قۇبا ٴتۇز، قۋاڭ دالادان كورىكتى مەكەنگە دەيىن
_ شينجياڭ ٴوندىرىس ـ قۇرىلىس بيڭتۋانى قۇرىلعان 70 جىلدان بەرگى دامۋى جونىندە جالپى شولۋ (2)
□ انار بۇلت \ شينجياڭ گازەتىنىڭ ٴتىلشىسى جاڭ يۇنمەي
العاشىنداعى قاراپايىم جەر كەپەدەن ٴزاۋلىم عيماراتقا دەيىن، قىلتان شىقپايتىن قۇبا ٴتۇز، قۋاڭ دالادان تىرشىلىك تىنىسى تاسقىنداعان كورىكتى مەكەنگە دەيىن...
قىسقا عانا 70 جىلدا وراسان زور وزگەرىستەر تۋىلدى. تيانشان الابىندا بيڭتۋان قالالارى بوي كوتەرىپ، قالانىڭ اكىمشىلىك يقۋاتى ۇزدىكسىز كەمەلدەنىپ، ەكولوگيالىق ورتاسى اناعۇرلىم كورىكتەنە ٴتۇسىپ، جۇمىسشى ـ قىزمەتكەرلەردىڭ، بۇقارانىڭ جۇزىنەن قۋانىش لەبى ەستى.
قالا ورمانمەن كومكەرىلدى، ادامدار كورىنىستەن ٴلاززات الدى
”ەڭبەك جىرى بار الاپتا شىرقالدى، ەڭبەك ىنتاسى تاسقىنداي ٴتۇستى... ەڭبەكشىل قوس قولدارىمەن زور وزگەرىستەردى تۋدىرىپ، قۇبا ٴتۇز، قۋاڭ دالادا گۇل باقشا سالدى“.
سوناۋ جالىنداعان جىلداردا «قۇبا ٴتۇز، قۋاڭ دالادا گۇل باقشا سالدى» ٴانى كەڭ تارالىپ، قۇرىلىس جۇرگىزۋدىڭ العاشقى مەزگىلىندە بيڭتۋاندىقتاردىڭ وي جەتپەيتىن قيىنشىلىقتاردى جەڭىپ، قۇبا ٴتۇز، قۋاڭ دالادا جانە ادام سيرەك، ورتاسى سۇركەيلى شەكارا جەلىسىندە قاجىرلىلىقپەن شارۋاشىلىق قۇرعان كورىنىسىن جاندى ايگىلەدى.
شىحىزى قالاسىنىڭ تۇرعىنى جاۋ سۇنشيانىڭ اتاسى قارت اسكەري تىڭ يگەرۋشى، ول ۇنەمى جاۋ سۇنشياعا وسى ارانىڭ كەزىندە يەن دالا ەكەندىگىن جانە وزدەرىنىڭ ەرلىكپەن كۇرەس جۇرگىزۋ بارىسىن اڭگىمەلەپ بەرەدى. ”شىحىزى الدەقاشان ەسكى بەت ـ بەينەسىن تاستادى، قازىر ول، شىنىندا، جاسىل دا كورىكتى“، ـ دەدى جاۋ سۇنشيا تەبىرەنىپ.
بۇل تەبىرەنۋ كوزبەن كورۋگە بولاتىن جاسىلدىق؛ قالا ورتاسىندا جالپى ۇزىندىعى 5.6 كيلومەتر كەلەتىن مينجۋ وزەنى قالانى كەسىپ وتەدى؛ سايالى جولداردا، الەۋمەتتىك كوگالدىقتاردا اندىز، قۇرتگۇل، سارانا، كوكە مارال، گوستا گۇلى سياقتى وسىمدىكتەر جايقالا اشىلعان.
بۇل تەبىرەنۋدىڭ ساندى مالىمەت تىرەگى بار: شىحىزى قالاسىنىڭ قالالاسقان رايونىنىڭ جاسىلدانۋ سالىستىرماسى %42.3كە ، قالانىڭ جاسىلمەن كومكەرىلۋ سالىستىرماسى %43.1كە ، جان باسىنا تۋرا كەلەتىن باقشانىڭ، كوگالدىڭ اۋماعى 15 شارشى مەترگە جەتتى.
”رەسپۋبليكانىڭ اسكەري تىڭ يگەرۋدەگى ٴبىرىنشى قالاسى“ رەتىندە، شىحىزى ٴاربىر ۇرپاق اسكەري تىڭ يگەرۋشىلەردىڭ تاپجىلماي جاسىلداندىرۋى، جاسىلدى قورعاۋى، جاسىلدى كەڭەيتۋى بارىسىندا ەكولوگيالىق قالاعا، جاسىل قالاعا، گۇلباقشالى قالاعا اينالىپ، ”قۇبا تۇزدەگى مەرۋەرت“ دەگەن اتاققا يە بولىپ، مەملەكەتتىك باۋ ـ باقشالى قالا، مەملەكەتتىك ورماندى قالا قاتارىنا ٴوتىپ، تۇڭعىش كەزەكتى جۇڭگو قونىس ورتاسى سيلىعىنا يە بولدى.
”تالاي جەرگە باردىم \ بۇل قالا ەڭ جاس كورىندى \ ول سونشاما كورىكتى \ كورگەن جەردەن ٴسۇيىندىم...“ «جاس قالا» اتتى وسى ولەڭدى اقىن اي چيڭ 1960 ـ جىلى جازعان، ولەڭدە جىرلانعان ٴدال سوتسياليستىك قۇرىلىس مەزگىلىندە ۇلى تابىستارعا قول جەتكىزگەن شىحىزى قالاسى ەدى.
بۇگىنگى كۇندە، ٴبىر ـ بىرلەگەن جاس قالالار بوي كوتەردى: ۋجياچۇي قالاسى، ارال قالاسى، تۇمسۇق قالاسى، بەيتۇن قالاسى، بايياڭ قالاسى... حالىقپەن پايداعا تالاسپاۋ پرينسيبى بويىنشا، وسى قالالاردىڭ ٴبارى ەلسىز جاپالى جەرلەردە اشىلىپ دامىدى. ٴارقايسى شى ـ قالاداعى جۇلدىزداي جامىراعان شاعىن قالا ـ قالاشىقتاردى قوسقاندا، بيڭتۋان بۇگىنگى كۇندە ورتالىق قالانى جەتەكشى، ادەتتەگى قالانى تىرەك، قالا ـ قالاشىق شوعىرىن ماڭىزدى ٴتۇيىن، تۋان ـ الاڭداعى قالا ـ قالاشىقتى ٴتۇيىن ەتكەن، جەرگىلىكتى ورىنداعى قالا ـ قالاشىقتارمەن يقۋات جاعىندا ٴبىر ـ ٴبىرىن تولىقتايتىن، بيڭتۋان ەرەكشەلىگىنە يە قالا ـ قالاشىق جۇيەسىن العاشقى قادامدا قالىپتاستىردى.
ال ”جاسىل“ وسى قالالاردىڭ ورتاق ەرەكشەلىگى. تاكلاماكان ٴشولىنىڭ سولتۇستىك جيەگىندەگى ارال قالاسىندا قالانىڭ جاسىلمەن كومكەرىلۋ سالىستىرماسى %40تەن استى؛ ونىمەن ۇقساس ٴشول جيەگىنە ورنالاسقان تۇمسۇق قالاسى 2023 ـ جىلى جاسىلداندىرۋ نىسانىن بار كۇشپەن اتقارىپ، تىڭنان ارتقان باقشانىڭ، كوگالدىڭ اۋماعى 900 مىڭ شارشى مەتردەن استى...
70 جىلدان بەرى، بيڭتۋان قالالارىنىڭ قالالانعان رايونىنىڭ جاسىل جەر اۋماعى 9310 گەكتارعا ارتىپ، قالالانعان رايوننىڭ كوگال سالىستىرماسى %38.53كە جەتىپ، بۇكىل ەل بويىنشا الدىڭعى قاتاردان ورىن الدى. قازىر بيڭتۋاندا 4 مەملەكەتتىك باۋ ـ باقشالى قالا، 6 اۆتونوميالى رايون جانە بيڭتۋان دارەجەلى باۋ ـ باقشالى قالا، 15 بيڭتۋان دارەجەلى باۋ ـ باقشالى قالا ـ قالاشىق بار.
قالا ورمان اراسىندا، ۇيلەر اعاشتار اراسىندا بولىپ، ادامدار كورىنىستىڭ، گۇل ـ شوپتەردىڭ اراسىندا ٴجۇردى. العاشىنداعى ”قۇبا ٴتۇز، قۋاڭ دالادا باقشا سالۋ“ ارمانى شىندىققا اينالدى، ال جاسىل ٴتۇس تە بيڭتۋان قالا شوعىرىنىڭ ايقىن بوياۋى بولدى.
قالالار جاڭالانىپ، زەردەلى بولۋعا بەت الدى
قالانىڭ نەگىزدىك قۇرىلعىلارى _ قالانىڭ ”قىل تامىرى“ سانالادى. 70 جىلدان بەرى، بيڭتۋان قالا ـ قالاشىق قۇرىلعىلارى قۇرىلىسىنىڭ دەڭگەيى مەن قىزمەت وتەۋ قابىلەتىن ۇزدىكسىز جوعارىلاتىپ، جالپىلىق كوتەرىمدىلىك قۋاتى جىلدان ـ جىلعا ارتتى: قالالاردىڭ الەۋمەتتىك سۋمەن قامداۋىنىڭ جالپىلاسۋ سالىستىرماسى، جانارگازدىڭ جالپىلاسۋ سالىستىرماسى، تۇرمىستىق لاس سۋدى ٴبىر جاقتى ەتۋ سالىستىرماسى، تۇرمىستىق قوقىر ـ قوقسىقتى ٴبىر جاقتى ەتۋ سالىستىرماسى جەكە ـ جەكە %98.61كە، %98.28كە، %99.9كە، %99.3كە جەتىپ، قالا جول ـ قاتىناس جۇيەسى كۇننەن ـ كۇنگە كەمەلدەنىپ، قالا جولدارى 1860 كيلومەترگە جەتتى...
بيىل 9 ـ ايدا بيڭتۋاننىڭ قۇرىلىس پەن قالا نەگىزدىك قۇرىلعى جابدىقتارىن جاڭالاۋ قىزمەتى جونىندەگى ارەكەتىن ىلگەرىلەتۋ جوباسى باسىپ تاراتىلىپ، قۇرىلىس پەن قالا نەگىزدىك قۇرىلعى جابدىقتارىن جاڭالاۋدى تۇرگە ٴبولىپ ىلگەرىلەتۋ ايقىندالىپ، قالا نەگىزدىك قۇرىلعىلارىنىڭ حاۋىپسىز، جاسىل، زەردەلى اينالىمى قامتاماسىز ەتىلىپ، قالالاردىڭ جوعارى ساپالى دامۋى ىلگەرىلەتىلدى.
قالانى جاڭالاۋ _ ٴبىر قالانىڭ زات الماسۋى ىسپەتتى، قالانىڭ دامۋىنداعى شەشۋشى بۋىن سانالادى.
ۋجياچۇي قالاسىنىڭ تۇرعىنى حۋان شياڭپيڭ ەسكى، كونە شاعىن اۋماقتاردى جاڭالاۋدىڭ يگىلىگىن كورىپ، تۇرمىس ورتاسىنىڭ جاقسارعاندىعىن اۋىز جاپپاي ماقتادى. حۋان شياڭپيڭ تۇرعان شاعىن اۋماقتىڭ بۇرىنعى اتى يجيڭيۋان بولاتىن، جەر استى قۇبىر تورىنىڭ كونەرۋى، الەۋمەتتىك اۋماق كەڭىستىگىنىڭ تار بولۋى سياقتى ماسەلەلەر كەزىندە تۇرعىنداردىڭ باسىن ابدەن قاتىرعان. ۋجياچۇي قالاسى چيڭحۋ جولى ٴمالىسى تيانشان وڭتۇستىك جولى الەۋمەتتىك اۋماعىنا قاراستى يجيڭيۋان شاعىن اۋماعى، شينشياڭ شاعىن اۋماعى سياقتى كوپتەگەن شاعىن اۋماقتى بىرىكتىرىپ، جالپى بەتتىك وزگەرتىپ، تۇرعىنداردىڭ قونىستانۋ ساپاسىن جوعارىلاتتى. 2019 ـ جىلدان بەرى بيڭتۋان قالا ـ قالاشىقتاعى 385 ەسكى، كونە شاعىن اۋماقتى وزگەرتۋ جۇمىسىن باستاپ، 184 مىڭ وتباسىنا يگىلىك جەتكىزدى.
قالانى جاڭالاۋ وسىمەن عانا توقتامادى. سيفرلاندىرۋدان پايدالانىپ، بيڭتۋان قالالارى زەردەلى قالالارعا قاراي تيپ جاڭالاپ، قالا قۇرىلىسىن باسقارۋ ”ۇتىمسىز دامۋدان” “ەگجەي ـ تەگجەيلى باسقارۋ“ داۋىرىنە قادام تاستادى.
قازىر بيڭتۋاننىڭ بارلىق قالالارى زەردەلى جىلۋمەن قامداۋ، جانار گاز اينالىم تۇعىرىن نەگىزىنەن ورناتىپ بولدى، ٴبىر ٴبولىم قالالار قالا اينالىمىن باسقارۋ، قىزمەت وتەۋ تۇعىرىن، ت. ب العاشقى قادامدا قۇرىپ، جول، سۋمەن قامداۋ، جىلۋمەن قامداۋ، ورتا تازالىعى سياقتى قۇرىلعىلاردى ناقتى باقىلاۋ ـ باسقارۋدى، يكەمدى مەڭگەرۋدى جۇزەگە اسىردى.
5G جىلجىمالى حابارلاسۋ، ۇلكەن ساندى مالىمەت، بۇلت ەسەپتەۋ، جاساندى زەردە سياقتى جاڭا تەحنيكالارعا سۇيەنىپ، قالانىڭ ”زەردەلىلەنۋى“ وسىزاماندانعان باسقارۋعا ۇزدىكسىز قۋات ۇستەدى.
كوكدالا قالاسى ۇكىمەتتىك قىزمەت وتەۋ، حالىققا قولايلى قىزمەت وتەۋ، قاتىناس ـ ساپارعا شىعۋ سياقتى 5 ۇلكەن ٴتۇر بويىنشا 40تان استام ”الاقاندا ٴبىتىرۋ“ جۇمىس ٴتۇرىن ۇسىندى؛ شىحىزى قالاسى قالا ٴوڭىرى قوعامىن باسقارۋدىڭ ”ٴبىر جەلىدە ٴبىر تۇتاس باسقارۋ“ تۇعىرىن ورناتىپ، شى ـ قالاداعى ٴارقايسى تاراۋدىڭ، تۋان ـ الاڭداردىڭ، مالىلەردىڭ (قالاشىق) جالپى 76 بىرلەسىپ ارەكەتتەنۋ تاراۋىمەن ٴتۇيىلىسىپ، تۇعىردىڭ ۇلاسۋىن ـ تۇتاسۋىن، ساندى مالىمەتتەن تەڭ قادامدا بىرگە يگىلىكتەنۋدى، جۇمىستاردى سايكەسە ٴبىتىرۋدى جۇزەگە اسىردى؛ ارال قالاسى زەردەلى قالا باسقارۋ جۇيەسىن سۇيەنىش ەتىپ، ەندىك باعىتتا تاراۋلار كەڭىنەن بىرلەسىپ قيمىلدايتىن، بويلىق باعىتتا ساتىلار بويىنشا تەز سايكەسەتىن، ۇكىمەت، قوعام بىرگە ات سالىساتىن قالا باسقارۋ جاڭا جۇلگەسىن قالىپتاستىردى.
”سيفرلى عىلىم ـ تەحنيكادان پايدالانىپ، ٴبىز بۇرىن ەكى تاراۋعا تاۋەلدى كاسىپتىك جۇمىستاردى ٴبىر تەرەزەدە قابىلدايتىن جانە بىتىرەتىن ەتىپ ساپالىلاندىرىق، بۇقارا ٴبىر رەت عانا، ٴبىر تەرەزەگە بارىپ، ٴبىر توپ ماتەريال تاپسىرسا بولعانى، ەكى جۇمىستى ٴبىر جولدا بىتىرە الادى“، ـ دەدى شىحىزى قالالىق جاراتىلىستىق بايلىق جانە جوبا ـ جوسپار مەكەمەسى جىلجىمايتىن مۇلىكتى تىركەۋ ورتالىعىنىڭ قىزمەتكەرى جاۋ فاڭفاڭ.
سونىمەن بىرگە زەردەلى قارتتاردى كۇتىمدەۋ، زەردەلى وتباسىلىق قىزمەت وتەۋ سياقتى دارالانعان قىزمەت وتەۋدە الەۋمەتتىك اۋماققا جەدەل كىرىپ، سيفرلانعان، توراپتانعان، زەردەلىلەنگەن جاڭاشا قالا نەگىزدىك قۇرىلعىلار قۇرىلىسى تەزدەتىلدى. زەردەلىلەنۋگە قاراي تيبىن جاڭالاۋ قالالاردى ۇزبەي جاڭالاپ، جۇمىسشى ـ قىزمەتكەرلەردىڭ، بۇقارانىڭ تاماشا تۇرمىسقا تالپىنىسىن ۇزدىكسىز قاناعاتتاندىردى.
تۇرمىستاعى زور وزگەرىس، باقىت كارتيناسى
كەزىندە جەر ۇيدە تۇرعان ما چاۋۋ ارال قالاسىنداعى قارت اسكەري تىڭ يگەرۋشى، قالانىڭ وزگەرىسىن تىلگە العاندا، 95 جاستاعى كاريا تەبىرەنىسىن باسا الماي: ”وزگەرىس وتە ۇلكەن! قازىر كەڭ دە جارىق عيمارات ۇيدە تۇرامىز، قۇبىر سۋىنان، تابيعي گازدان پايدالاناتىن بولدىق، ەسىگىمىزدىڭ الدىندا باقشا، مەكتەپ، شيپاحانا بار، قالا بەينە گۇلباقشا سياقتى“، ـ دەدى.
70 جىلدان بەرى، قالا ـ قالاشىقتاندىرۋ قۇرىلىسى بيڭتۋاننىڭ وندىرگىش كۇشى مەن وندىرىستىك قاتىناسىندا تەرەڭ وزگەرىستەر تۋدىرىپ، ”تىڭ يگەرىپ شەكارانى قورعاۋدان” “قالا قۇرىپ شەكارانى قورعاۋعا“ دەيىنگى بۇرىلىستى جۇزەگە اسىرىپ، قالىڭ كادرلاردىڭ، جۇمىسشى ـ قىزمەتكەرلەردىڭ، بۇقارانىڭ ٴوندىرىس، تۇرمىس شارت ـ جاعدايىندا ايقىن وزگەرىستەر تۋىلدى.
_ كاسىپ ارقىلى قالانى گۇلدەندىرىپ، جۇمىس ارقىلى ادامدى ۇيىستىردى، زور توپتاعى كەلەلى نىساندار، ەرەكشەلىككە يە كاسىپ سالالارى ىلگەرىندى ـ كەيىندى تياناقتانىپ، قالانىڭ جوعارى ساپالى دامۋىنا قوزعاۋشى قۋات ۇستەدى ٴارى جۇمىسشى ـ قىزمەتكەرلەردىڭ، بۇقارانىڭ جۇمىستانۋىنا، شارۋاشىلىق قۇرۋىنا ٴتىپتى دە كوپ وراي ازىرلەدى. بىلتىر بيڭتۋاندا جۇمىستانعانداردىڭ سانى ٴبىر ميلليون 561 مىڭ 500 ادامعا جەتىپ، 2012 ـ جىلداعىدان %33.2 ارتتى؛ تۇرعىنداردىڭ جان باسىندىق قولداعى تابىسى 40 مىڭ 339 يۋانعا جەتىپ، تۇڭعىش رەت 40 مىڭ يۋاننان استى.
_ ساپالى، جوعارى ٴونىمدى دەنساۋلىق ساقتاۋ، سالاماتتىق قىزمەت وتەۋ جۇيەسى جەدەل ورناپ، ساپالى ەمدەۋ بايلىقتارى ۇزدىكسىز تومەنگە جەتكىزىلىپ، ەمدەۋ ورتاق (بىرلەسكەن) تۇلعاسى قۇرىلىسىنىڭ قامتۋ سالىستىرماسى %100كە جەتىپ، نەگىزگى ساتىداعى كوپتەگەن جۇمسىشى ـ قىزمەتكەر، بۇقارا ٴۇيىنىڭ الدىندا ـ اق اناعۇرلىم جاقسى ەمدەۋ قىزمەت وتەۋىنەن يگىلىكتەندى.
_ مەكتەپكە دەيىنگى تاربيە، مىندەتتى وقۋ ـ اعارتۋ، ورتا مەكتەپ كەزەڭىندەگى وقۋ ـ اعارتۋ، كاسىپتىك وقۋ ـ اعارتۋ جانە جوعارى دارەجەلى وقۋ ـ اعارتۋدى قامتىعان بيڭتۋان ەرەكشەلىگىنە يە كەمەلدى وقۋ ـ اعارتۋ جۇيەسىن قالپتاستىردى. ٴار دارەجەلى، ٴتۇرلى مەكتەپتەردىڭ نەگىزدىك قۇرىلعىلارىندا، وقىتۋ شارت ـ جاعدايىندا ٴتۇبىرلى وزگەرىس تۋىلىپ، وقۋ ـ اعارتۋدى دامىتۋدىڭ باستى كورسەتكىشتەرى مەملەكەتتىڭ ورتاشا دەڭگەيىنەن جوعارى بولدى.
_ قوعامدىق قامتاماسىزداندىرۋ ىستەرى جوقتان بار بولۋعا، السىزدەن كۇشەيۋگە، كاسىپورىنداردىڭ، ورىنداردىڭ شەكتى قامتاماسىزداندىرۋىنان قوعامدىق قامسىزداندىرۋ جاپپاي قامتاماسىزداندىرۋعا دەيىنگى ۇلكەن بۇرىلىستى باستان وتكەردى. جالپى حالىقتى قامتىعان، قالا مەن اۋىلدى ٴبىر تۇتاس جوسپارلاعان، ٴادىل دە ٴبىر تۇتاس، حاۋىپسىز دە ولشەمدى، باياندى كوپ ساتىلى قوعامدىق قامتاماسىزداندىرۋ جۇيەسى قۇرىلىسى ۇزدىكسىز ىلگەرىلەتىلدى.
_ قالا ارقىلى اۋىلدى جەتەكتەۋگە، اۋىل ارقىلى قالانى جەبەۋگە تاباندى بولىپ، جاڭاشا قالا ـ قالاشىقتاندىرۋ، اۋىل ـ قىستاقتى گۇلدەندىرۋ جانە قالا مەن اۋىلدىڭ توعىسپالى دامۋى سياقتى سالالاردا ۇزبەي كۇش سالىپ، قالا ـ قالاشىقتاردىڭ ورنالاسىمىن ساپالىلاندىرىپ، ولقىلىقتاردى جەدەل تولىقتاپ، تۋان ـ الاڭ، ليان ـ دۇيلەردىڭ جالپىلىق كوتەرىمدىلىك قۋاتىن ارتتىرىپ، قالا ـ اۋىل جاراسىمدى بولعان باۋ ـ باقشالى مەكەندى قۇلشىنا تۇلعالادى.
...
جوقتان بار بولدى، باردان ساپالى بولدى. 70 جىل، بيڭتۋان ۇلاندارىنىڭ قۇلشىنۋىندا، ٴبىر ـ بىرلەگەن بيڭتۋان قالالارى شينجياڭنىڭ ەكى ۇلكەن ٴشولىنىڭ جيەگىندە بوي كوتەرىپ، وتانىمىزدىڭ باتىس سولتۇستىگىندەگى ۇزىننان ـ ۇزاققا سوزىلعان شەكارا جەلىسىن قورعاپ، قورشاعان ورتاسى اسەم، شارۋاشىلىعى شالقىعان، حالقى باي بولعان باقىت كارتيناسى باياۋ اشىلدى.
