— ورتالىق قىزىل ارميانىڭ ۇزاق جورىققا اتتانعاندىعىنىڭ 90 جىلدىعى بايلانىسىمەن
شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ ٴتىلشىسى مەي شىشيۇڭ
1934 ـ جىلى 10 ـ ايدىڭ 16 ـ كۇنىنەن 19 ـ كۇنىنە دەيىن 86 مىڭ ادامدىق قىزىل ارميا قالىڭ قولى جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ باسشىلىعىندا، وڭتۇستىك جياڭشيدەگى يۇيدۋحى وزەنىنەن ٴوتىپ، ۇلى ۇزاق جورىقتى باستادى.
جۇڭگو جۇمىسشى ـ ديقان قىزىل ارمياسىنىڭ 1 ـ باعىت ارمياسى (ورتالىق قىزىل ارميا) جولعا شىعىپ ٴبىر ايدان كەيىن، قىزىل ارميانىڭ 25 ـ ارمياسى دابيەشاننان اتتاندى؛ كەلەسى جىلى 3 ـ ايدا قىزىل ارميانىڭ 4 ـ باعىت ارمياسى باتىستا جياليڭجياڭ وزەنىنەن ٴوتتى؛ 11 ـ ايدا قىزىل ارميانىڭ 2 ـ ، 6 ـ جۇنتۋاندارى (كەيىن كەلە قىزىل 2 ـ باعىت ارمياسى بولىپ قۇرىلدى) حۋناننىڭ باتىسىنان شەگىنىپ، ىلگەرىندى ـ كەيىندى ستراتەگيالىق اۋىسۋدى باستادى.
2 جىلدان كەيىن سان قاتەردى باستان كەشىرگەن 4 قىزىل ارميا قوسىنى سوڭىندا سارى توپىراقتى ۇستىرتتە باس قوسىپ، جاپون باسقىنشىلارىنا قارسى تۇرىپ، وتاندى قۇتقارۋدىڭ الدىڭعى شەبىنە جينالدى. وسى ۇلى ۇزاق جورىقتىڭ ۇزاق جورىق دەگەن ماڭگى وشپەس اتى بار.
بۇل _ مۇرات ـ سەنىمنىڭ ۇلى ۇزاق جورىعى، اقيقاتتى سىننان وتكىزۋدىڭ ۇلى ۇزاق جورىعى، بۇل _ حالىق بۇقاراسىن وياتۋدىڭ ۇلى ۇزاق جورىعى، جاڭا جاعداي اشۋدىڭ ۇلى ۇزاق جورىعى.
دۇنيەنى ٴدۇر سىلكىندىرگەن وسى توڭكەرىستىك ۇلى باستاما _ جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى مەن قىزىل ارميا جازعان ايبىندى ەپوس، جۇڭحۋا ۇلتىنىڭ ۇلى گۇلدەنۋى سىندى تاريحي ۇردىستەگى ايبىندى ەسكەرتكىش.
90 جىلدان بەرى مۇرات پەن ٴوزىن ارناۋ رۋحىنا تولى، ەرىك ـ جىگەرمەن جانە باتىلدىقپەن جازىلعان ادامزات ەپوسى _ ۇزاق جورىق جۇڭگوعا تەرەڭ ىقپال ەتىپ، دۇنيە ٴجۇزىن ٴدۇر سىلكىندىرىپ، نۇر ـ شۇعىلا شاشتى.
ٴور اسۋدى دەمە بەينە قۇرىش قامال سوعىلعان، بۇگىن ارشىن ادىممەنەن قايتا اتتايمىز باسىنان. مەملەكەتتى قۇدىرەتتەندىرۋ قۇرىلىسىنىڭ، ۇلتتى گۇلدەندىرۋدىڭ اسقاق ارمانىنا قاراي تالپىنعان جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى جۇڭگو حالقىن باستاپ ٴبىر نيەت، ٴبىر تىلەكتە بولا وتىرىپ، ەرلىكپەن العا باسىپ، جاڭا ۇزاق جورىق جولىندا ۇدەرە العا تارتتى.
سارا جول سالدى _
”جوڭكىلگەن تۇيدەك بۇلتتار، شارق ۇرعان اساۋ تولقىندار الدىندا، پارتيامىز ەشتەڭەدەن تايسالمايتىن ۇلى اماليات رۋحىن، لاۋلاعان ورتتە قايتا سومدالعان ۇلى جاسامپازدىق رۋحىن ايگىلەپ، قان مەن وت ىشىندە جاڭا ومىرگە بەت العان، جەڭىسكە بەت العان توڭكەرىس جولىن اشتى“
2024 ـ جىلى 10 ـ ايدىڭ 1 ـ كۇنى، بەيجيڭ.
قىزىل تۋ جەلبىرەپ، گۇلمەن كومكەرىلگەن تيان ـ انمىن الاڭى، جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسى قۇرىلعاندىعىنىڭ 75 جىلدىعىن قۇتتىقتاۋ سالتاناتى ايبىندى دا دۋماندى بولدى.
كۇزگى اسپان استىندا تيان ـ انمىن مىنبەسى ەرەكشە ايبىنمەن كوز تارتادى. 600 جىلدان استام ۋاقىت بوران ـ شاشىندى باستان كەشىرگەن وسى قالا قورعانى جۇڭحۋا ۇلتىنىڭ نامىسى مەن ويانۋىنا، سونداي ـ اق جاڭا جۇڭگو قۇرىلعان 75 جىلدان بەرى جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ جۇڭگو حالقىن باستاپ، ۇلتتى گۇلدەندىرۋدىڭ، ٴسوزسىز، باسىپ وتەتىن جۇڭگوشا سوتسياليزم جولىن اشقاندىعىنا كۋا بولدى.
ٴدال وسى ساتتە 90 جىلدىڭ الدىنداعى سول ٴبىر ۇلى ۇزاق جورىققا قايىرىلا قاراساق، ٴبىز جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ قىزىل ارميانى باستاپ، قۇي ـ باتپاقتى تار جولداردى باسىپ، بۇكىل ەل حالقىن باستاپ جەڭىسكە بەت العاندىعىن اناعۇرلىم تەرەڭ تانىپ جەتەمىز.
ۇزاق جورىقتىڭ جەڭىسى _ بەتالىس پەن جولدىڭ جەڭىسى.
جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ باس شۋجيى، مەملەكەت ٴتوراعاسى، ورتالىق اسكەري ىستەر كوميتەتىنىڭ ٴتوراعاسى شي جينپيڭ قىزىل ارميانىڭ ۇزاق جورىق جەڭىسىنىڭ 80 جىلدىعىن ەسكە ٴتۇسىرۋ جينالىسىندا بىلاي دەپ باسا دارىپتەدى: ۇزاق جورىق بارىسى جاۋدى جەڭۋ، جەڭىسكە جەتۋ، ستراتەگيالىق نىسانانى جۇزەگە اسىرۋ بارىسى عانا ەمەس، ونىڭ ۇستىنە ٴىس جۇزىندىكپەن بايلانىستىرۋ، نازاريادا جاڭالىق اشۋ، توڭكەرىس جولىن قاراستىرۋ بارىسى سانالادى. ”جوڭكىلگەن تۇيدەك بۇلتتار، شارق ۇرعان اساۋ تولقىندار الدىندا، پارتيامىز ەشتەڭەدەن تايسالمايتىن ۇلى اماليات رۋحىن، لاۋلاعان ورتتە قايتا سومدالعان ۇلى جاسامپازدىق رۋحىن ايگىلەپ، قان مەن وت ىشىندە جاڭا ومىرگە بەت العان، جەڭىسكە بەت العان توڭكەرىس جولىن اشتى“.
بۇل اقيقاتقا اپاراتىن جول _
”سۇرعىلت ٴتۇس پەن اق ٴتۇس ارالاسقان وسى كەرپىش ـ اعاش قۇرىلىمدى 2 قاباتتى شاعىن عيمارات پارتيامىز تاريحىنداعى ٴبىر رەتكى ۇلى بۇرىلىس ماڭىزىنا يە ماڭىزدى ٴماجىلىستىڭ _ زۇن ـ ي ٴماجىلىسىنىڭ كۋاسى بولدى“.
زۇن ـ ي ٴماجىلىسى اشىلعان جەردەگى ورتا مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ ەرىكتى ٴتۇسىندىرۋشىسى جاڭ رۇينيڭ ساياحاتشىلارعا مۇقيات تۇسىندىرۋدە.
جۇڭگو توڭكەرىسى تىعىرىققا تىرەلگەن ٴولىم مەن ٴومىر ارپالىسىندا اشىلعان زۇن ـ ي ٴماجىلىسى پارتيانى، قىزىل ارميانى، جۇڭگو توڭكەرىسىن قۇتقاردى.
ۇزاق جورىق ارقىلى پارتيامىز بەن قىزىل ارميا السىرەگەن جوق، قايتا كۇشەيە ٴتۇستى، ويتكەنى پارتيامىز جۇڭگو توڭكەرىسىنىڭ دۇرىس جولىن، وسى جولعا باستايتىن دۇرىس نازاريانى تاپتى. ۇزاق جورىقتىڭ جەڭىسى پارتيامىزعا ماركسيزم ـ لەنينيزمنىڭ نەگىزگى قاعيدالارىن جۇڭگو توڭكەرىسىنىڭ ناقتى امالياتىمەن ۇشتاستىرىپ، جۇڭگو توڭكەرىسىنىڭ كەلەلى ماسەلەلەرىن دەربەس، وزىنە ـ ٴوزى قوجايىن بولا وتىرىپ شەشكەندە عانا، توڭكەرىس ىستەرىن جەڭىسكە باستاۋعا بولاتىندىعىن ونان ارى ۇعىندىردى. بۇل قاندى ساباق پەن كۇرەستىڭ سىنىنان كەلگەن اقيقات.
بۇل _ پارتيا مەن حالىقتىڭ تاۋقىمەتتى بىرگە تارتقانىن ايگىلەگەن جول _
قىزىل ارميانىڭ ۇزاق جورىق تاريحى پارتيا مەن حالىقتىڭ ٴومىر مەن ٴولىم ارپالىسىندا بىرگە بولعانىن بەينەلەيتىن تاريح.
حۋنان ولكەسى رۋچىڭ اۋدانى شاجوۋ قىستاعىندا قىزىل ارميانىڭ 3 ايەل جاۋىنگەرى شۇي جيەشيۋ قارتتىڭ ۇيىنە تۇنەپ، اتتاناردا وزدەرىندەگى جالعىز كورپەنىڭ جارتىسىن كەسىپ قارياعا قالدىرىپ كەتەدى. قاريا بىلاي دەيدى: كوممۋنيستىك پارتيا دەگەن نە؟ كوممۋنيستىك پارتيا دەگەنىمىز وزىندەگى ٴبىر كورپەنىڭ جارتىسىن بۇقاراعا كەسىپ بەرەتىن ادام.
”10 مىڭ شاقىرىمدىق ۇزاق جورىق حالىق بۇقاراسىنىڭ قادام سايىن قولداۋ كورسەتكەندىگىنىڭ، توڭكەرىس جەڭىسى بۇقارانىڭ بار كۇشىمەن كومەك كورسەتكەندىگىنىڭ ارقاسى“. قارلى تاۋ، سازدى دالادان 3 رەت وتكەن ساقا قىزىل ارميا جاۋىنگەرى ليۋ يىڭچي كوزى تىرىسىندە شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ تىلشىلىگىن قابىلداعاندا وسىلاي دەگەن بولاتىن.
حالىقپەن جاپا ـ ماشاقاتتا بىرگە بولۋ، ەتەنە بولۋ، تاعدىرلاس بولۋ _ جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى مەن قىزىل ارميانىڭ ۇزاق جورىقتىڭ جەڭىسىنە قول جەتكىزۋىنىڭ ٴتۇبىرلى كەپىلى، سونداي ـ اق ٴبىزدىڭ بارلىق قيىنشىلىقتار مەن حاۋىپ ـ قاتەرلەردى جەڭۋىمىزدىڭ ٴتۇبىرلى كەپىلى.
بۇل _ جاڭا جاعداي اشۋ جولىندا ىزدەنىس جاساۋ جولى _
شىعىس وڭتۇستىكتەن باتىس سولتۇستىككە دەيىن، قىزىل توپىراقتى وڭىردەن سارى توپىراقتى وڭىرگە دەيىن ”قىزىل لەنتانىڭ“ ٴاربىر قادامى تاريحتى جاراتتى. گومينداڭ ”الىسقا قاڭعىرىپ، جان ـ جاقتان قىسپاققا الىندى“ دەپ ساناعان قىزىل ارميا ”ولىمنەن قۇتىلۋدىڭ“ جاڭا جولىن تاپتى.
1935 ـ جىلى 12 ـ ايدىڭ 27 ـ كۇنى ماۋ زىدۇڭ «جاپون يمپەرياليزمىنە قارسى تۇرۋدىڭ تاكتيكاسى تۋرالى» دەگەن شىعارماسىندا: ”ۇزاق جورىق اياقتالىسىمەن جاڭا جاعداي باستالادى“، ـ دەدى.
ۇزاق جورىقتا پارتيامىز ەرەسەن جاپالى امالياتتىق ىزدەنىستەر ارقىلى ٴومىر ٴسۇرۋ داعدارىسىن شەشۋدى ۇلتتى جويىلۋدان قۇتقارۋمەن ٴساتتى بايلانىستىرىپ، ۇزاق جورىقتىڭ ۇلكەن بەتالىسىن جاپون شاپقىنشىلارىنا قارسى العا باسۋ شەبىن قۇرۋمەن ٴساتتى بايلانىستىرىپ، ىشكى توڭكەرىستىك سوعىستىڭ جاپون شاپقىنشىلارىنا قارسى ۇلتتىق سوعىسقا قاراي ويىسۋىن جۇزەگە اسىرىپ، جۇڭگو حالقىنىڭ جاپون شاپقىنشىلارىنا قارسى سوعىسىنىڭ جەڭىسىنە قول جەتكىزۋ، سول ارقىلى جاڭا دەموكراتيالىق توڭكەرىستىڭ جەڭىسىنە قول جەتكىزۋ ٴۇشىن بەرىك نەگىز قالادى. پارتيامىز ۇزاق جورىقتىڭ كومبەسىن نەگىزگە الا وتىرىپ، جۇڭگو حالقىنا باسشىلىق ەتىپ، جۇڭگو توڭكەرىسىنىڭ قۇلاشىن كەڭ جايعان جاڭا كارتيناسىن سالدى.
ۇزاق جورىق جولىنان مىناداي ٴتۇبىرلى تاجىريبەگە يە بولىپ، وي قورىتا الامىز: ماركسيزمنىڭ نەگىزگى قاعيدالارىن جۇڭگونىڭ ناقتى امالياتىمەن ۇشتاستىرۋعا تاباندى بولعاندا، جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ باسشىلىعىنا تاباندى بولعاندا عانا، جۇڭگو حالقى ۇزدىكسىز جەڭىسكە جەتىپ، نۇرلى بولاشاققا بەت الادى.
ارميانى شىڭدادى _
”ۇزاق جورىق حالىق ارمياسىن شىنىقتىردى، ۇزاق جورىق حالىق ارمياسىن شىڭدادى، ۇزاق جورىق حالىق ارمياسىن تابىسقا جەتكىزدى، ۇزاق جورىق حالىق ارمياسى دامۋىنىڭ جاڭا باستاماسىن اشتى“
التىن كۇز، حۋاشان تاۋىنىڭ ەتەگى، ۋيحى وزەنىنىڭ جاعاسى.
وسى ارادا تۇراتىن قۇرلىق ارمياسى 83 ـ جيتۋانجۇنىنىڭ بەلگىلى لۇيى ”قىزىل 1 ـ ليانىندەگى“ وفيتسەر ـ اسكەرلەر ليان تاريحى سارايىنا تاعى كەلىپ، ۇزاق جورىق رۋحىن سەزىنىپ، ارميانى قۇدىرەتتەندىرۋ بورىشىن تىلگە تيەك ەتىستى.
ۇزاق جورىق بارىسىندا ارميامىزدىڭ ”ياچەيكانى لياندا قۇرۋ“ باستاماسىن اشقان ”قىزىل 1 ـ لياندەگى“ وفيتسەر ـ اسكەرلەر ٴولىم مەن ٴومىر اراسىنداعى، دۇرىس پەن بۇرىس الدىنداعى سىناقتارعا قايتا ـ قايتا ٴدوپ كەلگەندە باستان ـ اياق پارتيا ورتالىق كوميتەتىنە ٴجىتى ىلەستى، ٴتوراعا ماۋ زىدۇڭعا باتىل ىلەستى. 1935 ـ جىلى 1 ـ ايدا زۇن ـ ي ٴماجىلىسى كەزىندە ليان ـ دۇي ٴماجىلىستىڭ قورعاۋ مىندەتىن ارقالايدى دەپ بەلگىلەنىپ، پارتيا ورتالىق كوميتەتىنىڭ حاۋىپسىزدىگىن قورعادى.
ليان تاريحى سارايىندا سىرى ۇشقان ٴبىر ”قىزىل قۋىرماش تاباعى“ ساقتالعان. 1935 ـ جىلى ٴتوراعا ماۋ زىدۇڭ ليان ـ دۇيدەگى وفيتسەر ـ اسكەرلەرمەن بىرگە وسى تالەڭكەمەن تاماقتانعان ەدى.
قازىر ”قىزىل 1 ـ لياننىڭ“ ”قىزىل قۋىرماش تاباعى“ تاماق ٴبولىنىپ سالىناتىن تاباققا اينالدى، بەس ٴتۇرلى قۋىرماش پەن ٴبىر سورپا قىزىل كۇرىش پەن اسقاباق سورپاسىنىڭ ورنىن باسىپ، ”تەمىر تابان“ جاڭا تۇرپاتتى ساۋىتتى جابدىققا اينالدى. ٴبىراق ”قىزىل 1 ـ لياننىڭ“ قىزىل گەنى باستان ـ اياق وزگەرمەدى.
باس شۋجي شي جينپيڭ قىزىل ارميانىڭ ۇزاق جورىق جەڭىسىنىڭ 80 جىلدىعىن ەسكە ٴتۇسىرۋ جينالىسىندا بىلاي دەپ اتاپ كورسەتتى: ۇزاق جورىقتىڭ جەڭىسى بىزگە مىناداي وي سالدى: حالىق ارمياسى _ توڭكەرىستىڭ سۇيەنىشى، ۇلتتىڭ ٴۇمىتى، پارتيانىڭ ارمياعا شارتسىز باسشىلىعى _ حالىق ارمياسىنىڭ جەڭىسكە جەتۋىنىڭ ٴتۇبىرلى كەپىلى. ”ۇزاق جورىق حالىق ارمياسىن شىنىقتىردى، ۇزاق جورىق حالىق ارمياسىن شىڭدادى، ۇزاق جورىق حالىق ارمياسىن تابىسقا جەتكىزدى، ۇزاق جورىق حالىق ارمياسى دامۋىنىڭ جاڭا باستاماسىن اشتى“.
ۇزاق جورىقتى باستان وتكەرگەن حالىق ارمياسى پارتيانىڭ قولباسشىلىعىنا باستان ـ اياق تاباندى بولدى.
ۇزاق جورىق جولىندا قىزىل ارميا ٴولىم مەن ٴومىر سىناعىنا ٴاردايىم ٴدوپ كەلىپ وتىردى: ٴار كۇنى دەرلىك ٴبىر مايدان شايقاس بولادى، كەز كەلگەن ۋاقىتتا توبەسىنەن بومبى تۇسەدى، ۇنەمى وزىنەن 10 ەسە كوپ جاۋدىڭ قۋعىنداۋىنا، قورشاۋىنا، توسقاۋىلداۋىنا تاپ بولادى... شياڭجياڭداعى قاندى شايقاستان كەيىن، ورتالىق قىزىل ارميا جورىققا اتتانعان كەزدەگى 86 مىڭ ادامنان 30 نەشە مىڭ ادامعا كۇرت ازايدى.
”قانشا كوپ قۇرباندىق بەرۋ دە ٴبىزدىڭ العا باسۋىمىزعا بوگەت بولا المايدى“! وڭتۇستىك جياڭشيدەن سولتۇستىك شانشيگە دەيىن شايقاس جۇرگىزگەن قىزىل ارميا 1 ـ باعىت ارمياسى 1 ـ جۇنتۋان 2 ـ شى 4 ـ تۋانىنىڭ جاۋىنگەرى تاڭ جينشين كوزى تىرىسىندە شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ تىلشىلىگىن قابىلداعاندا: ”ويتكەنى بىزدە قىزىل مۇرات بار، ويتكەنى بىزدە پارتيانىڭ پارمەندى باسشىلىعى بار“، ـ دەگەن ەدى.
پارتيانىڭ باسشىلىعىنا تاباندى بولعاندىقتان، قىزىل ارميا گومينداڭنىڭ قۋعىنداۋىن، قورشاۋىن، توسقاۋىلىن جەڭدى، ناشار جاراتىلىستىق ورتانى جەڭدى، جاڭ گوتاۋدىڭ بولشەكتەۋشىلىگىن دە جەڭدى.
پارتيانىڭ ارمياعا شارتسىز باسشىلىعى سىندى ٴتۇبىرلى پرينسيپ پەن ٴتۇزىم _ حالىق ارمياسىن بارلىق كونە ارميادان بۇكىلدەي پارىقتاندىراتىن ساياسي ەرەكشەلىك جانە ٴتۇبىرلى ارتىقشىلىق.
2014 ـ جىلى كۇزدە ٴتوراعا شي جينپيڭ ٴوزى شەشىم جاساپ جانە باسشىلىق ەتىپ، گۋتياندا بۇكىل ارميانىڭ ساياسي قىزمەت ٴماجىلىسىن اشتى، ٴماجىلىس جاڭا تاريحي شارت ـ جاعدايدا پارتيانىڭ ارميانى يدەيالىق جاقتان، ساياسي جاقتان قۇرۋىن كوزدە ۇستاپ، ارميامىزدىڭ ساياسي قىزمەتىنىڭ داۋىرلىك تاقىرىبىن سالماقتىلىقپەن العا قويدى.
2024 ـ جىلى جاز باسىندا ٴتوراعا شي جينپيڭ ارميامىزدىڭ جوعارى دارەجەلى كادرلارىن باستاپ يان ـ انعا بارىپ، ورتالىق اسكەري ىستەر كوميتەتىنىڭ ساياسي قىزمەت ٴماجىلىسىن اشىپ، پارتيانىڭ ارمياعا شارتسىز باسشىلىعىنا تاباندى بولىپ، جاڭا داۋىردەگى ارميانى ساياسي جاقتان قۇرۋ جالپى جوباسىن دايەكتىلەندىرۋدى، تياناقتاندىرۋدى باسا دارىپتەدى.
پارتيا 18 ـ قۇرىلتايىنان بەرى پارتيا حالىق ارمياسىنا باسشىلىق ەتىپ، ستيل دۇرىستاۋ رۋحىمەن ساياسي رەتتەۋ ـ تاربيەلەۋدى ىلگەرىلەتىپ، تاباندىلىقپەن پارتيانى جاپپاي قاتاڭ باسقاردى، ارميانى جاپپاي قاتاڭ باسقاردى، بەكىمىنىڭ پارمەندىلىگى بۇرىن بولماعان، تەبىنىنىڭ كۇشتىلىگى بۇرىن بولماعان، جاڭا داۋىردە ارميانى ساياسي جاقتان قۇرۋدا تاريحي تابىسقا قول جەتكىزدى.
ۇزاق جورىقتى باستان وتكەرگەن حالىق ارمياسى جەڭىستى شايقاس جۇرگىزۋگە باستان ـ اياق تاباندى بولدى.
”پارتيا باسشىلىق ەتكەن قىزىل ارميانىڭ ٴبارى باتىرلار“! ساقا جياڭجۇن ۋاڭ ديڭليە كوزى تىرىسىندە ۇزاق جورىقتى ەسكە العاندا اسقاق تۇردە بىلاي دەدى: ”الدىمىزدا توسقاۋىل، سوڭىمىزدا قۋعىن بار، ازىق ـ تۇلىك، وق ـ ٴدارى تاپشى بولسا دا، ٴبىز اسقاق جىگەردى ساقتاپ، جەڭىستى شايقاستار جۇرگىزدىك“.
ولار لوۋشانگۋاندى باسىپ الدى، لۋديڭ كوپىرىن تەز تارتىپ الدى، قارلى تاۋلاردان اسىپ، سازدى دالادان ٴوتتى، لازىكوۋ اسۋىن الدى... ٴسويتىپ، جەڭىستىڭ جولىن اشتى.
بيىل 106 جاسقا كەلگەن ساقا قىزىل ارميا جاۋىنگەرى ما جىشۋان سازدى دالادان 3 رەت ٴوتىپ، قارلى تاۋدان 2 رەت اسقان، سوعىس جىلدارىندا نەگىزگى كۇش تۋانىنىڭ باستىعى بولعان. ول بىلاي دەدى: ”جەڭىستى شايقاس جۇرگىزە الۋ _ ۇيتقى، ول ارميانىڭ ٴتۇبىرلى فۋنكتسياسى مەن ارميا قۇرىلىسىنىڭ ٴتۇبىرلى بەتالىسىن بەينەلەيدى“.
پارتيا 18 ـ قۇرىلتايىنان بەرى حالىق ارمياسى سوعىسقا دايىندالۋدى، سوعىس جۇرگىزۋدى بوساڭسىتپاي مىقتى يگەرىپ، جاۋىنگەرلىك قۋات سىندى بىردەن ـ ٴبىر ٴتۇبىرلى ولشەمگە تاباندى بولىپ، اسكەري كۇرەس دايىندىعىن كەڭەيتىپ جانە تەرەڭدەتىپ، ناقتى سوعىستىق اسكەري جاتتىعۋدى كۇشەيتىپ، ينفورماتسيالانعان سوعىستا جەڭىسكە جەتۋ قابىلەتىن جەدەل جوعارىلاتتى.
ۇزاق جورىقتى باستان وتكەرگەن حالىق ارمياسى تاڭداۋلى ستيلگە باستان ـ اياق تاباندى بولدى.
ۇزاق جورىق بارىسىندا، پارتيانىڭ كوسەمى قاراپايىم جاۋىنگەرلەرمەن ٴومىر ـ ٴولىم ارپالىسىندا ٴبىر ـ بىرىنە سۇيەنىپ، اعا ـ باۋىرداي ەتەنە بولدى؛ قىزىل ارميانىڭ كومانديرلارى توپ جارىپ العا شىعىپ، اتويلاپ الدا ٴجۇردى. قىزىل ارميا 1 ـ باعىت ارمياسى 1 ـ جۇنتۋانىنىڭ جىڭۋيى نيە رۇڭجىن كوزى تىرىسىندە ەسكە الىپ بىلاي دەگەن ەدى: قىزىل ارميادا سوعىسقاندار كادرلار، سوعىسقاندار پارتيا، وداق مۇشەلەرى. ٴار رەتكى شايقاستا پارتيا، وداق مۇشەلەرىنىڭ ٴولىم ـ ٴجىتىم مولشەرى ىلعي دا ٴولىم ـ ٴجىتىم سانىنىڭ %25ىن، ٴتىپتى، %50ىن ۇستادى. قىزىل ارميانىڭ كومانديرلارى مەن جاۋىنگەرلەرى جوعارىدان تومەنگە دەيىن ٴبىر نيەت، ٴبىر تىلەكتە بولىپ، تارتىپتە قاتاڭ، ستيلدە بەرىك بولىپ، شايقاستا جەڭىسكە جەتپەي تىنبادى.
”تاڭداۋلى ستيلى بولعاندا عانا، قاھارمان قوسىن سومداۋعا بولادى، ستيلى بوشالاڭ بولسا، جەڭىمپاز قوسىن دا كۇيرەيدى“. پارتيا 18 ـ قۇرىلتايىنان بەرى پارتيا ورتالىق كوميتەتى، ورتالىق اسكەري ىستەر كوميتەتى جانە ٴتوراعا شي جينپيڭ حالىق ارمياسىنىڭ سيپاتىن، ماقساتىن، قاسيەتىن ماڭگى ساقتاۋدى كوزدە ۇستاپ، پارتيانى جاپپاي قاتاڭ باسقارۋدى، ارميانى جاپپاي قاتاڭ باسقارۋدى مىقتى يگەرىپ، ”ٴتورت بۇرىس ستيلدى“ ىشكەرىلەي تۇزەتتى، ارميانىڭ پارتيا ستيلى، پاكتىك قۇرىلىسىنىڭ جانە شىرىكتەسۋگە قارسى تۇرۋ كۇرەسىنىڭ ناتيجەسى كورنەكتى بولدى، ارميامىزدىڭ ساياسي ەكولوگياسى تۇبىرىنەن جاقسارىپ، اسكەري ٴبولىمنىڭ جاڭا سالت، دۇرىس ستيلى ۇزدىكسىز اسقاقتادى.
جاڭا ۇزاق جورىق جولىندا حالىق ارمياسى مەملەكەت قورعانىسى مەن ارميانىڭ وسىزاماندانۋىن ۋاقىتپەن جارىسۋ رۋحىمەن ىلگەرىلەتىپ، مەملەكەتتىڭ يەلىك ۇقىعىن، حاۋىپسىزدىگىن، دامۋ مۇددەسىن قورعاۋ كەلەلى جاۋاپكەرشىلىگىن ارقالاۋدا.
ٴبىر رۋح سومدادى _
”ۇزاق جورىق سىندى ادامزات تاريحىنداعى وسى ۇلى ٴىستىڭ بىزگە قالدىرعان ەڭ باعالى رۋحاني بايلىعى _ جۇڭگو كوممۋنيستەرى مەن قىزىل ارميا قولباسى ـ جاۋىنگەرلەرىنىڭ ومىرىمەن جانە ىستىق قانىمەن سومداعان ۇلى ۇزاق جورىق رۋحى“
جياڭشيدىڭ يۇيدۋى، ورتالىق قىزىل ارميا ۇزاق جورىققا جينالىپ اتتانعان جەر.
2024 ـ جىلى 10 ـ ايدىڭ 11 ـ كۇنىنەن 13 ـ كۇنىنە دەيىن 4 ـ كەزەكتى جۇڭگو داشۋە وقۋشىلارى مەملەكەت تۋىن قورعاۋشىلار قوسىنى كورمەلىك جارىسىنىڭ شەشۋشى جارىسى وسى ارادا وتكىزىلدى.
”كورمەلىك جارىس ’ۇزاق جورىقتى قايتا جۇرۋمەن‘ ۇشتاستىرىلدى، بۇل _ وتانشىلدىق تاربيەنىڭ پارمەندى تۇتقاسى، ”ۇزاق جورىق رۋحىن“ اسقاقتاتۋدىڭ ٴونىمدى دانەكەرى“. جۇڭگو وقۋشىلار دەنە تاربيە بىرلەستىگى داشۋە مەملەكەت قورعانىسى دەنە تاربيە بولىمشە قوعامىنىڭ ورىنباسار باس حاتشىسى، بەيجيڭ عىلىم ـ تەحنيكا داشۋەسى قارۋلى ٴبولىمىنىڭ ورىنباسار باستىعى ۋاڭ شياۋنيڭ بىلاي دەدى: ”مەملەكەت تۋى مادەنيەتىن ۇزاق جورىق تاريحىمەن، ۇزاق جورىق رۋحىمەن توعىستىرۋ _ ٴبىر رەتكى رۋحاني الاۋ ۇتىلاماسى، يدەيا ـ ساياسي ساباعى سانالادى.
ۇزاق جورىق _ ۇزاق تۇندەگى ٴبىر رەتكى ماشاقاتتى ساپار، اسىرەسە، جۇڭگو رۋحىنىڭ ٴبىر رەتكى شۇعىلالى جازباسى. ۇزاق جورىق ادامزات رۋحىنىڭ جاڭا بيىگىن تاڭبالادى.
باس شۋجي شي جينپيڭ قىزىل ارميانىڭ ۇزاق جورىق جەڭىسىنىڭ 80 جىلدىعىن ەسكە ٴتۇسىرۋ جينالىسىندا: ”ۇزاق جورىق سىندى ادامزات تاريحىنداعى وسى ۇلى ٴىستىڭ بىزگە قالدىرعان ەڭ باعالى رۋحاني بايلىعى _ جۇڭگو كوممۋنيستەرى مەن قىزىل ارميا قولباسى ـ جاۋىنگەرلەرىنىڭ ومىرىمەن جانە ىستىق قانىمەن سومداعان ۇلى ۇزاق جورىق رۋحى“، ـ دەپ باسا دارىپتەدى.
كەلگەن جولىن بىلمەگەن ۇلتتىڭ شىعار جولى بولمايدى. مەيلى ىستەرىمىز دامىپ قاي ساتىعا جەتسە دە، مەيلى قانشاما زور تابىستارعا قول جەتكىزسەك تە، ۇلى ۇزاق جورىق رۋحىن بار كۇشپەن اسقاقتاتۋىمىز، جاڭا ۇزاق جورىق جولىندا ۇزدىكسىز ەرلىكپەن العا باسۋىمىز كەرەك.
توڭكەرىس مۇراتى مەن سەنىمىن بەكەمدەگەندە ادىلەت ىستەرىنىڭ، ٴسوز جوق، جەڭىسكە جەتەتىندىگىنە كامىل سەنەمىز _
بۇراڭدىققا تولى ۇزاق جورىق جولى _ ىستىق قانعا مالشىنعان قۇرباندىق جولى، مۇنان دا ماڭىزدىسى، جاڭا ٴومىر جولى. قىزىل ارميا 1 ـ باعىت ارمياسىنىڭ جورىعىندا ورتا ەسەپپەن ٴار 300 مەتر سايىن ٴبىر قىزىل ارميا جاۋىنگەرى قۇربان بولىپ وتىردى.
” ٴبىز نە ٴۇشىن ەڭ سوڭىندا ۇزاق جورىقتى باسىپ وتە الدىق ٴارى جاپون شاپقىنشىلارىنا قارسى سوعىستىڭ جەڭىسىنە قول جەتكىزە الدىق؟ ويتكەنى بەرىك سەنىمىمىز بولدى! كەزىندە سازدى دالادان 3 رەت وتكەن نانجيڭ اسكەري رايونىنىڭ بۇرىنعى سىليڭيۋانى شياڭ شوۋجى كوزى تىرىسىندە شينحۋا اگەنتتىگى تىلشىسىنە سۇحبات بەرگەندە : ”قىزىل ارميا قولباسىلارى مەن جاۋىنگەرلەرى كۇرەس جۇرگىزۋىمىزدىڭ ادامدى ادام قانايتىن ٴتۇزىمدى اۋدارىپ، حالىق وزىنە ـ ٴوزى قوجايىن بولاتىن اكىميات قۇرۋ ٴۇشىن ەكەندىگىن بىلەدى“، ـ دەدى.
ۇزاق جورىققا شىققان 4 ۇلكەن قوسىننىڭ اتتانارداعى جالپى سانى 206 مىڭ ادام، جول بويى تولىقتانعان اسكەري كۇشى 17 مىڭ ادام بولاتىن، ۇزاق جورىق اياقتاعاندا نەبارى 57 مىڭ عانا ادام قالدى، شايقاستا قۇربان بولعان نەمەسە ۇزاق جورىقتا ٴبولىنىپ قالعان قىزىل ارميا قولباسشىسى مەن جاۋىنگەرىنىڭ سانى 166 مىڭنان از بولمادى.
توڭكەرىس مۇراتى بارىنەن اسقاق، قانشاما زور قۇرباندىق بەرۋ دە قىزىل ارميا قولباسىلارى مەن جاۋىنگەرلەرىنىڭ العا باسۋ قادامىنا بوگەت بولا المادى.
ۇزاق جورىق جەڭىسى بىزگە كوكەيدە نانىم بولسا، ٴون ـ بويدا كۇش ـ قۋات بولاتىندىعى جونىندە وي سالدى.
90 جىلدان بەرى سان ۇرپاق جۇڭحۋا پەرزەنتتەرى ۇزاق جورىق رۋحىن جالعاستىرىپ، اسقاق مۇرات ـ سەنىم جولىندا تاباندىلىقپەن كۇرەس جۇرگىزدى.
جۋىقتا ٴتىلشى شەكارا قورعانىس وفيتسەر ـ اسكەرلەرىنە ىلەسىپ تەڭىز دەڭگەيىنەن 5100 مەتر بيىكتەگى شيزاڭ الي اسكەري بولىمشە رايونى پۋىرچۋ شەكارا قورعانىس ليانى چيۋديجيانگىلاسو قاراۋىل ورنىنا شىقتى. ”پارتيا تۋى تاۋى“ ەتەگىندە شەكارا قورعانىس وفيتسەر ـ اسكەرلەرى:
”پارتيا مەن حالىق الاڭسىز بولىڭىزدار، ٴومىرىمىز ارقىلى قورعاۋعا سەرت بەرەمىز، تەرريتوريامىزدى استە كىشىرەيتپەي قورعايمىز، يەلىك ۇقىعىمىزدان استە ايرىلمايمىز“! دەپ ايبىندى سەرت بەردى. وفيتسەر ـ اسكەرلەردىڭ كوكەيىندە ”پارتيا تۋى تاۋى“ الدەقاشان رۋح بيىگىنە، نانىم وشاعىنا اينالعان ـ دى.
ٴارقانداي قيىندىقتاردان، حاۋىپ ـ قاتەرلەردەن تايسالمادى، ٴارقانداي قۇربان بەرۋدەن تايىنبادى _
انحۇي ولكەسى ليۋ ـ ان قالاسى يۇي ـ ان رايونىنىڭ دۋشان قالاشىعىنداعى جەكەلەر ٴوزى سالىپ العان ٴۇيدىڭ شاعىن اۋلاسىندا 106 جاستاعى ساقا قىزىل ارميا جاۋىنگەرى حۋ جىڭشيان كىتاپ وقىپ، گازەت كورىپ جاتتى. 12 جاسىندا توڭكەرىسكە قاتىناسقان، ۇزاق جورىقتى ٴوز باسىنان وتكەرگەن ”بالا جاۋىنگەردىڭ“ ارعى ٴۇش اتاسى تۇگەل توقىماشى بولاتىن.
”پارتيا ىستەرى جولىندا كۇرەس جۇرگىزەمىن، قانشا كوپ جاپا شەگۋدەن قورىقپايمىن“! ۇزاق جورىق رۋحىن ٴومىر بويى جالعاستىرىپ، اسقاقتاتىپ كەلگەن حۋ جىڭشيان ارمياعا ىلەسىپ جورىق جاساپ شايقاس جۇرگىزۋدەن، ٴارىپ تانۋدان قىزىل ارميانىڭ سىمسىز تەلەگراف بويىنشا باۋلۋ كۋرسىنا قاتىناسىپ، ”قىزىل ساققۇلاق“ بولۋعا دەيىن ٴوزىنىڭ تالاي رەت ەڭبەك كورسەتكەندىگىن، ٴارقانداي قۇرباندىق بەرۋگە ساقاداي ساي بولعاندىعىن ايتتى.
اسا ماشاقاتتى ۇزاق جورىق جولى مىناداي تاڭدانارلىق سانداردى قالدىردى: قىزىل ارميا 1 ـ باعىت ارمياسى 18 تاۋدان اسقان، مۇنىڭ ىشىندەگى 5 تاۋ جىل بويى قاسات قار جامىلىپ جاتادى، 24 وزەننەن وتكەن، 11 ولكەنى باسىپ، جالپى 25 مىڭ شاقىرىم جول جۇرگەن؛ قىزىل ارميا 2 ـ باعىت ارمياسى 19 مىڭ شاقىرىم جول باسىپ، 92 اۋدان ورتالىعىن باسىپ العان؛ قىزىل ارميا 4 ـ باعىت ارمياسى 10 مىڭ شاقىرىم جول باسقان، مۇنىڭ ىشىندە ٴىشىنارا اسكەري بولىمدەر نەشە 100 شاقىرىم كەلەتىن سازدىقتان 3 رەت وتكەن؛ قىزىل ارميا 25 ـ ارمياسى 10 مىڭ شاقىرىمعا جۋىق جول باسقان. 600دەن استام رەت ماڭىزدى شايقاس جۇرگىزگەن، 120 نەشە رەت شىدان جوعارى كولەمدەگى شايقاسجۇرگىزگەن، كۇنىنە دەرلىكتەي ٴبىر رەت كەزدەسۋ شايقاسى بولىپ تۇرعان...
”قيىنشىلىق پەن جاپا ـ ماشاقات ادامدى شىڭداپ، تابىسقا جەتەلەيدى“. ۇزاق جورىقتىڭ جالعاسقان ۋاقىتىنىڭ ۇزاقتىعى، كولەمىنىڭ زورلىعى، باسقان ساپارىنىڭ ۇزاقتىعى، ورتاسىنىڭ قاتەرلىلىگى، شايقاسىنىڭ سۇراپىلدىعى جۇڭگو تاريحىندا ىلۋدە ٴبىر ۇشىرايدى، دۇنيە ٴجۇزىنىڭ سوعىس تاريحىندا، ٴتىپتى، ادامزات وركەنيەتى تاريحىندا دا وتە سيرەك كەزدەسەدى.
”توڭكەرىس بولادى ەكەن قۇرباندىق تا بولادى، قىزىل ارميا وفيتسەر ـ اسكەرلەرىنىڭ بارىندە وسىنداي سانا بار“. بۇرىن قىزىل ارميا 2 ـ باعىت ارمياسىنىڭ ورىنباسار باس قولباسشىسى مىندەتىن اتقارعان شياۋ كى جياڭجۇن كەزىندە تىلشىگە وسىلاي دەگەن ەدى.
90 جىلدان بەرى پارتيامىز بۇكىل ەلدەگى ٴار ۇلت حالقىن ىنتىماقتاستىرىپ، باستاپ، ٴارقانداي قيىندىقتان، حاۋىپ ـ قاتەردەن قورىقپاي، ٴارقانداي قۇرباندىق بەرۋدەن تايىنباي، توڭكەرىس، قۇرىلىس، رەفورما ۇلى ىستەرىن ۇزدىكسىز ىلگەرىلەتىپ، قۇلاشىن كەڭ جايعان تالاي ۇلى ۇزاق جورىقتاردى جۇرگىزدى.
دەربەس، وزىنە ـ ٴوزى قوجايىن بولۋعا، شىندىقتى ٴىس جۇزىنەن ىزدەۋگە تاباندى بولىپ، بارلىعىندا ٴىس جۇزىندىك جاعدايدى شىعار ٴتۇيىن ەتتى _
ۇزاق جورىق جولىندا شىندىقتى ٴىس جۇزىنەن ىزدەۋ، بارلىعىندا ٴىس جۇزىندىك جاعدايدى شىعار ٴتۇيىن ەتۋ _ قامال بۇزىپ، بەكىنىستەردى تارتىپ الۋداعى جەڭىسكە جەتۋ اسىلى. 1935 ـ جىلى 1 ـ ايدا زۇن ـ ي ٴماجىلىسى ”قارىنداشقا سۇيەنىپ قولباسشىلىق ەتەتىن ستراتەگتى“ تەرىسكە شىعارىپ، ”جەڭە الاتىن بولساڭ سوعىس، جەڭە المايتىن بولساڭ جايىڭا كەت“ دەگەن سياقتى يكەمدى ستراتەگيالىق تاكتيكاعا ۇندەپ، ”ٴتوراعا ماۋ زىدۇڭنىڭ اسكەر ىستەتۋى راسىندا كەرەمەت“ دەگەن اڭىزداي ايگىلى ساپاردى باستادى. ۇزاق جورىق جەڭىسى _ يدەيانى ازات ەتۋدىڭ، شىندىقتى ٴىس جۇزىنەن ىزدەۋدىڭ جەڭىسى. سوعىستى قالاي جۇرگىزۋ كەرەك، جولدى قالاي باسۋ كەرەك جونىندە دەربەس ۇيعارىم جاساۋدان ماركسيزم نەگىزگى قاعيداسىن جۇڭگونىڭ ٴىس جۇزىندىك جاعدايىمەن ۇشتاستىرۋعا دەيىن پارتيامىز باستان ـ اياق ماتەرياليستىك ديالەكتيكالىق عىلمي رۋحپەن، قالتقىسىز، تايسالمايتىن كەڭ پەيىلمەن ۇزدىكسىز اقيقاتقا تاباندى بولىپ، قاتەلىكتەردى تۇزەتىپ، داۋىرمەن بىرگە العا باسىپ قوعامنىڭ، تاريحتىڭ دامۋىن ىلگەرىلەتتى.
90 جىلدان بەرى جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى بارلىعىندا ٴىس جۇزىندىك جاعدايدى شىعار ٴتۇيىن ەتۋگە تاباندى بولىپ، نازاريانى امالياتپەن ۇشتاستىرىپ، شىندىقتى ٴىس جۇزىنەن ىزدەپ، اماليات بارىسىندا اقيقاتتى ساراپتاپ جانە اقيقاتتى دامىتىپ، كۇللى الەمدى جالت قاراتقان ۇلى جەڭىستەرگە قول جەتكىزدى.
پارتيا 18 ـ قۇرىلتايىنان بەرى شي جينپيڭ جولداستى ۇيتقى ەتكەن پارتيا ورتالىق كوميتەتىنىڭ پارمەندى باسشىلىعىندا، شىندىقتى ٴىس جۇزىنەن ىزدەۋ سىندى يدەيالىق لۋشيانعا تاباندى بولدى، پارتيا مەن مەملەكەت ىستەرىندە تاريحي تابىستارعا قول جەتتى، تاريحي وزگەرىستەر جارىققا شىقتى، جۇڭگوشا سوتسياليزم جاڭا داۋىرگە ارشىندى قادام تاستادى.
ٴار ۇرپاق ادامنىڭ وزىنە ٴتان ۇزاق جورىعى بولادى، ٴار ۇرپاق ادام ٴوزىنىڭ ۇزاق جورىعىن ويداعىداي باسۋى كەرەك. جاڭا داۋىرگە قادام تاستاعاندا بۇكىل پارتيا، بۇكىل ارميا، بۇكىل ەلدەگى ٴار ۇلت حالقى ۇلى ۇزاق جورىق رۋحىن بار كۇشپەن اسقاقتاتىپ، گۇلدەنۋ جولىندا تالپىنىپ، قايراتتانا ٴىس تىندىرىپ، جۇڭحۋا ۇلتىنىڭ ۇلى گۇلدەنۋى سىندى جۇڭگو ارمانىن جۇزەگە اسىرۋدىڭ جاڭا ۇزاق جورىعىندا ۇزدىكسىز جاڭا تاراۋ جازۋدا، جاڭا شۇعىلالى ناتيجەلەر جاراتۋدا!
(شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ 10 ـ ايدىڭ 15 ـ كۇنى بەيجيڭنەن بەرگەن حابارى)
