڭ ماجىلىسىنە قاتىناسۋ ارەدىگىندە ٴتوراعا شي جينپيڭ ورتا ازياداعى كوپتەگەن ەلدىڭ باسشىلارىمەن كەزدەسىپ، شي ـ انداعى باس قوسۋدى قايتا ەسكە الىپ، جۇڭگو _ قىرعىزستان _ وزبەكستان تەمىر جول نىسانى قۇرىلىسىنىڭ اياق الىسىنا تۋرالانىپ، ”ٴبىر بەلدەۋ، ٴبىر جولدى“ جوعارى ساپامەن بىرگە قۇرۋدىڭ جاڭا جولىن، جاڭا سالاسىن تالقىلادى... جۇڭگو ورتا ازيامەن سەلبەستىك جاساسا بىرگە العا ىلگەرىلەپ، بىرگە داميدى.
ەكىنشى، ”شاڭحاي سەلبەستىك ۇيىمى ۇلكەن شاڭىراعىن“ قۇردى.
بيىلعى شاڭحاي سەلبەستىك ۇيىمى باسشىلار ماجىلىسىندە قۋانىشتى ىستەر ارت ـ ارتىنان تۋىلىپ، سۇبەلى تابىستارعا قول جەتكىزىلدى _
بەلورۋسسيانىڭ مۇشە ەل رەتىندە شاڭحاي سەلبەستىك ۇيىمىنا كىرۋى رەسمي بەكىتىلدى، تۇڭعىش رەت ”شاڭحاي سەلبەستىك ۇيىمى “+ فورماسىندا باسشىلار ٴماجىلىسى وتكىزىلدى...
«استانا جارناماسىنا» قول قويىستى جانە ونى جاريالادى، شاڭحاي سەلبەستىك ۇيىمىنىڭ ٴار ەلدىڭ دۇنيە ٴجۇزىنىڭ ادىلەتتىلىگىن، تاتۋلىعىن، دامۋىن ىنتىماقتاسا بىرگە جەبەۋى جونىندەگى باستاماسىن، شاڭحاي سەلبەستىك ۇيىمىنىڭ جۇمىس جۇرگىزۋ مەحانيزمىن كەمەلدەندىرۋ جونىندەگى ۇسىنىسىن، سونداي ـ اق ەنەرگيا، قارجى قوسۋ، ينفورماتسيا حاۋىپسىزدىگى سياقتى سالالارداعى سەلبەستىككە قاتىستى ٴبىر قىدىرۋ قاراردى بەكىتتى، تاتۋ كورشىلەردىڭ ٴوزارا سەنىم ارتۋى جانە سەرىكتەستىك قارىم ـ قاتىناس پرينسيبى جونىندەگى مالىمدەمەنى جاريالادى...
قول قويىسۋ سالتىندا حۇجاتتار الىپ دوڭگەلەك ۇستەلدى بويلاپ مۇشە ەلدەر باسشىلارى اراسىندا رەتىمەن قولدان ـ قولعا ٴوتتى. قول قويىلاتىن حۇجاتتاردىڭ سانى كوپ بولعاندىقتان، تۇتاس بارىس 15 مينۋتقا جالعاستى.
جۇڭگونىڭ شاڭحاي سەلبەستىك ۇيىمىنىڭ 2024 ـ جىلدان 2025 ـ جىلعا دەيىنگى كەزەكتى ٴتوراعا ەلى مىندەتىن ارقالاۋى جۇرت نازارىن اۋداردى. ”شاڭحاي سەلبەستىك ۇيىمى ۇلكەن شاڭىراعى“ ۇزدىكسىز زورايعان جاعدايدا، ۇيىمنىڭ ىنتىماقتاسا دامۋىن قالاي جۇزەگە اسىرىپ، اناعۇرلىم تاماشا دۇنيە ٴجۇزىن قۇراتىن ”شاڭحاي سەلبەستىك ۇيىمىنىڭ كۇشىن“ ۇيىستىرۋ _ مۇشە ەلدەردىڭ الدىنا قويىلعان ماڭىزدى بورىش.
بۇل جونىندە جۇڭگودا ۇستانىم دا، ارەكەت تە بار.
ماسەلەن، ”شاڭحاي سەلبەستىك ۇيىمىنىڭ تاريحتىڭ دۇرىس جاعىندا تۇرۋى، ادىلدىك، ادىلەتتىلىك جاعىندا تۇرۋى دۇنيە ٴجۇزى جونىنەن ايرىقشا ماڭىزدى“ دەگەندى العا قويدى؛ ىنتىماقتى، ٴوزارا سەنىمدى، بەيبىت، تىنىش، گۇلدەنىپ ـ دامىعان، تاتۋ كورشى، دوس بولىپ وتەتىن، ٴادىل دە ادىلەتتى ورتاق مەكەن قۇرۋعا ۇندەدى.
ماسەلەن، شاڭحاي سەلبەستىك ۇيىمى ساياسي پارتيالارىنىڭ تالقى مىنبەرىن ۇيلەسىمدى ۋاقىتتا وتكىزۋ؛ 2025 ـ جىلدى ”شاڭحاي سەلبەستىك ۇيىمىنىڭ باياندى دامۋ جىلى“ ەتىپ بەلگىلەۋ؛ ٴار جاقتىڭ بەيدوۋ جاساندى سەرىك جول نۇسقاۋ جۇيەسىن قولدانۋىن قارسى الۋ؛ شاڭحاي سەلبەستىك ۇيىمى سيفرلى وقۋ ـ اعارتۋ وداعىن قۇرۋدى دارىپتەۋ؛ الداعى 5 جىلدا شاڭحاي سەلبەستىك ۇيىمىنا مۇشە ەلدەردەگى 1000 جاسقا جۇڭگوعا بارىپ اۋىس ـ كۇيىس جاساسۋ ورايىن ازىرلەۋ...
ٴۇشىنشى، وزگەرىسكە سايكەسىپ، ادامزاتتىڭ تاعدىرلاس ورتاق تۇلعاسىن قۇردى.
100 جىلدىق وزگەرىس جەدەل دامىپ، ٴتۇرلى داعدارىس پەن سىن ـ سايىستار تولاسسىز تۋىلىپ، ادامزات قايدا بارىپ، قايدا تۇرۋدىڭ جول تۇيىلىسىنە تاعى ٴدوپ كەلدى.
بەيبىت قاتار تۇرۋدىڭ بەس پرينسيبىنەن ”شاڭحاي رۋحىنا“، ونان ادامزاتتىڭ تاعدىرلاس ورتاق تۇلعاسىن قۇرۋعا دەيىن، رۋحاني وزەگى تامىرلاس بولدى.
بارىندە ناعىز كوپ جاقتىلىققا تاباندى بولۋ كەرەك.
”بىرلەسكەن مەملەكەتتەر ۇيىمى كوپ جاقتىلىقتى امالياتتا ايگىلەيتىن، الەمدىك باسقارۋدى ىلگەرىلەتەتىن وزەكتى تۇعىر، ونىڭ رولىن تەك كۇشەيتۋگە عانا بولادى، السىرەتۋگە بولمايدى“. بىرلەسكەن مەملەكەتتەر ۇيىمىنىڭ باس حاتشىسى گۋتەرەسپەن كەزدەسكەندە ٴتوراعا شي جينپيڭ بىرلەسكەن مەملەكەتتەر ۇيىمىنىڭ حالىقارالىق ىستەردە وزەكتى رولىن ساۋلەلەندىرۋى كەرەكتىگىن قايتالاي دارىپتەدى.
بارىندە تەپە ـ تەڭ، ٴتارتىپتى دۇنيە ٴجۇزىنىڭ كوپ ۇيەكتەنۋىن جانە جالپىعا ٴتيىمدى، سيىسىمدى ەكونوميكانىڭ جاھاندانۋىن دارىپتەپ، دۇنيە ٴجۇزىن باسقارۋدىڭ اناعۇرلىم ٴادىل، ۇيلەسىمدى بەتالىسقا قاراي دامۋىن ىلگەرىلەتۋ كەرەك.
بەيبىت قاتار تۇرۋدىڭ بەس پرينسيبى جاريالانعاندىعىنىڭ 70 جىلدىعىن ەسكە ٴتۇسىرۋ جينالىسىندا ٴتوراعا شي جينپيڭ ”الەمنىڭ وڭتۇستىگىندەگى ەلدەردىڭ“ بىرگە ”ٴتورت ۇلكەن كۇش“ بولۋىن دارىپتەپ، ”الەمنىڭ وڭتۇستىگىندەگى ەلدەر“ سەلبەستىگىن قولداۋدىڭ ”8 ٴتۇرلى شاراسىن“ جاريالادى. وسى رەتكى ورتا ازيا ساپارىندا ٴتوراعا شي جينپيڭ شىنايى دا ناقتى جۇڭگو جوباسى جانە جۇڭگو ارەكەتى ارقىلى ”الەمنىڭ وڭتۇستىگىندەگى ەلدەر“ كۇشتەرىن ىنتىماقتاستىرىپ، ”الەمنىڭ وڭتۇستىگىندەگى ەلدەردىڭ“ ىقپالىن كۇشەيتتى.
توقايەۆ زۇڭتۇڭمەن بىرگە تىلشىلەرمەن كەزدەسكەندە مىنالاردى جاريالادى: ”جۇڭگو جاق قازاقستاننىڭ بريكس سەلبەستىك مەحانيزمىنە كىرۋىن، حالىقارالىق ساحنادا ’ورتاشا قۋاتتى ەل‘ رولىن ساۋلەلەندىرىپ، الەمدىك باسقارۋعا ٴوزىنىڭ تيەسىلى ۇلەسىن قوسۋىن قولدايدى“.
رەسەي زۇڭتۇڭى پۋتينمەن كەزدەسكەندە مىنالاردى ٴبىلدىردى: ”جۇڭگو جاق رەسەي جاقتىڭ بريكس ەلدەرىنىڭ كەزەكتى ٴتوراعا ەلى بولۋ جاۋاپكەرشىلىگىن ويداعىداي اتقارىپ، ’الەمنىڭ وڭتۇستىگىندەگى ەلدەردى‘ ىنتىماقتاستىرىپ، ’جاڭا قىرعي قاباق سوعىسىنان‘ ساقتانىپ، زاڭسىز سىڭار جاقتى جازالاۋعا جانە زورەكەرلىككە قارسى تۇرۋىن قولدايدى“.
تۇركيا زۇڭتۇڭى ەردوعانمەن كەزدەسكەندە بىلاي دەپ باسا دارىپتەدى: ”جۇڭگو مەن تۇركيا بىردەي وركەندەپ كەلە جاتقان ٴىرى ەلدەر، ’الەمنىڭ وڭتۇستىگىندەگى ەلدەردىڭ‘ مۇشەلەرى ٴوز ەلىنىڭ دامۋىنا، گۇلدەنۋىنە ۇمتىلىس جاساۋ، حالىقارالىق قارىم ـ قاتىناس ولشەمىن قورعاۋ سياقتى جاقتاردا كەڭ كولەمدى ورتاق تانىمعا يە“.
”دۇنيەنىڭ ٴادىل ورنىندا تۇرىپ، الەمنىڭ داڭعىل جولىمەن ٴجۇرۋ كەرەك“. ٴار جاق جۇڭگونىڭ باستاماسىن اناعۇرلىم قۇپتايدى، جۇڭگونىڭ رولىن دا اناعۇرلىم ارداقتايدى.
ٴتوراعا شي جينپيڭ العا قويعان الەمدىك دامۋ باستاماسى، الەمدىك حاۋىپسىزدىك باستاماسى، الەمدىك وركەنيەت باستاماسى وسى رەتكى ورتا ازيا ساپارىندا، مەملەكەتتىك ساپاردا جانە كوپ جاقتى ديپلوماتيا ساحناسىندا تاعى ٴبىر رەت ٴار جاق ىرىقتىلىقپەن تالقىلايتىن تاقىرىپقا، جاپپاي قۇپتايتىن ورتاق تانىمعا اينالدى.
توقايەۆ زۇڭتۇڭ مىنالاردى ٴبىلدىردى: قازاقستان جاق جۇڭگو تاباندى بولىپ كەلگەن بەيبىت ديپلوماتيا ۇستانىمىن جانە ٴتوراعا شي جينپيڭ العا قويعان جەلىلەس الەمدىك باستامالاردى بارىنشا القايدى، جۇڭگو جاقتىڭ دۇنيە ٴجۇزىنىڭ بەيبىتشىلىگى مەن دامۋىن جەبەۋگە قوسقان ماڭىزدى ۇلەسىنە جوعارى باعا بەرەدى، جۇڭگو جاقپەن بىرگە قۇلشىنىپ، قازاقستان _ جۇڭگو تاعدىرلاس ورتاق تۇلعاسىن جانە ادامزاتتىڭ تاعدىرلاس ورتاق تۇلعاسىن قۇرۋدى ىلگەرىلەتۋدى قالايدى.
راحمون زۇڭتۇڭ ٴتوراعا شي جينپيڭگە دەگەن ٴسۇيىنىشىن بىلاي ٴبىلدىردى: ”ٴتوراعا شي جينپيڭ بۇگىنگى دۇنيە جۇزىندەگى تەرەڭ تاريحي كورەگەندىككە جانە كەڭ الەمدىك كوز اياعا يە ۇلى باسشى، ٴتوراعا شي جينپيڭ العا قويعان كوپتەگەن الەمدىك باستامالار ادامزاتتىڭ بەيبىتشىلىگى مەن العا باسۋىن جەبەۋگە ٴتيىمدى“.
”وزبەكستان جۇڭگومەن جۇڭگو _ ورتا ازيا مەحانيزمى، شاڭحاي سەلبەستىك ۇيىمى سياقتى كوپ جاقتى جۇلگەدەگى سايكەستىكتى، سەلبەستىكتى جيىلەتىپ، ٴتوراعا شي جينپيڭ العا قويعان الەمدىك دامۋ باستاماسىن، الەمدىك حاۋىپسىزدىك باستاماسىن، الەمدىك وركەنيەت باستاماسىن تياناقتاندىرۋدى ىلگەرىلەتۋدى قالايدى“، ”بەلورۋسسيا ٴتوراعا شي جينپيڭ العا قويعان الەمدىك دامۋ باستاماسىن، الەمدىك حاۋىپسىزدىك باستاماسىن، الەمدىك وركەنيەت باستاماسىن قولدايدى“... بۇل ”شاڭحاي سەلبەستىك ۇيىمى ۇلكەن شاڭىراعىنىڭ“ ٴۇنى.
”جۇڭگو جاقتىڭ بىرلەسكەن مەملەكەتتەر ۇيىمى ىستەرىنە قولداۋ كورسەتىپ، كوپ جاقتىلىقتى امالياتتا ايگىلەپ، دۇنيە ٴجۇزىنىڭ بەيبىتشىلىگى مەن دامۋىن جەبەۋدە شەشۋشى جانە سىندارلى رول اتقارعاندىعىنا العىس ايتامىن. ادامزاتتىڭ بولاشاعى، زور سالىستىرمادان الىپ ايتقاندا، جۇڭگوعا بايلانىستى“، ـ دەدى ٴتوراعا شي جينپيڭمەن كەزدەسكەندە بىرلەسكەن مەملەكەتتەر ۇيىمىنىڭ باس حاتشىسى گۋتەرەس اسەرلەنە.
7 ـ ايدىڭ 6 ـ كۇنى تۇستەن بۇرىن ٴتوراعا شي جينپيڭنىڭ 2024 ـ جىلعى جاز ورتاسىنداعى ورتا ازياداعى ساپارى تابىسپەن اياقتادى. شۋاقتى كۇن نۇرىندا، كۇمىستەي اق ٴتۇستى ارناۋلى ۇشاق دۋشانبەدە كوككە كوتەرىلىپ، شىعىسقا قاراي ۇشتى. ادامزاتتىڭ تاعدىرلاس ورتاق تۇلعاسىن قول ۇستاسا قۇرۋدىڭ داۋىرلىك ٴۇنى ورتا ازيا مەن ازيا _ ەۆروپا ۇلى قۇرلىعى حالقىنىڭ كوكەيىندە جاڭعىردى...
(تىلشىلەر ليۋ كاي، جاڭ جييە، گۋان جيان ـ ۋ، گىڭ پىڭيۇي)
(شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ 7 ـ ايدىڭ 8 ـ كۇنى بەيجيڭنەن بەرگەن حابارى)
